Werkt straffen en belonen in de opvoeding?

Als een kind merkt dat bepaald gedrag straf oplevert, is de kans aanwezig dat hij zal proberen het in het vervolg niet meer te doen. Andersom kun je gewenst gedrag stimuleren door er iets leuks tegenover te stellen: een beloning. Klinkt logisch. Heel lang was het daarom gangbaar om kinderen zo op te voeden: straffen als ze iets fout doen, belonen als ze iets goed doen. Of dreigen met straf en beloningen in het vooruitzicht stellen. Hoewel dat best (even) kan werken, zitten er ook nadelen aan zowel straffen als belonen.

Lees ook: 9 dagelijkse gewoontes die bijdragen aan de band met je kind

Nadelen effect van kind straffen

Door je kind te straffen bij ongewenst gedrag hoop je dat hij iets leert en jou voortaan gehoorzaamt. Je hoopt dat hij leert dat hij straffen kan voorkomen door te doen wat jij zegt. Helaas werkt het niet zo simpel. Als je je kind alleen straft, zonder uitleg, leert hij niet waaróm het gedrag waarvoor hij straf krijgt niet gewenst is. Of wat hij beter of anders kan doen. Je kind moet leren om zich aan bepaalde regels te houden, maar hij moet ook leren om zelf goede beslissingen te nemen. Dat wordt lastig als hij niet weet waarom bepaalde keuzes vervelende consequenties hebben.

Mogelijk gevolg van straf: stiekem gedrag en liegen

Uit onderzoek blijkt dat straffen ervoor zorgt dat kinderen sneller gaan liegen over wat er is gebeurd. Als je kind merkt dat bepaald gedrag straf oplevert, is de kans groot dat hij op den duur gaat proberen te voorkomen dat hij gestraft wordt. Uit angst voor straf zal hij minder snel de waarheid vertellen en kan hij dingen die mogelijk straf opleveren stiekem gaan doen. Als jij het niet ontdekt, volgt er immers ook geen straf. We kunnen als ouders wel zeggen dat we willen dat kinderen eerlijk zijn, maar als een kind weet dat daar vaak straf tegenover staat, is de kans veel kleiner dat hij de waarheid vertelt.

Straffen of kijken naar de achterliggende oorzaak?

Een ander nadeel is dat je door te straffen makkelijk voorbijgaat aan de oorzaak van bepaald gedrag, zoals bij een driftbui. Je zorgt ervoor dat het stopt, zonder te weten waaróm je kind iets doet wat jij niet wilt. Een kind gedraagt zich nooit zomaar op een bepaalde manier. Er zit altijd een behoefte of wens achter, of een andere achterliggende reden. In die behoefte, wens of reden zit dus ook de oplossing voor het negatieve gedrag.

Misschien doet je kind vervelend omdat hij moe is, honger heeft of zich niet lekker voelt. Misschien doet hij iets stouts omdat hij zich verveelt of te lang geen aandacht heeft gehad. Is straffen dan wel op z’n plaats? Hiervan leert je kind dat zijn behoeftes niet belangrijk zijn en voor straf kunnen zorgen. En hij leert niet hoe hij die behoeftes op een andere manier kan uiten. Bovendien kan het hem onzeker of angstig maken als hij merkt dat je boos wordt, terwijl hij eigenlijk jouw hulp nodig heeft.

Afleiden in plaats van straffen

Doet je dreumes of peuter telkens iets wat je niet wilt? Benoem wat er precies niet mag en waarom niet. ‘Niet aan de staart van de kat trekken, dan doe je hem pijn.’ Haal hem vervolgens bij de kat weg en leid hem af met een andere activiteit. Sommige kinderen snappen na drie keer al wat de bedoeling is, maar bij andere duurt het wat langer. Door consequent te zijn en geduldig vol te houden, bereik je uiteindelijk meer dan met straf.

Time-out: ook een vorm van straffen

Je kind uit boosheid op de gang zetten als hij onhandelbaar is of heel stout: sommige ouders zien het geven van een time-out als manier om een grens aan te geven of hun peuter rustig te laten worden. Toch is dit ook een vorm van straffen. Het is de vraag of een kind de boodschap daarvan snapt, of er alleen van leert dat hij moet gehoorzamen.

De time-out kan een peuter bovendien bang of onzeker maken: alleen op de gang zitten, kan voor kleine kinderen best eng zijn. Aan de buitenkant is die angst niet altijd te zien. Leert je kind jou te gehoorzamen uit angst, dan kan dat zijn vertrouwen en jullie band negatief beïnvloeden. Lees hier meer over de time-out en alternatieven van straffen.

Straffen: vecht-vlucht-bevries-respons

Onderzoek laat zien dat straffen, naast liegen en stiekem doen, ook ander ongewenst gedrag in de hand kan werken. Uit woede of machteloosheid kan een kind juist (nog meer) heftig gedrag laten zien. Dit doet een kind niet bewust. Door hem te straffen maakt hij stresshormonen aan, die de vecht-vlucht-bevries-respons uitlokken. Je kind is dan alleen nog maar bezig om uit de stressvolle situatie te raken. Hij reageert boos of sluit zich voor je af. In beide gevallen lukt het hem niet meer om naar je te luisteren, al zou hij het willen. Laat staan dat hij helder kan nadenken over wat hij doet. Dat lukt pas weer als hij weer rustig is.

Time-in in plaats van straffen

Wat beter werkt dan straffen, is een time-in. Met een time-in kun je op een positieve manier gedrag van je kind doorbreken: je neemt sámen met je kind even pauze. Dat kan effectief zijn als je kind jouw hulp nodig heeft om te kalmeren of een probleem op te lossen. Gedraagt je kind zich bijvoorbeeld vervelend in de supermarkt, dan kun je hem een paar minuten apart nemen, eerst rustig worden en er dan samen over praten. Hiermee geef je hem een positieve boodschap: jullie zijn een team, in plaats van vijanden. Dat maakt het voor hem veel aantrekkelijker om naar je te luisteren en de informatie komt beter binnen als zijn stressniveau daalt. Als je kind overstuur is, heeft hij je heel hard nodig.

Nadelig effect van belonen

Er is niets mis mee als je je kind af en toe wilt belonen, bijvoorbeeld met een compliment of iets lekkers. Wees je er wel van bewust waaróm je hem aan het belonen bent. Wil je hem alleen maar belonen om hem bepaald gedrag aan te leren? Dan is het eigenlijk het tegenovergestelde van straffen: je leert je kind iets aan, maar je leert hem niet waarom dat gewenst gedrag is.

Ook kan een kind afhankelijk worden van jouw goedkeuring en het belonen, waardoor hij telkens jouw bevestiging nodig heeft om te weten of hij iets goed doet. Dat maakt uiteindelijk onzeker. Bovendien zit op belonen ‘inflatie’: je moet dan steeds iets leukers verzinnen om je kind zover te krijgen dat hij doet wat jij zegt. Net als bij straffen komt bij belonen de motivatie om iets wel of niet te doen, niet uit je kind zelf.

Benoemen in plaats van belonen

Natuurlijk is het niet de bedoeling dat je kind kan doen en laten wat hij wil. Kinderen hebben grenzen nodig. Wees duidelijk over wat je wel en niet wilt in huis of in andere situaties. In plaats van te belonen, kun je benoemen wat je ziet: ‘Wat zijn jullie fijn aan het spelen!’ Of bedank je kind als hij zijn bordje naar de keuken brengt, in plaats van ‘goed zo’ te zeggen. Wil je wel graag een compliment geven? Geef dan een compliment voor het proces, niet voor het resultaat: ‘Ik zie dat je goed je best hebt gedaan.’ Daarmee laat je zien dat je zijn inzet en gedrag waardeert.

Intrinsieke motivatie in plaats van straffen en belonen

Straffen en belonen kunnen allebei een negatieve invloed hebben op de ontwikkeling van intrinsieke motivatie. Straffen en belonen zijn trucs om een kind regels aan te leren, maar hij leert daarvan alleen hoe hij straf kan voorkomen en hoe hij jou zover krijgt dat je hem beloont. Terwijl het voor een gezonde ontwikkeling belangrijk is om inzicht te krijgen in wat je gedrag betekent. Waarom is iets wel of niet wenselijk? Wat zijn de gevolgen van bepaald gedrag, afgezien van ‘op de gang staan’ of ‘meer schermtijd krijgen’? Als je kind leert inschatten welke beslissingen handig zijn en daardoor uit zichzelf dit gedrag wil laten zien, heeft hij iets belangrijks geleerd voor de rest van zijn leven. Het maakt hem zelfredzaam en het geeft zelfvertrouwen: hij krijgt door wat goede keuzes zijn en waarom.

Het goede voorbeeld geven in plaats van straffen en belonen

De allerbelangrijkste manier waarop kinderen leren, is door het gedrag van anderen te observeren en dit na te doen. Geef dus het goede voorbeeld en laat zien wat de bedoeling is: ‘leef voor’. Verwacht niet direct te veel, soms moet een kind het voorbeeld vaak hebben gezien voordat het kwartje valt.

Vergeet ook niet dat een kind veel oppikt zonder dat je er bewust mee bezig bent. Het effect van voorleven zie je niet meteen, maar op de lange termijn neemt je kind jouw goede voorbeeld over.

Meer lezen over straffen en belonen? 10 gouden regels ls het gaat om straffen en belonen

Dit artikel is tot stand gekomen en goedgekeurd door artsen en andere (medische) deskundigen van het Ouders van Nu expertteam.

ComplimentenspelBij bol€ 23,00Bekijk

How2talk2kidsBij bol€ 24,50Bekijk

De kleine koning(in): do's en dont's tijdens de peuterpuberteitBij bol€ 17,99Bekijk

EmotiekletsBij bol€ 18,95Bekijk

Van peuter tot kleuterBij bol€ 29,99Bekijk

Feedback is fantastischBij bol€ 18,50Bekijk

Peutermama'sBij bol€ 22,99Bekijk

Ik ben goud waardBij bol€ 22,99Bekijk

Zorgen opzij, helemaal blijBij bol€ 17,50Bekijk