Na zestig jaar gebruik worstelt de pil met een imagoprobleem

Een „grijze wolk” die wegdreef boven haar hoofd. Een onverklaarbaar goed gevoel. En een plotselinge behoefte aan fysiek contact met mannen. Dat was wat een 27-jarige Amsterdamse heeft ervaren toen ze stopte met de anticonceptiepil. Ze wil niet met haar naam in de krant, want „ik heb liever niet dat collega’s lezen dat ik tegenwoordig een hoger libido heb”.

Zes jaar geleden verruilde ze de pil voor een koperspiraal, ze wilde eens weten hoe het was om níét iedere dag hormonen te slikken. „Ik weet nog dat ik kort nadat ik was gestopt over straat liep en de zon scheen. Daar werd ik zó blij van – dat was een gevoel dat ik heel lang niet gevoeld had. Alsof mijn gevoel jarenlang onderdrukt was geweest.”

Ze is niet de enige pilgebruiker die klachten als neerslachtigheid, stemmingswisselingen en een lager libido ervaart. Volgens de bijsluiter van de veelgebruikte Microgynonpil komen die eerste twee „vaak” voor (bij één tot tien op de honderd gebruikers) en die laatste „soms” (bij één tot tien op de duizend gebruikers). Bijwerkingencentrum Lareb ontving de afgelopen negen jaar 384 meldingen van psychiatrische bijwerkingen zoals deze. Het aantal meldingen stijgt de laatste jaren: in 2014 waren het er 33, tegenover 93 in 2019.

Uit cijfers van het CBS blijkt dat de pil steeds minder gebruikt wordt: in 2014 gebruikte 38,1 procent van de 16- tot 49-jarige vrouwen de pil, in 2020 was dat gedaald tot 32 procent. Hoewel de pil nog altijd het meest gebruikte anticonceptiemiddel is, winnen voorbehoedsmiddelen zonder of met minder hormonen aan populariteit, blijkt uit cijfers van kenniscentrum seksualiteit Rutgers.

De pil heeft een imagoprobleem, zo lijkt het. Hoewel de anticonceptiepil in de jaren zestig nog de seksuele revolutie voor vrouwen aanjoeg – eindelijk konden ze seks hebben zonder zwanger te worden – vertellen de dalende cijfers inmiddels een ander verhaal. Vrouwen voelen zich „vrijer” en „meer zichzelf” als ze ermee stoppen. Huisartsen moeten sinds vorig jaar ook de psychische bijwerkingen van de anticonceptiepil bespreken in gesprekken daarover, zo is te lezen in de herziene huisartsenrichtlijn van het Nederlands Huisartsen Genootschap.

Het is lastig vast te stellen of er een direct verband is tussen mentale klachten en pilgebruik, zegt psycholoog en pilonderzoeker aan de Universiteit van Utrecht Estrella Montoya. Tot nu toe zijn er vooral correlaties aangetoond, wat nog geen causaal verband inhoudt. In dat eerste geval gaat het om onderzoekers die gebruikers en niet-gebruikers ondervragen. Een causaal verband kan pas worden aangetoond door sommige vrouwen de anticonceptiepil en andere een placebo te geven, zonder dat zij weten welke.

Een recent Amerikaans onderzoek, gepubliceerd in wetenschappelijk tijdschrift Molecular Psychiatry, deed wél onderzoek naar dat causale verband. „Daaruit bleek dat een deel van de prefrontale cortex, het gebied dat onder meer emoties reguleert, kleiner wordt bij vrouwen die al eerder stemmingssymptomen ervoeren van de pil,” zegt Montoya. Anouk de Wit, onderzoeker aan de Rijksuniversiteit Groningen, is momenteel ook bezig met een studie naar een causaal verband, waarvan de resultaten dit jaar verwacht worden.

Eerder, in 2019, werkte zij mee aan een onderzoek gepubliceerd in medisch tijdschrift JAMA Psychiatry, dat een verband aantoonde tussen mentale klachten bij zestienjarigen en hun pilgebruik. Van de 845 zestienjarigen die ondervraagd werden, gebruikten 309 de pil. Deze pilgebruikers leden onder gemiddeld 20 procent meer depressieve symptomen, zo als vaker huilen, overmatig slapen en eetproblemen dan de groep zonder de pil. Er werden ook vrouwen uit andere leeftijdsgroepen ondervraagd, maar daar werd geen verband gevonden.

Volgens De Wit kunnen er verschillende verklaringen zijn voor deze uitkomsten, waaronder de puberteit. Het brein van zestienjarigen „is nog in ontwikkeling en kan daardoor gevoeliger zijn voor de effecten van de hormonen in de pil”, zegt ze. Maar, voegt ze toe, „we zagen ook andere verschillen tussen meisjes die wel en niet aan de pil waren, die kunnen meespelen.” Zo zijn pilgebruikers vaker seksueel actief en hebben ze meer last van acne of menstruatieklachten.

Emotioneel afgevlakt

Huilbuien – ook daar had de 27-jarige Amsterdamse last van. „Toen ik net begon met de pil, op mijn achttiende, moest ik vaak heel erg huilen. Ik dacht dat dat er gewoon bij hoorde. Later voelde ik me juist emotioneel afgevlakt.” Soraya Lijkwan (40) had vooral last van dat laatste. Ze stopte negen jaar geleden met de pil vanwege een kinderwens. „Ik kon echt onverklaarbaar nukkig en chagrijnig zijn. Maar toen ik stopte, zat ik opeens beter in m’n vel. Ik voelde me vrijer, wat voor mijn omgeving ook leuker was.”

Lees ook Menstruatie is een cyclus van onuitgesproken klachten

Lijkwan raakte zwanger en verruilde de pil daarna voor een hormoonspiraal, waar ze geen klachten van ondervindt. „Het verraderlijke is dat ik er nooit bij stil had gestaan dat mijn stemmingswisselingen aan de pil konden liggen.” In een hormoonspiraal zit alleen progesteron, en ligt de hoeveelheid hormonen tien tot dertig keer lager dan bij andere hormonale anticonceptiemethoden.

Ervaringen van pilgebruikers kunnen sterk verschillen. Sommige vrouwen vinden dat de pil juist helpt tégen stemmingswisselingen. De 25-jarige Laura van de Kar, bijvoorbeeld. Zij stapte na twaalf jaar over op de koperspiraal. Niet omdat ze klachten had, maar om te testen of ze zich „minder afgevlakt” zou voelen. Dat gebeurde, maar de gevolgen waren extremer dan ze had verwacht. ,,Ik kreeg gigantische pieken en dalen. Ik was of heel blij, of heel verdrietig.” Ze merkte ook een positief effect. „Mijn libido verbeterde. Ik had niet eens door dat hij verslechterd was.”

Die discrepantie in ervaringen is verklaarbaar, zegt De Wit. „Anticonceptiepillen bevatten synthetische hormonen, die ingrijpen op het natuurlijke hormoonsysteem. Het effect op een vrouw hangt waarschijnlijk af van haar gevoeligheid voor hormonen.” Vrouwen met het premenstrueel syndroom kunnen bijvoorbeeld last hebben van natuurlijke hormoonschommelingen, waardoor ze ervan kunnen profiteren dat de pil die schommelingen afvlakt. Montoya: „Er zijn simpelweg heel veel individuele verschillen en er is nog te weinig onderzoek gedaan om harde conclusies te trekken over wie gevoelig is voor bijwerkingen. Maar dat stemmingsverschuivingen kunnen optreden tijdens pilgebruik, is zeker.”

De oorzaak is dat de hormonen in de pil, estradiol en progesteron, invloed hebben op delen van de hersenen die belangrijk zijn voor het reguleren van emoties, legt Montoya uit. Zoals de prefrontale cortex en de amygdala, gebieden die de angsten controleren. Een derde hormoon, testosteron, heeft invloed op het libido. Dit zit niet in de pil, maar wordt er wel door verlaagd. Een gebrek hieraan kan de seksdrive verminderen.

Behoorlijke zoektocht

Het gebrek aan goed onderzoek is verontrustend, vindt Montoya. „Het is frustrerend dat we na zestig jaar pilgebruik nog steeds niet genoeg weten om duidelijke adviezen te kunnen geven.”

Drie weken voor het gesprek begon Van de Kar weer met de pil, omdat ze klachten als buikpijn ervoer van de spiraal, en ze hoopte wat stabieler te worden. „Dan maar afvlakking.” Wel gebruikt ze nu de pil met maar één hormoon (progesteron), de zogenoemde minipil, in plaats van de meer gangbare combinatiepil. „We gaan zien of dit wel bij me past. Het is een behoorlijke zoektocht naar het juiste anticonceptiemiddel – overal zitten nadelen aan. Ik heb ook een tijdje condooms gebruikt, maar ik ben daar niet secuur genoeg voor, ik was meer dan eens bang dat ik zwanger was.”

Dat blijft een belangrijke afweging, zegt De Wit: „Het laatste wat we willen is meer ongewenste zwangerschappen omdat de pil mogelijk depressieve gevoelens veroorzaakt.” Haar advies: blijf alert op klachten en bespreek alle opties met je huisarts. Montoya ziet graag meer aandacht voor de psychische effecten van de pil, maar waarschuwt ook: „We willen vrouwen niet afschrikken of klachten aanpraten.”

Een 24-jarige uit Wageningen die ook anoniem wil blijven, voelde zich net als Van de Kar „emotioneel minder stabiel” nadat ze stopte met de pil. „Maar dat vond ik eigenlijk een goed teken: het liet zien wat ik tot dan toe onderdrukt had.” Ze nam eerst een spiraal, maar na aanhoudende buikpijn liet ze die verwijderen. Inmiddels vertrouwt ze voor anticonceptie op condooms. „Niet de veiligste methode, maar nu ben ik tenminste mezelf.”