‘Zelfs mijn oma leest Young Adult-boeken’ - de opmars van een literair genre

Toen online marketeer Destiny Stapper (24) ruim anderhalf jaar geleden bij Scheltema – de vier verdiepingen tellende boekhandel aan het Amsterdamse Rokin – kwam werken, waren de Young Adult-boeken weggestopt in een hoekje. Vorig jaar verhuisden ze naar de Engelstalige afdeling en nu, sinds half mei, is er een volledige afdeling, even groot als de flinke koffiecorner ernaast.

Daar staan 24 kasten (drie keer zoveel als anderhalf jaar geleden) plus nog wat tafels met boeken in zowel het Engels als het Nederlands, in tal van genres. Young Adult is namelijk geen genre, maar een leeftijdscategorie, precies tussen jeugd- en volwassenenliteratuur in, bedoeld voor jongeren vanaf ongeveer vijftien jaar. De pastelkleurige boeken uit Ana Huangs vierdelige Twisted-serie, die onder de categorie romance vallen („Niet aan te slepen”, zegt Stapper) liggen hoog opgestapeld. Er is een kast vol lhbti+ boeken, waaronder The Lesbiana’s Guide to Catholic School. Opvallend veel boeken hebben draken op de omslag.

Young Adult (YA) is de boekencategorie die de afgelopen vijf jaar het hardst is gegroeid. Wereldwijd is de verkoop met 48,2 procent gestegen sinds 2018, blijkt uit onderzoek van WordsRated, een internationaal onderzoeksbureau. In 2022 waren YA-boeken goed voor 4,6 procent van alle verkochte boeken. In 2018 was dat nog 3,4 procent.

YA is al langer in opmars, maar kreeg een gigantische boost door BookTok: de community op TikTok waar video’s over boeken worden gedeeld. Eind 2019 werd de hashtag #BookTok voor het eerst gebruikt door een handjevol TikTokkers die onderling boekentips deelden. In maart 2020 ging één van die video’s viral: honderdduizenden mensen bekeken een filmpje met boekrecensies van de New Yorkse @caitsbooks (313.000 volgers, in haar bio staat ‘accidentally founded booktok’). De eerste lockdown was net begonnen, mensen hadden meer tijd dan ooit om te lezen. Al gauw kwamen er tienduizenden aan boeken gewijde accounts bij. Nu, ruim drie jaar later zijn video’s met de hashtag BookTok 147,3 miljard keer bekeken. Het overgrote deel van deze video’s gaat over YA.

Een YA-boek heeft altijd een adolescent als hoofdpersoon en gaat over thema’s die spelen in het leven van jongeren: relaties, vriendschappen, het zoeken naar identiteit. Sommige uitgevers en winkels – ook Scheltema – maken onderscheid tussen YA en NA: New Adult, boeken voor achttienplussers met wat explicietere inhoud. Romance, fantasy, sciencefiction en historische fictie zijn de populairste genres.

Destiny Stapper is verantwoordelijk voor de socialmediakanalen van Scheltema, waaronder het TikTok-account @scheltema_boekhandel. De video waarin ze een limited edition van het boek Captive (genre: dark romance) van de Algerijnse schrijver Sarah Rivens verloot, werd onlangs ruim 173.000 keer bekeken. Zelf leest Stapper bijna alleen maar YA en NA en runt ze persoonlijke accounts (@leowithbooks_) op BookTok en ‘Bookstagram’: de boekencommunity op Instagram. Ze is net over de helft van haar doel voor dit jaar: honderd boeken lezen.

The Hunger games

Maar de hype rondom YA is niet alleen aan sociale media te danken, zegt Linda Ackermans (34), die aan de Radboud Universiteit in Nijmegen werkt aan een proefschrift over de rol van YA in het Nederlandse literatuurlandschap. Daarnaast geeft ze Nederlands aan bovenbouw van de havo en het vwo. „BookTok heeft YA zeker een boost gegeven, maar jongeren zijn al sinds 2009 langzaam een steeds belangrijkere doelgroep geworden.”

In dat jaar werd de term Young Adult-literatuur voor het eerst in Nederland gebruikt door uitgeverij Lemniscaat. „Hun directeur-uitgever had tijdens een trip naar de Verenigde Staten, waar YA al veel langer een fenomeen is, de aparte YA-afdeling bij Barnes & Noble gezien.”

Rond die tijd stond de vampierreeks Twilight, waarvan het eerste deel in 2005 uitkwam, hoog in de bestsellerlijsten. Dat gold ook voor het dystopische The Hunger Games, dat in 2008 begon. In 2011 verscheen deel één van sciencefictionhit Divergent. Alle drie de series werden verfilmd met grote Hollywoodbudgetten en er verschenen lucratieve merchandise-lijnen. Opeens was duidelijk dat aan deze doelgroep geld te verdienen valt.

Na Lemniscaat volgden meer Nederlandse uitgeverijen. In 2010 werd een prijs speciaal voor jongerenliteratuur in het leven geroepen: het Beste Boek voor Jongeren. En sinds 2015 is er een speciale Boekenweek voor jongeren. Ackermans: „Voordat de term YA in Nederland werd geïntroduceerd, werd er nauwelijks iets gedaan om jongeren als doelgroep te bereiken.”

Verliefd

BookTokker Daniëlla Morcus (28) runt een van de grootste Nederlandstalige boeken-accounts op TikTok: @daansbooks met 20,6K volgers. „Door Twilight, The Hunger Games en Divergent ben ik echt verliefd geworden op lezen. Ik wilde niet meer slapen en zegde afspraken met vrienden af, zó graag wilde ik verder lezen.”

Morcus, die vier dagen per week als kleuterjuf werkt, plaatst sinds begin 2021 elke dag, zonder ooit een dag over te slaan, minstens één video op TikTok. De teller staat inmiddels bijna op duizend. Video’s met recensies van boeken, unboxingvideo’s waarin ze pakketjes die ze van uitgevers krijgt openmaakt en opsommingen als: dit zijn de boeken die me het hardst aan het huilen hebben gemaakt. Haar op kleur gesorteerde boekenkast (‘rainbow shelves’ in BookTok-jargon) bevat bijna zeshonderd boeken. Samen met @mirelleisreading organiseerde ze drie keer een BookTok-evenement bij boekhandel Donner in Rotterdam.

YA-liefhebbers in Nederland vormen een hechte community, zegt ze. „Ik heb via BookTok veel vrienden en kennissen gemaakt. Je komt elkaar steeds tegen op events en hebt al snel een band, want je kunt over dezelfde boeken praten. Ooit had het woord nerd een stigma. Sinds ik op BookTok zit, ben ik een trotse nerd. Ik weet nu dat er héél veel mensen zijn die compleet verliefd kunnen worden op fictieve personages en die een boekenkast hebben die de helft van hun huis inneemt.”

Het liefst leest ze fantasy. „Ik verdwijn graag in een andere wereld, eentje waarin alles kan.” De achtdelige Throne of Glass-serie van de Amerikaanse Sarah J. Maas – een van de populairste YA-schrijvers van de afgelopen jaren – is haar favoriet. „Die boeken gaan over Celaena, een jonge huurmoordenaar. Er zit veel character building in en het heeft me erg geraakt.”

Op 16 juni ging ze naar het gemaskerde bal dat boekhandel Scheltema organiseerde ter ere van de Nederlandse vertaling van Vampyria, een Frans vampierboek. Zo’n honderd fans kwamen verkleed naar de winkel. „Mensen deelden op social media wat voor galajurken ze van plan waren te dragen”, zegt online marketeer Destiny Stapper.

„Voor het eerst sinds het succes van Twilight zijn vampieren weer helemaal terug”, zegt ze. „Een andere grote trend is romantasy. Fantasyboeken met veel romance erin.” Dat is iets anders dan cozy fantasy, waarin het scheppen van een sfeervolle wereld belangrijker is dan de avonturen van de hoofdpersoon. Zoals in Legends & Lattes van Travis Baldree. Over een ork die het vechten verruild heeft voor het runnen van een koffietentje.

Het genre romance heeft talloze populaire subgenres. Er is billionaire romance, dat weer het tegenovergestelde is van smalltown romance. In die laatste categorie worden ‘gewone mensen’ – een alleenstaande vader en een babysitter – verliefd. The Love Hypothesis, een bestseller van Ali Hazelwood valt in de categorie STEM romance, met vrouwelijke hoofdpersonen die werken in Science, Technology, Engineering of Mathematics. Er is zelfs een genre dat priest romance heet. „Ook een trend binnen romance: personages die een bakkerijtje hebben of meedoen aan een bakwedstrijd, zoals bij de de queer roman The Dos and Donuts of Love .”

Dat boek staat in de pride-kast van Scheltema’s YA-afdeling. YA is heel inclusief, zegt Stapper. „Er zijn veel queer boeken, en boeken met personages van kleur, maar bijvoorbeeld ook met plus-size rep [representatie].” BookTokker Daniëlla Morcus ziet die inclusiviteit als een belangrijke reden om YA-boeken te promoten. Alleen al vanwege Heartstopper, de reeks die Alice Oseman sinds 2016 schrijft en waar Netflix vorig jaar een tv-serie van maakte. Over twee jongens op de middelbare school die een relatie met elkaar krijgen. „Dankzij die boeken hebben veel jongeren voor het eerst kennis gemaakt met verliefdheid op iemand van hetzelfde geslacht. Jongeren die zich onbegrepen of alleen voelden dachten door Heartstopper: ‘Oh, dit kan dus!’ Die herkenning is zo belangrijk.”

Vaak zie je in één oogopslag dat een boek in de categorie YA valt. Destiny Stapper: „De omslagen zijn altijd kleurrijk, ze knallen echt.” En clichés worden niet geschuwd: rozen op de covers van romance boeken, dramatische gouden letters bij fantasy, gitzwarte omslagen voor duistere verhalen.

Esthetiek speelt een grote rol op een visueel platform als TikTok. BookTokkers tonen trots hun boekenkast, posters waarop ze invullen hoeveel boeken ze dat jaar al gelezen hebben, de manier waarop ze hun boeken annoteren: met complexe systemen van tabs, stickers en stiften in verschillende kleuren. Op Etsy worden talloze ‘annotation kits’ met stickers aangeboden.

„Lezen is een lifestyle geworden”, zegt Linda Ackermans. „Uitgevers spelen daar op in. Bijvoorbeeld door non-boekproducten op de markt te brengen. Denk aan tasjes met teksten als ‘Proud bookjunkie’ of ‘I got 99 problems but a book ain’t one’.”

YA gaat vaak gepaard met fandom. Jongeren reizen het hele land door om hun favoriete schrijver te ontmoeten en maken video’s waarin ze de liefde verklaren aan fictieve personages. Dat werd in 2014 al duidelijk in Amsterdam, waar de filmversie van The Fault in Our Stars (het boek uit 2012 van Amerikaan John Green, nog altijd een van de grootste namen in YA) deels opgenomen werd. Het bankje op de Leidsegracht, waarop de hoofdpersonen – twee tieners met kanker – tijdens een belangrijke scène zaten, werd een bedevaartsoord waar fans massaal selfies namen. Het bankje werd in 2014 gestolen en is nooit meer teruggevonden.

Engelstalig

Op BookTok – ook bij Nederlandse accounts – gaat het voor een groot deel over Engelstalige boeken. In boekwinkels is een groot deel van het YA-aanbod Engels. Volgens cijfers van het CPNB was in 2022 één op de vijf verkochte boeken in Nederland anderstalig. Sinds 2018 is het aandeel anderstalige boeken met 65 procent gegroeid.

Ook promovenda Ackermans ziet dat er veel in het Engels gelezen wordt. „Niet alle boeken die jongeren op sociale media voorbij zien komen, worden vertaald in het Nederlands. Engelse boeken zijn vaak goedkoper en sommige jongeren vinden vertalingen – in hun woorden – lame. Toch geven de meeste jongeren nog steeds de voorkeur aan Nederlands.”

Er worden steeds meer oorspronkelijk Nederlandse YA-boeken uitgegeven, en er worden meer boeken naar het Nederlands vertaald. Volgens Destiny Stapper van Scheltema verkopen vooral de Nederlandse vertalingen die door onder meer De Boekerij als luxe limited editons worden uitgegeven, goed. Hardcovers, met illustraties en kleur op snee. „We zien dat mensen die het boek al in het Engels hebben deze versies óók kopen, als collector’s item.”

Er worden in Nederland regelmatig boeken uitgegeven die eigenlijk in de categorie YA vallen, maar als volwassenenliteratuur op de markt worden gebracht, zegt Linda Ackermans. „Confrontaties van Simone Atangana Bekono bijvoorbeeld, of Confettiregen van Splinter Chabot. Als je de kenmerken van Young Adult-literatuur naast die boeken legt, kun je alle hokjes aanvinken. Ik begrijp het wel, Splinter Chabot kon destijds bij DWDD promotie maken voor z’n boek. YA-schrijvers worden nooit uitgenodigd voor dat soort programma’s en worden ook niet besproken door de meeste literaire critici.”

YA heeft een imagoprobleem, zegt Ackermans. „Terwijl er boeken van hoge literaire kwaliteit tussen zitten. Het is een misverstand dat YA altijd licht of makkelijk leesbaar is.” Ze noemt Allemaal willen we de hemel van de Vlaamse schrijver Els Beerten. „Dat is grote literatuur. Het gaat over jongeren in Vlaanderen in de Tweede Wereldoorlog. Het wordt niet chronologisch en vanuit verschillende perspectieven verteld en je hebt er best wat voorkennis voor nodig.”

Imagoprobleem

Door dat imagoprobleem worden YA-boeken niet altijd goedgekeurd voor de leeslijst op de middelbare school. Ackermans hield 15 juni de openingslezing tijdens een symposium over de rol van YA in het vak Nederlands. „In de eindtermen staat dat leerlingen zelf literaire werken – acht op de havo, twaalf (waaronder drie van vóór 1880) op het vwo – moeten kiezen. De enige eis is dat de boeken oorspronkelijk Nederlandstalig moeten zijn. In de praktijk staat de ene docent YA wel toe en de ander niet.”

Uit het onderzoek dat Ackermans afgelopen schooljaar deed, blijkt dat 78 procent van de docenten havo-leerlingen toestaat YA te lezen. Op het vwo is dat 62,6 procent. 77 procent van de docenten leest zelf YA. „Die staan vaker YA toe op de leeslijst. Ze oordelen ook positiever over de literaire kwaliteit. Onbekend maakt blijkbaar onbemind.”

Voorstanders hopen dat YA jongeren aan het lezen zet en houdt. Veel tegenstanders denken dat de literaire kwaliteit van YA te min is. „Terwijl de voorstanders de literaire kwaliteit juist als argument noemen om het wél toe te staan.” Natuurlijk wil ik dat leerlingen ook klassieke werken lezen, zegt Ackermans. „Maar als je bij de klassiekers begint terwijl leerlingen er nog niet klaar voor zijn, is er een kans dat je ze voor altijd kwijtraakt als lezers.”

Basisschool

Dat herkent BookTokker Daniëlla Morcus. „Op de basisschool las ik veel. Op de middelbare school is dat helemaal ingezakt. Doordat ik steeds boeken moest lezen waar ik niets mee had, ben ik vaker films en series gaan kijken.” In de berichten op haar TikTok-account ziet ze dat het vak Nederlands jongeren nog steeds weinig leesplezier bezorgt. „Een reactie die ik vaak krijg is: wow, ik wist niet dat je kon lezen voor de lol!”

Als je tegemoetkomt aan de interesses van jongeren, is de kans groter dat ze blijven lezen, zegt Ackermans. „Jongeren kunnen zich herkennen in YA, het staat dichter bij hun eigen leven. Als docent kun je bijvoorbeeld een YA-boek koppelen aan een klassiek werk met hetzelfde thema. YA heeft dan een brugfunctie.”

Destiny Stapper van Scheltema: „We zien dat mensen meegroeien met de categorieën. Dat lezers die beginnen bij YA later ook NA en romance, fantasy of sci-fi oppakken. YA wordt niet helemaal vervangen, maar ze gaan er andere dingen naast lezen.”

Tussen de YA-afdeling en de Engelstalige afdeling op de eerste verdieping van Scheltema staan twee tafels met wat Stapper „overgangstitels” noemt. „Die zijn wat literairder, maar de thema’s sluiten aan bij de interesses van YA-lezers.” Er liggen boeken van Madeline Miller en Toshikazu Kawaguchi, populair op BookTok. Maar ook The Secret History van Donna Tartt. „Dat valt in het genre dark academia, verhalen in een duistere academische setting, een trend op BookTok.”

Stapper merkt dat veel YA-lezers zelf geen young adult zijn. „Op onze events zien we lezers tot dertig jaar.”

„Je kunt prima de rest van je leven YA lezen”, zegt de 28-jarige Daniëlla Morcus. „Soms lees ik een boek over een highschooldrama en dan denk ik wel: kom op, doe even normaal, maar over het algemeen kan ik me goed met de hoofdpersonen identificeren. Mijn moeders favoriete genre is ook YA. Zelfs mijn oma leent regelmatig iets.”