In deze supermarkt betaal je de 'echte' prijs voor producten: inclusief klimaatschade en kinderarbeid

Of haar gasten het niet een beetje ongezellig gaan vinden? Goeie vraag, zegt Ariane van Mancius, eigenaar van café Het Wagenhuis in Breukelen. Daar zit ze zelf ook wel mee. „Je komt bij ons voor een drankje, maar je wordt geïnformeerd over de grote zaken in de wereld.”

Het Wagenhuis, dat deze vrijdag opent, is voor zover bekend het eerste café ter wereld waar gasten de ‘echte’ prijs voor hun drinken betalen. Of anders gezegd: de prijs die het kost om te compenseren voor alle negatieve gevolgen voor mens en klimaat, zoals armoede, milieuvervuiling of kinderarbeid, of het herstellen daarvan. Omgerekend in harde euro’s.

Dat zullen we toch onder ogen moeten zien, vindt Van Mancius. Want: „het systeem zoals het nu is, klopt gewoon niet. Dit is de inconvenient truth.” De ongemakkelijke waarheid dus – niet toevallig een verwijzing naar de klimaatfilm van Al Gore.

Toen Van Mancius haar initiatief eind vorig jaar aankondigde, kreeg ze veel vragen. Hoe werkt dat precies? En zou bijvoorbeeld een kop koffie, inclusief ‘verborgen kosten’, niet onbetaalbaar worden? De impact van koffie is door onder meer boskap, pesticidengebruik en onderbetaling immers fiks.

Nu, na het afronden van de berekeningen, zijn er antwoorden. Tot op de cent precies. Op de menukaart verschijnen die straks in een overzichtelijk sommetje. Zo heeft het flesje sinaasappelvlierbloesemsap van fabrikant Thijs-drinks 15 cent verborgen kosten, voor onder meer onderbetaling van arbeiders die de sinaasappels plukken (4,3 cent), watergebruik (2,6 cent) en luchtvervuiling (2,5 cent).

De true price van zwarte koffie viel opvallend genoeg dan weer erg mee, vertelt Van Mancius: 1 cent per kopje. Koffieleverancier Bocca, al jaren druk bezig met verduurzamen en verbeteren van de koffieketen, is in de woorden van de menukaart van Het Wagenhuis „goed op weg!”

Een zoektocht

Het berekenen van de ‘echte’ prijs van producten, ook wel true pricing genoemd, gebeurt sinds een jaar of tien. Het is een zoektocht naar de verborgen sociale en milieulasten, die niet betaald worden door producent of consument, maar worden afgewenteld op gemeenschappen elders (zoals kinderarbeid), of de komende generaties (de toenemende gevolgen van klimaatverandering).

Pionier is de Nederlandse organisatie True Price, die ook heeft samengewerkt met Het Wagenhuis. Dat is niet toevallig, want het vakgebied is nog steeds klein en dezelfde partijen werken doorlopend samen.

True price kun je zien als een to-dolijstje voor bedrijven en overheden, zegt Willy Baltussen, verbonden aan Wageningen University (WUR). Hoe groter het gat tussen de ‘gewone’ en ‘echte’ prijs, hoe urgenter het probleem.

Baltussen doet sinds zeven jaar onderzoek naar verborgen kosten en werkt nauw samen met True Price. Nog steeds heeft hij niet alle problemen in kaart – hij werkt nu bijvoorbeeld aan de rekenmethode voor dierenwelzijn – maar de grootste kwesties zijn duidelijk. „Klimaatverandering, landgebruik, luchtkwaliteit en arbeidsomstandigheden.”

Het animo voor true price is de laatste jaren flink gestegen, ziet Baltussen. Na de „voorlopers” zijn ook „standaardbedrijven” geïnteresseerd geraakt. „Drie jaar geleden had ik dat niet durven voorspellen.” Zo sloot Albert Heijn zich recent aan bij een publiek-privaat project onder leiding van Baltussen, dat onderzoekt of de inzet van true pricing ook daadwerkelijk leidt tot lagere maatschappelijke kosten.

Toch bleef true price lang iets voor achter de schermen. Bedrijven die trueprice-onderzoek uitzetten, deden dat voor eigen gebruik. Consumenten kregen er niets van mee: de true price belandde niet op het prijskaartje.

Maar dat begint voorzichtig te veranderen. Zo opende accountantskantoor Deloitte in zijn Amsterdamse kantoor recent een trueprice-koffiehoek voor personeel. En biologische supermarkt De Aanzet, ook in Amsterdam, vraagt sinds 2020 ‘echte’ prijzen voor een deel van het assortiment. Sinds vorige maand doen nog zes Nederlandse biowinkels dat, bij wijze van proef.

Nu de true price ook aan consumenten wordt voorgeschoteld, is de vraag: welk effect heeft een ‘echt’ prijskaartje?

Experimenteren

Het Wagenhuis in Breukelen hoopt bij te dragen aan het antwoord op die vraag. Het gaat experimenteren met drie modellen. De eerste drie maanden krijgen klanten de true price ongevraagd voorgeschoteld. Zo gaat sinaasappelvlierbloesemsap 3,65 euro kosten: 3,50 euro (de adviesprijs) plus 15 cent (de verborgen kosten).

In de maanden die volgen wordt gasten gevraagd om een vrijwillige trueprice-bijdrage. Tot slot is er de variant waarbij de klant de true price alleen te zien krijgt, maar hem niet doorberekend krijgt. „We willen uitzoeken hoe mensen erop reageren.”

Die laatste variant lijkt erg vrijblijvend. Toch heeft alleen het tónen van een echte prijs al nut, zegt Claire van den Broek van True Price. Daardoor kunnen consumenten producten vergelijken en betere keuzes maken. Zo kosten een hamburger en een groenteburger misschien hetzelfde, maar zijn de verborgen kosten bij de vleesvariant aanmerkelijk hoger. Uit onderzoek in opdracht van het ministerie van Landbouw blijkt dat dit soort informatie „kan leiden tot een verdubbeling van de verkoop” van duurzame producten.

Het maakt de true price óók een soort keurmerk, maar dan completer dan veel bestaande labels, die zich dikwijls richten op een deel van de problemen – vooral op sociaal vlak, of vooral milieu. Bovendien is de uitkomst in een oogopslag duidelijk, zegt Van den Broek. „In de winkel liggen gewone en fairtradebananen. Die laatste zijn vast beter. Maar hoevéél scheelt het?” True pricing maakt dat inzichtelijk: zoveel cent.

Eerlijke prijs: 2,94 euro

Bij De Aanzet kunnen klanten dat met eigen ogen zien. Sinds een kleine twee jaar heeft de biologische supermarkt in Amsterdam een groeiend trueprice-assortiment. Eigenaar Maarten Rijninks wijst naar de bananen, de bestseller in het fruit. „‘Normale’ prijs: 2,79 euro per kilo”, vermeldt het kaartje. „Eerlijke prijs: 2,94.” Grootste verborgen kostenpost is onderbetaling (6 cent). „Het verschil valt mee”, geeft Rijninks toe. „Maar kijk, het zijn al biologische fairtradebananen.” Zelfs dié hebben dus nog een gat tussen de gewone en de true price.

De Aanzet werd opgericht in de jaren tachtig. „We hebben nog steeds klanten van vroeger, toen dit een achterstandswijk was. Mensen met een minimuminkomen.” Dat kan best, zegt hij, ook al is deze winkel duurder dan een gewone supermarkt. „Als je bij ons één stengel bleekselderij wilt kopen, in plaats van een hele stronk, mag dat ook.”

Inmiddels is de buurt flink gegentrificeerd. En ook nieuwe bewoners weten De Aanzet te vinden, zegt Rijninks. Hij denkt te weten waarom. Verwijzend naar de opnieuw lange rijen op Schiphol is zijn conclusie dat mensen „niets willen inleveren”. „Maar we kúnnen niet op deze manier doorgaan. Dus als ik zeg: als jij bij mij boodschappen doet, compenseer ik alle kosten, dan is je geweten gesust. Dan ben je ontzorgd.”

Op een bord bij de ingang staat pontificaal hoeveel extra geld De Aanzet opgehaald heeft sinds de ‘echte’ prijzen ingingen: ruim 25.000 euro. Dat gaat onder andere naar twee Nederlandse telers. „We pakken de bron aan”, zegt Rijninks. Het plan is om binnen „vijf tot tien jaar de verborgen kosten van groenten en fruit naar vrijwel nul te reduceren”. Als dat lukt, dalen de prijzen voor zijn klanten.

‘Een eyeopener’

De true price is dus niet statisch: als bedrijven weten wat er mankeert, kunnen ze meteen actie ondernemen om de impact – en dus de true price – te verlagen.

Zo werd frisdrankmaker Thijs-drinks, leverancier van Het Wagenhuis, door de rekensommen onprettig verrast. Een flesje gembercitroendrank bleek liefst 38 cent aan verborgen kosten te hebben, voornamelijk door de gember uit China. Grootste probleem is luchtvervuiling daar, en mogelijk ook kinderarbeid. „Echt een eyeopener”, zegt medeoprichter Rod Hensen.

Bij de berekeningen werd gebruikgemaakt van algemene Chinese data over gemberteelt, niet van de specifieke leveranciers. Daarom is de kinderarbeid niet zeker. „Maar we beseften dat het wel zou kúnnen”, zegt Hensen. Voor Thijs-drinks waren de uitkomsten van het onderzoek reden om op zoek te gaan naar een andere leverancier, dichter bij huis. „Dat zou de impact enorm verlagen.”

Je ziet hieraan: spannend is een trueprice-onderzoek wel. Voor je het weet ben je medeplichtig aan kinderarbeid. „Je hebt echt ondernemers nodig die hun kwetsbaarheid tonen. Je laat zien wat er niet klopt in de productieketen,” zegt Van den Broek van True Price. „Veel grote bedrijven zien dat nu nog als een risico.”

Herstellen

Maar zo precies als de berekeningen zijn, zo lastig is het om de schade exact te herstellen. Heeft het zin om, als klein café in Breukelen, voor elke sinaasappelsap 4,3 cent over te maken aan een landarbeider in Griekenland? Van Mancius denkt van niet. In plaats daarvan wordt het geld overgemaakt aan verschillende goededoelenorganisaties die zich met deze problematiek bezighouden.

„Doel van dit café is niet alles tot vier cijfers achter de komma uit te rekenen, of de opbrengst specifiek naar dat éne doel te brengen”, vertelt ze. Boven alles hoopt Van Mancius ervan te leren en bezoekers bewust te maken. Ze verkoopt ook eten en drinken zonder ‘echte’ prijs: taart bijvoorbeeld.

Ook bij De Aanzet heeft het merendeel van het aanbod geen ‘echt’ prijskaartje. „Maar het belangrijkste is dat we hebben laten zien dat het kán.” En niet alleen in kleine winkels als de zijne. Rijninks spoort ook de supermarkten aan. Het feit dat Albert Heijn aangehaakt is bij een trueprice-onderzoek, vindt hij hoopgevend.

Wat zal het gevolg zijn, als true price verder doorbreekt? Dan is het waarschijnlijk dat producten duurder worden, denkt WUR-wetenschapper Baltussen. Maar, vervolgt hij, als er minder verborgen kosten zijn, hou je „in andere potjes” mogelijk meer over. „Als de temperatuur op aarde minder stijgt, hoeven we ook minder te investeren in dijken.” En het is niet alsof verborgen kosten de Nederlandse burger nu niet raken. Hij wijst op de 25 miljard euro die het kabinet heeft vrijgemaakt voor de stikstofproblematiek. „Dat zijn allemaal belastingcenten.”

Correctie (1 juli 2022): In een eerdere versie van dit artikel stond dat de organisatie True Price is omgedoopt tot Impact Institute. Dit is onjuist. Impact Institute is een spin-off van True Price.