Arthur Docters van Leeuwen (1945-2020)

Bijna een half jaar geleden schreef ik dit korte verhaal over hem. Over Arthur Docters van Leeuwen die onlangs is overleden. Ik ken hem al 25 jaar, heb veel met hem gewerkt en over de wereld gereisd. Hij was iemand die wars was van mooipraterij en vrijblijvende filosofietjes. Goudeerlijk, warmbloedig, scherp en recht-door-zee. Een moreel baken.

Wat een gemis.

LEERMEESTERS: ARTHUR DOCTERS VAN LEEUWEN

Je wordt er zowaar een vredig mens van. We zijn nog steeds in de ban van de bijzondere ervaringen die we op de vaste grond, tien kilometer beneden ons vliegtuig, hebben opgedaan. Wie ooit in India is geweest, weet wat ik bedoel: de overweldigende geuren en kleuren, het schrille contrast tussen arm en rijk, maar ook de ‘eeuwige glimlach’ op het gelaat van mensen… Het zijn allemaal ervaringen die diepe sporen nalaten op elke westerling.

Het lot heeft mij in een stoel geplaatst, voorin het toestel, naast een coryfee. Hij is een van de weinige mensen in Nederland die je ‘staatsman’ zou durven noemen. Niet dat hij ooit minister of kamerlid is geweest. Maar Arthur heeft als topambtenaar een keer de minister, zijn baas dus, weerstaan en zelfs gecorrigeerd. Daarvoor is hij toen de laan uitgestuurd, in de vaderlandse pers volledig afgebrand en voor machtswellusteling uitgemaakt. Jaren later heeft men over die affaire een televisiedocumentaire gemaakt, waarin hij trouwens volledig eerherstel krijgt. De minister is fout geweest, is de strekking van het programma, niet hij.

Eigenlijk vind ik hem de gedroomde premier die Nederland nooit gehad heeft. Is het de prijs die we betalen omdat we nu eenmaal ‘het land van de middelmaat’ zijn?

Een paar jaar geleden leek het even zo ver. Premier Rutte kwam bij hem thuis op bezoek en verzocht hem om namens de VVD in de kamerfractie zitting te nemen. Hij zou op plaats tien van de lijst komen en woordvoerder van justitie worden. En wie weet wat daarna. Om populistische redenen werd hij echter gepasseerd door de toenmalige ‘crime fighter’ Teeven, waarop Arthur principieel weigerde om in de Kamer zitting te nemen. Hij had immers geen hoge pet op van Teeven. Achteraf kun je zeggen dat Arthur beschikte over wat men noemt 'een vooruitziende blik'. Want hoe het verder met deze ‘crime fighter’ is afgelopen, weet iedereen.

Intellectueel is Arthur een reus, maar fysiek ook. Hij is geen makkelijke buurman want hij verspert met zijn omvangrijke lijf de toegang naar het gangpad. Steeds als ik tijdens deze twaalf uur durende reis gebruik wil maken van het toilet, moet ik over hem heen klimmen. Dat maakt dat ik me op 10.000 meter hoogte een ware alpinist voel.

Arthur kan de slaap niet vatten en ik evenmin. Dus raken we in gesprek, urenlang. Ik vind mezelf best belezen, maar deze man is een wandelende bibliotheek. Hij leest zowat alles wat los en vast zit. Dat komt omdat hij van kinds af een zwakke gezondheid heeft, bedlegerig is en daardoor verknocht raakte aan boeken. Op die manier maakte hij in bed enorme reizen, door ruimte en tijd.

Als we na een paar uur over dat onderwerp uitgesproken zijn, komen we aan de praat over zijn grote held, de Britse oorlogsleider Winston Churchill, met wie Arthur enige gelijkenis vertoont.

‘Leiderschap’ fascineert hem mateloos, daarom heeft Arthur zich ingeschreven voor deze ‘leiderschapsreis’ naar India, die mijn Academie organiseert. Arthur is zelf een begenadigd spreker, zeker over dit onderwerp, en het pleit voor zijn leergierigheid dat hij nu als ‘leerling’ is meegegaan.

Ik vraag hem wat hij de belangrijkste leiderschapsinzichten vindt die hij zelf, tijdens zijn carrière, heeft opgedaan. “Twee dingen”, zegt hij. "In de eerste plaats: concentreer je niet op een stip aan de horizon. Dat lees je vaak in zogenaamde managementboeken. Het is klinkklare nonsens. Het gaat niet om een ‘stip’ maar om een ‘stap’. Focus je op je eerste stap. Als je eenmaal in beweging bent, ben je namelijk onstuitbaar, terwijl anderen passief blijven filosoferen over stippen in de verte.” En de tweede ‘wijze les’? “Volg je roeping. Ieder van ons heeft een unieke missie in het leven. Die wordt trouwens vaak door anderen, je medewerkers of vrienden, het eerst gezien. Ik heb zelf meegemaakt dat het mijn collega’s waren die mij duidelijk maakten wat mijn roeping was. Terwijl ik in een ontkenningsfase zat, omdat ik me niet ‘speciaal’ voelde. Maar feitelijk is iedereen speciaal en met een unieke missie op pad.”

Dan komt, halverwege onze vliegreis, een bekentenis: “Ik geef veel spreekbeurten over 'leiderschap' en ik heb zelf verschillende zware, bestuurlijke functies gehad. Maar toch zou ik niet weten wat precies het kenmerk is van mijn eigen leiderschap." Arthur kijkt me nu schuin aan en in zijn blik zie ik dat hij van mij verwacht dat ik hem, nog op deze terugreis uit India, van dat vraagstuk verlos. Hij weet dat ik geïntrigeerd ben door ‘leiderschap’ en bovendien gespitst ben op raadsels. Deze uitdaging aanvaard ik zonder meer. We hebben daar, in de hoge lucht, immers alle tijd van de wereld.

Jaren tevoren was Arthur iemand die ik alleen maar van televisie kende. Ik wist van hem dat hij eerst de Binnenlandse Veiligheidsdienst leidde en daarna als 'Super' Procureur Generaal het Openbaar Ministerie bestuurde. Op een gegeven moment wisten wij hem te strikken om een lezing te houden voor ons leiderschapsinstituut. Hij stond toen al te boek als een briljant spreker die zijn voordrachten altijd minutieus voorbereidde. Toen ik die eerste keer, nadat hij zijn lezing had gehouden, zijn teksten grammaticaal had gecorrigeerd (hij maakte nogal lange zinnen met ongelofelijk veel komma’s) kreeg ik een woeste brief van hem: wie ik wel niet dacht dat ik was? Over elke komma ‘was diep nagedacht’, kreeg ik van hem te horen.

Ik bleef beleefd maar boog niet en vanaf dat moment vond hij mij niet oninteressant. Later vernam ik dat hij graag met eigenzinnige mensen samenwerkte. Mogelijk was dat de enige manier waarop überhaupt met hem samen te werken viel.

Na zijn botsing met minister Winnie Sorgdrager van Justitie viel de pers over hem heen. Mijn medewerkers raadden mij aan de samenwerking met Arthur accuut te verbreken. Hij zou onze reputatie schaden, was het idee. De ontslagen Super Procureur Generaal was immers ‘besmet’.

Maar ik ben nog diezelfde week bij hem op bezoek gegaan in zijn Haagse residentie.

Hij opent de voordeur en staat daar in zijn pyjama. Een geslagen man. Ik blijf die hele middag bij hem en bewonder de vele schilderijen die hij en zijn voorouders in de afgelopen eeuw hebben verzameld. Hij kan er boeiend over vertellen.

Later, als hij weer gerehabiliteerd is, vertelt hij in een kranteninterview dat de mensen die hem in die sombere dagen zijn komen opzoeken, kunnen rekenen op zijn eeuwige vriendschap. Het zijn er helaas niet veel, zegt hij en hij herhaalt de woorden die Martin Luther King ooit sprak: “In the end we will remember not the words of our enemies, but the silence of our friends.”

Ik zit dus niet naast een wildvreemde in dat vliegtuig. Ik zit naast een vriend. En nu daagt hij mij uit om het geheim van zijn leiderschap te ontrafelen.

Ik heb het raadsel weten op te lossen. Hoe? Op de gebruikelijke manier. Door te vragen, te vragen en dóór te vragen. Uiteindelijk belandden we bij dit verhaal:

“Als kind ben ik ook al zwak en dik en rond. Er is een ander jongetje, de sterkste van de klas, die het steeds op mij voorzien heeft. Hij wacht mij bij de schoolpoort op en slaat me in elkaar. Dat gebeurt een paar keer, totdat hij het welletjes vindt en me links laat liggen. Dat pik ik niet en ik zoek hem op en daag hem uit. Dan slaat hij me weer. Keer op keer wacht ik hem nu op bij de schoolpoort en hij blijft me slaan. Totdat hij er helemaal akelig van wordt, mij probeert te ontwijken en ermee ophoudt. Ik kan meer meppen verdragen dan hij kan uitdelen en daarmee heb ik hem overwonnen.”

Veerkracht, weerstandsvermogen. Dat zijn dus de toverwoorden die zijn leiderschap kenmerken.