‘Dit lost problemen niet op’, zegt Job Cohen over plan onderscheid te maken tussen vluchtelingen

Nee, Job Cohen heeft het niet over 2023. Maar wat hij aantrof in 1998 toen hij begon als staatssecretaris van Justitie lijkt wel verdacht veel op de asielproblemen waar het kabinet nu voor staat, vindt hij. Vluchtelingen uit voormalig Joegoslavië, Afghanistan en Irak deden het stelsel in zijn voegen kraken. Uitvoeringsorganisatie IND kampte met grote achterstanden in asielaanvragen. Opvangcentra konden de toeloop niet aan. „Is er, afgezien van de landen van herkomst, één letter verschil met de situatie nu?”

Net als toen heeft de overheid nu grote moeite met de opvang van asielzoekers die naar Nederland komen. In het overleg van het kabinet om het aantal asielaanvragen te beperken, ligt onder meer een voorstel van het CDA op tafel: de herinvoering van een tweestatusstelsel.

Cohen vond het vreemd, toen hij het voor het eerst hoorde. Hij schafte een soortgelijk stelsel begin deze eeuw juist áf om de uitvoeringsorganen meer ademruimte te geven. „Dit gaat de problemen niet oplossen. Het kabinet moet eerlijker zijn en denken aan de lange termijn.”

Dankzij de PvdA-staatssecretaris kregen alle vluchtelingen met de invoering van de Vreemdelingenwet 2000 eenzelfde status. Het CDA wil dat terugdraaien en een permanente A-status geven aan vluchtelingen die in hun thuisland moeten vrezen voor vervolging. Zij krijgen meer rechten en mogen hun gezin bijvoorbeeld laten overkomen. Vluchtelingen uit landen waar het naar verloop van tijd weer veilig kan zijn, krijgen een B-status en minder rechten.

Lees ook Lukt het vandaag niet, dan lukt het morgen wel, denkt vrolijke pragmaticus Eric van der Burg vaak

Hoe kijkt u terug op uw tijd als staatssecretaris van Justitie?

„Het drukt dag en nacht op je, omdat je verantwoordelijk bent voor al die mensen die hierheen zijn gekomen. Ik vind het de beroerdste positie die er is in het kabinet. Ik had te maken met hongerstakingen. Dan voel je je als staatssecretaris buitengewoon eenzaam. Ook in het kabinet. Dan kom je vrijdag gezellig naar de ministerraad en vroegen anderen: hoe is het met je? Nou, we zijn bezig met die hongerstaking, zei ik dan. Dan was het: oh, veel succes! Niemand die zich eraan durfde te branden.”

Hoe liep dat af?

„Uiteindelijk, maar heel veel later, is daar een generaal pardon voor gekomen. Dat komt eens in de zoveel tijd voor. Altijd voor de állerlaatste keer.”

Waarom werd het stelsel met meerdere statussen afgeschaft?

„Omdat je met de A-status meer rechten hebt, gingen asielzoekers die een B-status kregen in beroep. Dat leidde alleen maar tot meer last op de uitvoeringsorganisaties en de rechterlijke macht en dus tot extra vertraging. Dus wij besloten: we geven iedereen een tijdelijke status van drie jaar en na drie jaar kan dat een vaste status worden, indien nodig. Dan stopt het doorprocederen. De opstopping vanwege het doorprocederen is ook het risico, als je nu weer twee statussen invoert.”

Een van de redenen dit in te voeren is omdat zo het nareizen van familieleden kan worden beperkt, zeggen de partijen die ervoor zijn.

„Het zal iets schelen, maar ik kan me niet voorstellen dat het ontzettend veel uitmaakt.

„Wat ik de partijen die voor deze maatregel zijn óók hoor zeggen is dat het afschrikkend zou werken. Maar je vlucht niet zomaar. Die mensen zijn ten einde raad, denken niet eerst: waar zijn mijn beste kansen? Ze willen gewoon in veiligheid komen.”

Waarom loopt het systeem dan weer vast, ondanks de afschaffing van het tweestatusstelsel?

„Een tijd lang heeft de afschaffing wel geholpen. Hoe precies weet ik niet. Na de invoering werd ik al snel burgemeester van Amsterdam.”

En waarom lijken problemen en oplossingen in asielbeleid in een cirkel terug te komen?

„De huidige problematiek is door de afgelopen kabinetten zelf gecreëerd. Het ging fout toen een periode aanbrak waarin het aantal asielzoekers afnam. De toenmalige kabinetten zijn er vervolgens als de sodemieter bij geweest om zowel de IND als het COA af te schalen. En de rechterlijke macht trouwens ook. Dat zijn belangrijke organisaties voor het stelsel. Toen de aantallen weer begonnen toe te nemen, liep het vast.”

Waar komt dat probleem vandaan?

„Politici denken te veel in de korte termijn, zodat ze aan de achterban kunnen zeggen: zie je wel, ik heb wat gedaan. Politici moeten eerlijker zijn en zeggen dat we een dijk van een probleem hebben, wat we niet van vandaag op morgen oplossen. Sterker nog: het zal de komende tijd alleen maar erger worden. Als je kijkt naar de oorlogen, het klimaat.”

Hoe overtuig je de mensen die kritisch zijn op een ruimhartig asielbeleid en de grenzen willen sluiten?

„Wat dat betreft is het absoluut ingewikkelder dan in mijn tijd als staatssecretaris. De polarisatie is toegenomen. Maar toch, het is nodig duidelijk en eerlijk te zijn over de uitgangspunten waarbinnen we speelruimte hebben. Als politici dingen beloven die ze niet waar kunnen maken, groeit het wantrouwen alleen maar.

„Kijk naar de VVD. Die moest Rutte erbij halen om de Kamerleden achter het asielbeleid te krijgen. Rutte ging daar weg met de belofte dat hij zich ging inzetten om de instroom te beperken. Hij had ook kunnen zeggen: ik kan van alles beloven, maar dat heeft geen zin, het eerlijke verhaal is dat er meer asielzoekers komen.”

Lees ook Van der Burg heeft ‘pijn’ van de almaar verergerende asielcrisis

Wat kan het kabinet doen om wél meer grip te krijgen?

„Drie terreinen zijn van belang. Ontwikkelingssamenwerking, om te zorgen dat het op de plekken waar het beroerd gaat een beetje beter gaat. Ik weet het, daar kunnen wij alleen nauwelijks iets aan doen. Maar alles wat je kunt om bij te dragen aan de verbetering, moet je doen. Ik begreep dat het kabinet geld wat daarvoor beschikbaar is, gebruikt voor de asielproblematiek in Nederland. Dat is zo’n kortetermijnoplossing.

„Het tweede is ook verdomd ingewikkeld: Europees beleid. Het zou heel goed zijn als we in Europa hetzelfde beleid voeren. Meer solidariteit met Griekenland en Italië. Juist als de problematiek groter wordt. Ik weet hoe lastig dat is; ook in mijn tijd lukte dat amper. Het derde: de IND op orde brengen, het COA op orde brengen, de rechterlijke macht op orde brengen. Geen mensen ontslaan bij een kleinere instroom.”

Een oplossing lijkt zo niet dichtbij?

„Dit lossen we nooit helemaal op. Daarom moet je dat ook duidelijk zeggen.”