‘Deze kaarten uit de 16e eeuw passen naadloos op Google Maps’
Voor het eerst zijn alle historische stadskaarten van cartograaf Jacob van Deventer in één atlas gebundeld. Het gaat om 226 gedetailleerde plattegronden van steden in de Lage Landen uit de zestiende eeuw. ‘Van Deventer heeft echt een huzarenstukje geleverd,’ vindt UvA-hoogleraar Bram Vannieuwenhuyze.
Bijna zes eeuwen geleden maakte Jacob van Deventer bijna driehonderd plattegronden van steden in de Lage Landen. Onder de titel Stedenatlas Jacob van Deventer. 226 stadsplattegronden uit 1545-1575 hebben de Vlaamse historicus en bijzonder hoogleraar historische cartografie aan de UvA Bram Vannieuwenhuyze en de Delftse architectuurhistoricus en UvA-alumnus Reinout Rutte de kaarten bij elkaar gebracht in een nieuwe uitgave.
De oorspronkelijke atlas van Jacob van Deventer (1505-1575) bestaat uit drie delen. Twee daarvan konden Vannieuwenhuyze en Rutte gebruiken, want die bevinden zich in de Biblioteca Nacional de España in Madrid. ‘Het derde deel hebben we niet kunnen gebruiken, want dat is zoek of vernietigd. Stiekem hopen we dat het ooit nog eens ergens opduikt in een buitenlands privé-archief bij iemand die geen benul heeft wat hij in bezit heeft,’ zegt Vannieuwenhuyze.
Wat is er zo bijzondere aan deze atlas?
‘Het is de eerste keer dat de atlas van Jacob van Deventer in één uitgave verschijnt. We hebben daar bovendien kaartanalyses bij gemaakt en geven per stad een toelichting op de stadswording. Op deze schaal is dat nooit eerder gebeurd. Voor ongeveer 80 procent van de kaarten die we hebben gebruikt, geldt bovendien dat het de oudste kaart is van de stad in kwestie. Het gaat om steden in de Lage Landen, het noorden van Luxemburg en Frankrijk, en het uiterste westen van Duitsland.’
Hoe is Jacob van Deventer te werk gegaan?
‘Daar weten we weinig van, want Van Deventer heeft nauwelijks sporen nagelaten: geen teksten, geen rekeningen, geen aantekeningen. Niets. Wel weten we dat ze zeer gedetailleerd en zeer accuraat zijn. Van Deventer studeerde wiskunde in Leuven en kon waarschijnlijk om die reden goed meten. We denken dat hij ongeveer dertig jaar heeft gedaan over het maken van de kaarten. Uit de aanwezigheid van gebouwen en kanalen kun je afleiden dat hij ermee begon rond 1540 tot aan zijn dood in 1575, maar zeker is dat niet: Van Deventer dateerde zijn kaarten niet.’
Hoe kon Van Deventer een beeld krijgen van het stramien van de stad?
‘We vermoeden dat hij aan stadsbestuurders, edellieden en misschien zelfs de koning toestemming vroeg om bijvoorbeeld de kerktoren of hoge stadsmuren te beklimmen om het stramien van de stad te kunnen overzien en met behulp van een kompas de stad te tekenen. Deze werkwijze staat niet vast, maar leiden we af uit de manier waarop de kaarten zijn getekend en wat daarop te zien is.’
226 kaarten lijkt een tamelijk willekeurig aantal.
‘Het is de optelsom van de kaarten van de twee delen van de authentieke atlas. Met het derde deel erbij denk ik dat we op ongeveer 250 kaarten zouden zijn uitgekomen. Dat verklaart voor een deel waarom niet alle steden in onze atlas staan. Antwerpen staat er bijvoorbeeld niet in. We denken dat die stad in het verloren deel drie staat. Maar ook een stad als Maastricht staat er niet in. We denken dat dat komt omdat Van Deventer geen toestemming kreeg van de Spaanse koning Filips II – die over de Lage Landen regeerde – om naar Maastricht te trekken en te tekenen.’
Waarvoor werden de kaarten in die tijd gebruikt?
‘Er wordt wel gesuggereerd voor militaire doeleinden, maar wij denken eerder dat ze een instrument vormden voor Filips II om een bestuurlijk overzicht te hebben over zijn rijk en om zijn rijk te beheren.’
Wat bepaalt het huidige belang van deze kaarten?
‘Deze kaarten zijn uiterst belangrijk voor historici, archeologen en bouwkundigen. Uit het patroon van die kaarten is af te lezen hoe steden tot stand zijn gekomen. Als je ze vergelijkt met kaarten van nu kun je zien dat er in het stramien van de steden niet veel is veranderd. Je kunt in het centrum van Amsterdam nog steeds de weg vinden op basis van de kaart van Van Deventer. De kaarten zijn zo precies dat ze naadloos aansluiten bij Google Maps. Van Deventer heeft echt een huzarenstukje geleverd.’
Hier kun je de kaarten van veertien Nederlandse steden van Jacob van Deventer vergelijken met luchtfoto’s van tegenwoordig.
