Het kabinet Rutte IV zoekt al vanaf de start in januari 2022 wanhopig naar een uitweg uit de voortslepende stikstofproblematiek. Volgens Europese natuurregelgeving waarmee Nederland al in de jaren negentig akkoord is gegaan, moet de stikstofuitstoot in Nederland omlaag. Bovendien is Brussel bezig met het uitrollen van nieuwe plannen om de natuur en biodiversiteit van Europa te herstellen, als onderdeel van de zogeheten Green Deal: het verduurzamingspakket dat de Nederlandse Eurocommissaris Frans Timmermans onder zijn hoede heeft. 

Die plannen vormen mogelijk een nieuwe kopzorg voor Nederland, zo bleek onlangs uit onderzoek van Follow the Money. Gevreesd wordt zelfs voor een ‘stikstofcrisis 2.0’. Hoewel juristen van mening verschillen over hoe groot de gevolgen precies zijn, betekent het dat er mogelijk nog minder bouw- en landbouwvergunningen mogen worden afgegeven en Nederland verder ‘vastloopt’.

In principe is het aan de EU-lidstaten zelf om uit te vogelen hoe ze aan Europees beleid voldoen. Maar oud-PvdA-leider Diederik Samsom, tegenwoordig de kabinetschef van team-Timmermans, denkt graag actief mee over de koers die de Nederlandse overheid op het gebied van landbouw en natuur zou moeten varen. Zo heeft hij op 8 november 2022 ten overstaan van hoge Nederlandse ambtenaren duidelijk gemaakt dat verplichte uitkoop van veeboeren het recept is om uit de stikstofcrisis te komen. 

Volgens documenten die zijn ingezien door Follow the Money en de NOS wees Samsom erop dat het Nederlandse kabinet een flinke zak geld ter beschikking heeft voor de uitkoop van veeboeren. Ook gaf hij aan dat Brussel, om aan de stikstofdoelen te voldoen, dergelijke staatssteun toejuicht. Volgens hem is dit voor Nederland de manier om uit de vangrail te komen.

Samsom als intermediair

Binnen Nederland is dit echter een uiterst ingewikkelde en politiek brisante boodschap. Sinds de rechterlijke stikstofuitspraak uit 2019 is er maatschappelijke onrust ontstaan,  gekenmerkt door verhitte boerenprotesten en bedreigingen aan het adres van verschillende politici. 

In reactie op Samsoms woorden lieten de Nederlandse ambtenaren dan ook weten dat verplichte uitkoop weliswaar als mogelijkheid achter de hand wordt gehouden, maar dat hier, vanwege de politieke gevoeligheid, vooralsnog niet toe over wordt gegaan.

Tegelijkertijd moet ook Brussel te vriend gehouden worden. Uiteindelijk is het immers de Europese Commissie die beoordeelt of het nieuwe Nederlandse stikstofbeleid wél door de beugel kan. En de nalatigheid die Nederland tot nu toe op dat vlak heeft laten zien, heeft ervoor gezorgd dat de verhouding niet al te best is.

Uit de stukken blijkt dat Samsom zich in dit speelveld als een soort intermediair heeft opgeworpen. Aan de ene kant wilde hij aan de Nederlandse ambtenarij laten zien dat de Commissie zich heus flexibel op wil stellen, zolang Nederland maar een geloofwaardige inzet toont. Aan de andere kant was hij kritisch op de terughoudendheid waarmee het kabinet de nieuwe Europese plannen tegemoet komt, omdat daarmee de Green Deal-doelstellingen worden ondermijnd.

Nederland heeft zich evenwel niet veel aangetrokken van de opmerkelijke uitspraken van Samsom. Uit onderhandelingsstukken in handen van Follow the Money blijkt dat twee weken na de ontmoeting tussen Timmermans nummer twee en de Nederlandse vertegenwoordigers, het kabinet juist heeft ingezet op flinke afzwakking van de nieuwe Europese natuurvoorstellen.

Ook tot het verplicht uitkopen van veeboeren heeft het kabinet nog niet willen overgaan. De uitslag van de Provinciale Staten-verkiezingen – met de BoerBurgerBeweging als grote overwinnaar – heeft nog eens extra onderstreept hoe gevoelig de discussie over de toekomst van de Nederlandse veeteelt ligt. 

Samsom wil alleen kwijt dat hij vertegenwoordigers van het ministerie van Landbouw heeft gewezen op de verschillen tussen onteigening en uitkoop wat betreft de Europese staatssteunregels. Hij voegt toe dat de Europese Commissie de keuze tussen beide instrumenten ‘uiteraard’ laat aan de lidstaten, ‘op grond van andere overwegingen’. 

Green Deal dreigt spaak te lopen

Minister Christianne van der Wal (VVD, Stikstof) liet in een Tweede Kamerdebat vlak voor de verkiezingen doorschemeren dat als vrijwillige uitkoop niet tot de gewenste resultaten leidt, onteigening in het vizier komt. Maar met de nieuwe verhoudingen in de Eerste Kamer en provinciebesturen, is dat middel hoogst onzeker geworden. Binnenkort hoopt Van der Wal haar plan van aanpak te presenteren voor de stikstofproblematiek. 

Intussen kampt Timmermans met zijn eigen hoofdpijndossiers. De voorgenomen natuurherstelwetgeving is niet het enige onderdeel van het Green Deal-pakket dat spaak dreigt te lopen. Ook harde doelstellingen voor de aanpak van pesticiden en zelfs de nieuwe uitstootnorm voor auto’s en bestelbusjes, waar Timmermans zo hard aan had getrokken en dat reeds in kannen en kruiken leek, staan op de helling. 

Samsom heeft dus nog flink wat werk te verrichten om de Europese duurzaamheidsvisies van hemzelf en zijn baas door de nationale beleidsmolens te krijgen. Met oog op de volgende Europese verkiezingen heeft hij nog grofweg een jaar de tijd.

Met medewerking van Jan Daalder