Hemel en hel volgens Jeroen Bosch

Vijfhonderd jaar geleden stierf Jeroen Bosch

 

Vorig jaar werd uitgebreid herdacht dat Jeroen Bosch (ca. 1450 – 1516) vijfhonderd jaar geleden overleed. De schilder staat bekend om zijn fantastische beelden, zijn monsters, duivels en vreemde hybride wezens. Wie is er niet gefascineerd door zijn beelden van hemel en hel? Zijn geboortestad ’s Hertogenbosch, waar hij trouwens heel zijn leven woonde en werkte, vierde dit in 2016 met een grootse expositie. Enkele maanden later deed het Prado in Madrid dit over. De Spaanse hoofdstad bezit enkele meesterwerken zoals ‘De Tuin der Lusten’, dat de medewerkers van het Prado te fragiel achtten om nog naar het buitenland te reizen en dus niet naar de grote overzichtstentoonstelling in het Noordbrabants Museum in Den Bosch mocht.

 

Bosch en Venetië

 

Ter gelegenheid van ‘500 jaar Jeroen Bosch’ leidde ‘Bosch Research and Conservation Project’ tot een uitgebreid studie van alle werken die aan Jeroen Bosch worden toegeschreven. Sommige werken waren dringend aan restauratie toe. Zo ook de schilderijen die in het Museo Nazionale Gallerie dell’Academia di Venezia bewaard worden. Het Venetiaanse museum en de Nederlandse onderzoekers sloten de volgende ruil: als de werken gerestaureerd werden, dan mocht het Noordbrabants Museum in Den Bosch de werken uitlenen voor de tentoonstelling. De Nederlanders beschouwden dit als een koopje…

Het Museo Nazionale Gallerie dell’Academia di Venezia bezit twee drieluiken en een groep van vier losse panelen van Jeroen Bosch. De triptieken zijn ‘De Heilige Liberata’ (of ‘De Gekruisigde Martelares’) en ‘De Heremieten’. De vier panelen stellen ‘Visioenen van Hemel en Hel’ voor. Het middenpaneel is helaas verloren gegaan. Nu het jubileumjaar voorbij is, zijn de werken terug in Venetië. Daar worden ze nu in het Dogepaleis op het San Marcoplein in hun gerestaureerde pracht aan het grote publiek voorgesteld.

 

De schilder van grylli

 

Rond 1500 geraakten Italiaanse humanisten door het fenomeen van de droom gefascineerd. Ze zochten naar de mogelijke betekenis ervan. Dit verklaart - ten dele - hun interesse voor Jeroen Bosch. Het was ten zuiden van de Alpen dat Jeroen Bosch de reputatie kreeg de uitbeelder van “grylli” te zijn. Met grylli bedoelt men monsters die samengesteld lijken uit delen van verschillende dieren als waren ze creaties van een dokter Frankenstein. Pas in tweede instantie werd Jeroen Bosch zo ten noorden van de Alpen, dus bij ons in de Lage Landen en in Duitsland, bekend. Wat natuurlijk wel een beperkt beeld van de kunstenaar is. Veel van zijn schilderijen beelden immers klassieke Christelijke thema’s uit. Vroeger werd wel eens gesuggereerd dat hij sympathieën voor sektes zoals de Adamieten zou hebben, maar huidige kunsthistorici zien hem als een devoot katholiek die zeer moralistisch schilderde: op het pad van de mens naar het eeuwige leven zijn er veel verlokkingen. Bosch waarschuwt ons wat er gebeurt, wanneer we afdwalen en ons laten verleiden.

Tryptieken

 

Bij de restauratie bleek de heilige op de triptiek ‘De Heilige Liberata’ een lichte baardgroei te hebben. De specialisten begrepen dat Jeroen Bosch de heilige Wilgefortis had getekend. Wilgerfortis werd in zijn tijd in Brabant vereerd. Het meisje had zich tot het Christendom bekeerd. Haar vader, die geen Christen was, huwelijkte haar tegen haar zin uit aan een heiden. Wilgefortis bad tot God om gered te worden. En wat gebeurde er? ’s Nachts kreeg ze bij wonder een baard zodat haar toekomstige man haar niet meer wou en verstootte. Haar vader ontstak echter in razernij en liet haar kruisigen.

De tweede triptiek ‘De Heremieten’ toont drie kluizenaars. Links staat Antonius afgebeeld, in het midden Hieronymus en rechts Egidius. Het schilderij is bevolkt met de karakteristieke monsters en vreemde wezens van Jeroen Bosch.

 

Hemel en hel

 

Het derde werk zijn de vier panelen, waarop het aards paradijs, de hemel, de hel en het vagevuur zijn afgebeeld. Het paneel ‘De Hemel’ met de “tunnel van licht” is een van de meest gebruikte afbeeldingen ter illustratie van boeken die als onderwerp uittredingen en bijna dood ervaringen hebben. Het verloren gegane middenpaneel stelde waarschijnlijk ‘Het Laatste Oordeel’ voor.

De tentoonstelling verklaart hoe de schilderijen in Venetië zijn beland. De Vlaamse drukker Daniël van Bomberghen bracht de werken van Jeroen Bosch onder de aandacht van kardinaal Domenico Grimani (1461 – 1523). De kardinaal was een patriciër uit Venetië. Hij was een typische renaissancefiguur, zowel filosoof, theoloog als taalkundige die behalve Latijn ook Hebreeuws kende. Bovendien was hij een kunstliefhebber en verzamelaar. Na zijn dood, liet hij de schilderijen na aan zijn geboortestad Venetië. In het Dogepaleis worden enkele klassieke beelden uit zijn collectie getoond. Verder liggen er boeken uitgegeven door van Bomberghen, die gespecialiseerd was in het drukken van Hebreeuwse en Aramese teksten.

 

Pieter Brueghel de Oude

 

Om de tentoonstelling wat groter te maken, worden er werken in de trant van Jeroen Bosch getoond. Er hangt een tekening van Albrecht Dürer en een van Cranach. We zien een reeks tekeningen van Hieronymus Cock naar tekeningen van Pieter Brueghel de Oude. Ook is er een mooi schilderij van Quinten Matsijs. En dan zijn er een aantal voorstellingen van hemel en hel zoals (Landschap met de heilige Hiëronymus( door Joachim Patinir.

U kunt de tentoonstelling nog tot 4 juni 2017 bezoeken. Daarna verhuizen de drieluiken van Jeroen Bosch terug naar de Gallerie dell’ Accademia in Venetië. Nu hangen daar hoge resolutie foto’s op schaal 1 – 1. Vooraleer ik naar het Dogepaleis trok, bezocht ik de Accademia. En de kwaliteit van deze foto’s is indrukwekkend. Je moet al van heel dichtbij kijken om te merken dat er geen reliëf is en dat je met een foto te maken hebt. Enkel dankzij de datum waarop ik mijn amateurfoto’s als illustratie nam, kan ik nog achterhalen of het foto’s van de originele schilderijen in het Dogepaleis of foto’s van de reproducties zijn, dus afbeeldingen in fotokwadraat.

 

Jheronimus Bosch en Venetië
18 februari 2017 – 4 juni 2017
Appartement van de Doge, Dogepaleis, Venetië

Meer info:
www.palazzoducale.visitmuve.it/bosch
www.gallerieaccademia.it/en
www.bosch500.nl

Frank Beckers