Hoe Willem Sandberg zijn stempel drukte op het Stedelijk als directeur én grafisch ontwerper

Fotogeniek was hij zeker. Grote witte kuif, immer strak in het pak, met om zijn nek een artistiek vlinderdasje. Roken was toen natuurlijk al net zo slecht als nu, maar de sigaret – zo’n ouderwets dikke – die vrijwel altijd in een mondhoek bungelde, stond hem goed. Een museumdirecteur met de uitstraling van een filmacteur.

Van 1945 tot 1963 was Willem Sandberg directeur van het Stedelijk Museum. Hij is nog altijd de bekendste bekleder van die functie. De belangrijkste is hij ook nog altijd. Voor de oorlog was het een Stedelijk een nogal diffuus museum geweest. Er werd al wel hedendaagse kunst aangekocht, maar er waren in het museum ook stijlkamers en zalen vol militaire voorwerpen.

Thuishonk van Cobra

Sandberg koos in het Stedelijk onomwonden voor de moderne kunst. Het museum was zo ongeveer het thuishonk van de Cobrabeweging en Sandberg organiseerde spraakmakende tentoonstellingen, letterlijk tientallen per jaar, met werk van kunstenaars uit binnen- en buitenland. Aan het verbouwen was hij ook voortdurend in het museum. Het was donker en gesloten, het werd licht en open.

Maar niet alleen als directeur drukte hij zijn stempel op het museum. Sandberg, van huis uit grafisch ontwerper, was in de tijd dat hij leiding gaf aan het museum ook verantwoordelijk voor zo ongeveer al het drukwerk. Hij ontwierp affiches en folders, maar ook uitnodigingen, briefpapier, enveloppen, toegangsbewijzen en nieuwjaarskaarten. Het maakte hem tot een van de belangrijkste ontwerpers van zijn tijd.

Grafisch werk

Sandberg - Vernieuwer en vormgever van het Stedelijk Museum heet het boek dat Ad Petersen over hem schreef passend. De vorig jaar overleden Petersen was lang conservator in het museum en werkte nauw samen met Sandberg. Zijn boek over de museumdirecteur (oorspronkelijk een uitgave ter gelegenheid van het vijftigjarig bestaat van het Institut Néerlandais in 2007) gaat diep in op diens grafische werk.

Tekst gaat door onder illustraties.

Toen Ad Petersen in 1960 op sollicitatiegesprek was bij Sandberg, zei de directeur: “Zo, u bent dus kunsthistoricus. Welnu, dat hoeft geen bezwaar te zijn.” Sandberg was niet zo van het theoretiseren en voelde zich meer verwant met kunstenaars dan met wetenschappers. Hij ging ook graag en veel met kunstenaars om. Maar de man die een verwoed roker was en wel van een borrel hield, was ook een asceet en – bijzonder in die tijd – vegetariër.

Streng calvinistisch

Jonkheer Willem Jacob Henri Berend Sandberg kwam allerminst uit een artistiek milieu. Hij was niet alleen van adel, hij werd ook streng calvinistisch opgevoed. Zijn keuze voor de wereld van de kunsten stuitte thuis evenwel niet op grote bezwaren. Een studie aan de Rijksakademie van Beelden Kunsten in Amsterdam was geen succes, maar hij vond werk als typograaf en grafisch ontwerper.

In 1936 trad hij bij het Stedelijk Museum in dienst als conservator. Toen hij er in 1945 directeur werd, bedong hij dat hij ernaast opdrachten als grafisch ontwerper mocht aannemen. Het kwam er in de praktijk op neer dat hij, onbezoldigd, alleen voor het Stedelijk ontwierp. Het leiding geven aan het museum en het ontwerpen van drukwerk combineerde hij moeiteloos: tijdens een vergadering kon hij aan een ontwerp werken zonder ook maar een woord te missen.

Maximale vrijheid

Voor hij in dienst trad bij het Stedelijk had hij als ontwerper nog wel eens in de clinch gelegen met opdrachtgevers. Als ontwerper voor het museum was hij zijn eigen opdrachtgever en had hij een maximum aan vrijheid, die hij ten volle benutte. Ze zien er schitterend uit, de in het boek van Ad Petersen verzamelde ontwerpen van Sandberg. Fris en helder, maar vaak ook heel speels. Typisch Sandberg waren uit papier gescheurde letters en andere vormen.

Na zijn pensioen bij het Stedelijk bleef Sandberg ontwerpen. Geen ander ontwerp van zijn hand zal door zoveel mensen zijn gezien als zijn bijdrage aan het Amsterdamse metrostation Waterlooplein. Aan beide zijden van het perron staat in grote rode en blauwe letters op een witte ondergrond de naam van het station. De gerafelde contouren van de letters doen denken aan de letters die Sandberg eerder scheurde uit papier.

Ad Petersen: Sandberg - Vernieuwer en vormgever van het Stedelijk Museum (uitgeverij Samsara/ Ambassade Group, €29,95)