Vincent van Gogh: Zijn schilderijen waren vrolijke waanzin

Op 30 maart 1853 kwam in Zundert een van ’s werelds meest getalenteerde én getormenteerde schilders ter wereld.

Vincent Willem van Gogh was de oudste van zes. Zijn vader was predikant en zijn moeder een aquarelschilderes die dol was op de natuur. Zowel God als de natuur zouden Vincent later beïnvloeden.

Toen hij 15 was, was er geen geld meer om hem naar school te sturen en ging hij in de leer bij zijn oom, die ook Vincent heette en een kunstwinkel had. In 1873 stuurde die neefje Vincent naar Londen om te helpen bij de Goupil Gallery.

Daar werd hij smoorverliefd op de dochter van de galeriehouder, Eugénie Loyer. Helaas waren de gevoelens niet wederzijds. Ze wees zijn aanzoek af – en Vincent van Gogh bleef de rest van zijn leven ongelukkig in de liefde.

De wereld van de jonge Vincent stortte in na de afwijzing. Hij verbrandde al zijn boeken, behalve de Bijbel, en wilde zijn leven aan God wijden

Leren was echter niet Vincents sterke kant. Theologie studeren was te hoog gegrepen, en uiteindelijk ging hij aan de slag als lekenpredikant in het mijnbouwgebied van Wallonië. Hij gaf al zijn bezittingen weg en leefde in extreme armoede. Zijn geloof hield hem op de been.

In die tijd wees niets erop dat de man die ‘Christus van de kolenmijnen’ werd genoemd, enkele van de grootste meesterwerken uit de kunstgeschiedenis zou produceren, waaronder Zonnebloemen en De sterrennacht.

Pas op zijn 27e nam Van Gogh een kwast ter hand – of eigenlijk een potlood. Tijdens zijn reizen had hij vaak gecorrespondeerd met zijn broer Theo, en zijn brieven gingen meestal vergezeld van schetsen of tekeningen van zijn ervaringen.

Theo moedigde hem aan om door te gaan met tekenen, en toen zijn contract als lekenpredikant niet werd verlengd, bedacht Van Gogh dat hij God ook via de kunst kon dienen.

Hij verhuisde in 1880 naar Brussel, legde contact met andere kunstenaars en kreeg voor het eerst een officiële opleiding.

De meeste mensen kennen Van Gogh van zijn felle kleuren, zonnebloemen en zelfportretten, maar in zijn vroege jaren was zijn stijl anders. Hij wilde de harde realiteit van het boerenleven laten zien, zonder enige romantiek. Een voorbeeld is het sombere, bruine schilderij De aardappeleters uit 1885.

Een ander favoriet onderwerp van van Gogh was ... zichzelf. Hij schilderde al die zelfportretten niet uit ijdelheid: de armoedige kunstenaar kon geen modellen vinden, en het motief van een zelfportret was altijd binnen handbereik.

In tegenstelling tot veel van zijn vakgenoten probeerde hij de werkelijkheid niet te verfraaien. Kromme neuzen en scheve tanden werden genadeloos overgebracht op het doek. Daardoor stonden de klanten niet bepaald in de rij om vereeuwigd te worden.

In oktober 1888 kwam de schilder Paul Gauguin aan in het slaperige Zuid-Franse stadje Arles. Hij werd begroet door een enthousiaste Van Gogh, die zijn Franse mentor en grote voorbeeld al maanden aan zijn hoofd had gezeurd om hem in Zuid-Frankrijk te komen opzoeken.

Van Gogh had twee jaar doorgebracht in Parijs, waar hij andere grote kunstenaars ontmoette, zoals Toulouse-Lautrec en Émile Bernard. In de Franse hoofdstad maakten zijn donkere, sombere tinten plaats voor snelle, kleurrijke streken met de kwast.

Maar het leven in Parijs was hectisch, en Van Gogh wilde ontsnappen aan de drank en de rokershoest waar hij last van had. Hij koos voor het provinciestadje Arles en droomde van een ‘atelier in het zuiden’ een kunstenaarskolonie waar vrije geesten inspiratie opdeden in de natuur.

Met de komst van Gauguin leek die droom binnen handbereik, maar hij viel al snel in duigen. Na een ommetje in Arles noemde Gauguin het stadje het ‘smerigste gat van het zuiden’ en liet hij weten dat hij niet lang zou blijven.

Het beroemdste oor van de kunst zat aan de linkerkant van Van Goghs hoofd, tot kerstavond 1888, toen hij het afsneed. Bijna dan. Experts zijn het erover eens dat het om delen van het oor ging, maar welke delen, dat is nog de vraag.

De aanleiding voor deze drastische actie was een hevige ruzie met Gauguin. De twee waren het vaak oneens over de richting van de ware kunst. Gauguin dreigde – opnieuw – Arles te verlaten, en de volgende dag bedreigde de steeds labielere Van Gogh Gauguin met zijn scheermes.

Uiteindelijk sloeg Gauguin op de vlucht, en een woedende van Gogh ging naar huis en bewerkte zijn oor met het scheermes. En daar liet hij het niet bij. Volgens het proces-verbaal ging hij daarna naar zijn favoriete bordeel, waar hij het stukje oor aan het dienstmeisje Gabrielle gaf.

Volgens één versie van het verhaal zou een prostituee Van Gogh ertoe aangezet hebben om zijn oor af te snijden. In een andere variant deed Van Gogh inspiratie op voor het dramatische gebaar in de arena, waar de stierenvechter het oor van de verslagen stier overhandigt aan zijn uitverkorene op de tribune.

Vincent was meer geïnteresseerd in vrouwen dan zij in hem. De ware vond hij nooit, al deed hij nog zo zijn best. Hij deed drie keer een aanzoek, maar het draaide telkens uit op een bittere teleurstelling.

Toen Van Gogh 28 was, bezocht hij zijn ouders. Daar ontmoette hij zijn nicht Kee Vos-Stricker, die net haar man had verloren. De opportunistische schilder zag zijn kans schoon en deed meerdere aanzoeken, maar het antwoord luidde ‘nee, nooit’.

De rest van de familie Van Gogh was niet te spreken over de mislukte versierpoging.

Het jaar daarop ontmoette Vincent de prostituee Sien Hoornik, die de dubbelrol van model en vriendin op zich nam.

Ook deze relatie kon niet rekenen op de goedkeuring van zijn familie en vrienden. Sien was niet alleen een prostituee, ze had ook een dochter van vijf en was zelfs zwanger van een kind dat niet van Vincent was.

Van Gogh hoopte dat Sien haar leven zou beteren, en ze gingen samenwonen. Maar toen Sien haar oude beroep weer oppakte, moest de schilder inzien dat ze ‘te ver van hem af stond’, zoals hij aan Theo schreef. Sien was de laatste vaste vriendin van Van Gogh.

Van Gogh leefde naar verluidt op tabak, koffie, absint en af en toe een boterham. Hij was vaak ernstig ondervoed en werkte tot hij van uitputting in elkaar zakte.

Hij kampte met de gevolgen van gonorroe en syfilis – ongewenste souvenirs van zijn vele bezoeken aan bordelen en zijn tijd met Sien.

Bovendien was hij als dertiger al bijna al zijn tanden kwijt en had hij moeite met het kauwen van zijn eten. Van Gogh was dus fysiek bepaald niet in topvorm, wat zijn beruchte labiele gedrag wellicht heeft verergerd.

In een onderzoek uit 2020 probeerde een groep Nederlandse psychiaters, met hulp van drie kunsthistorici, een diagnose te stellen voor Van Gogh op basis van de overgeleverde beschrijvingen van zijn gedrag en lichamelijke toestand.

Hun conclusie was dat de schilder waarschijnlijk een bipolaire stoornis had (een aan schizofrenie verwante aandoening), gevoed door stevig alcoholmisbruik en een ongezonde levensstijl.

Het onderzoeksteam vond in de beschrijvingen ook aanwijzingen voor een persoonlijkheidsstoornis en epileptische aanvallen.

Welke schildertechniek gebruikte Van Gogh?

Van Goghs schilderstijl was geïnspireerd door de impressionisten. In plaats van te streven naar perfectie, zoals in een gezichtsuitdrukking, joegen de impressionisten het moment na. Schilders gingen de echte wereld in en legden met grote, krachtige penseelstreken in korte tijd vast wat ze zagen, net als bij een foto. Dit wordt en plein air (in de open lucht) genoemd in het Frans.

Van Gogh gebruikte liever olieverf dan aquarelverf op waterbasis, wat buitenshuis niet zo handig was. In een brief aan zijn broer klaagde hij dat hij bij koud weer de verf steeds moest opwarmen.

In 2017 ontdekte een restaurator op Van Goghs schilderij Olijfbomen een krekel onder verschillende lagen verf: het bewijs dat Van Gogh niet bezuinigde op de verf.

Een pietje-precies was hij bepaald niet. Van Gogh kon een schilderij in een dag afmaken, wat wel als slordig werd gezien. Hij legde aan Theo uit: ‘Als iemand vindt dat dit of dat (schilderij, red.) te snel is gemaakt, kun je antwoorden dat hij er te snel naar heeft gekeken.’

Tijdens zijn leven verkocht van Gogh naar verluidt slechts één schilderij, De rode wijngaard uit 1888, aan een vrouwelijke collega. Dat leverde hem zeven maanden voor zijn dood 400 frank op.

Dat bedrag staat in schril contrast met de 82,5 miljoen dollar die van Goghs duurste schilderij – Portret van dr. Gachet – in 1990 opbracht.

Wellicht was de enige constante in Van Goghs veelbewogen leven zijn jongere broer Theo, die altijd een aanmoediging paraat had – en geld.

651 brieven van Vincent aan Theo en 39 de andere kant op zijn er overgeleverd. (Theo heeft er veel meer gestuurd, maar Vincent was niet zo goed in dingen bewaren.)

Hoewel Vincent van Gogh ergens schrijft dat ‘het schrift een vervelende manier is om je uit te drukken’, kunnen we het leven van de schilder dankzij de brieven gedetailleerd reconstrueren.

De twee jaar dat Theo en Vincent samen in Parijs woonden, vormen het grootste hiaat in onze kennis van het leven van Van Gogh, want toen stuurden ze elkaar natuurlijk geen brieven.

Na het ‘oorincident’ werd Van Gogh opgenomen in het psychiatrisch ziekenhuis Saint-Paul de Mausole – tot grote opluchting van de inwoners van Arles. Hier vond hij rust en inspiratie voor misschien wel zijn beroemdste schilderij, de dromerige, blauw-gele Sterrennacht.

In 1890 werd Vincent ontslagen en trok hij naar het plaatsje Auvers-sur-Oise, een bolwerk van kunstenaars. Daar ontmoette hij dokter Gachet, zelf een fervent amateurschilder, die hem begeleidde. Van Gogh had het idee dat hij aan de beterende hand was en stortte zich op zijn werk: in deze periode produceerde hij bijna een schilderij per dag.

Maar zijn donkere kant kwam weer boven. Uit geldzorgen en de angst om weer krankzinnig te worden schoot hij zichzelf op 27 juli in een korenveld in de borst. Zwaargewond wankelde hij terug naar het dorp, maar hij was niet meer te redden. 36 uur later, op 29 juli 1890, overleed Van Gogh met broer Theo aan zijn zijde.

Van Goghs korte leven als straatarme kunstenaar die met demonen worstelde is geknipt voor het witte doek.

Verschillende sterren hebben de rol van de gekwelde schilder vertolkt, zoals Kirk Douglas in Lust for Life (1956), Tim Roth in Vincent and Theo uit 2007 en Willem Dafoe in At Eternity’s Gate uit 2018.

De bijzonderste productie is wellicht Loving Vincent, een 94 minuten durende animatiefilm uit 2017. Alle 65.000 frames zijn door 125 kunstenaars met de hand geschilderd met olieverf.