Wie laat zich door nare plaatjes weerhouden?

Bij tabakszaak Vivánt Daan & Els, naast de uitgang van metrostation Weesperplein, hebben ze er weinig fiducie in. Minder roken? Nee hoor, zegt eigenaar Daniel Jansen: "We merken er misschien twee, drie maanden wat van. Dan zijn mensen eraan gewend en is het weer net alsof er niets is veranderd. Als mensen willen roken, kopen ze toch wel een pakje. Vieze plaatjes of niet, daar trekken ze zich echt niets van aan."

Een vrouw van rond de dertig lijkt te kokhalzen boven een witte zakdoek met bloedvlekken, iemand steekt een tong uit met daarop een groot gezwel, een naakte man ligt in elkaar gedoken op een dekbed. 'Roken beschadigt uw longen, veroorzaakt mondkanker of vergroot de kans op impotentie', staat eronder.

Rillingen
Het zijn voorbeelden van de afschrikplaatjes die tabaksproducenten vanaf vrijdag op de verpakkingen moeten zetten. Sommige foto's geven je de rillingen, andere zijn onsmakelijk. Maar werkt het ook?

Een veelgehoorde reactie is dat een verslaafde zich niet laat afschrikken en dat rokers zelf ook allang weten waarvoor wordt gewaarschuwd op de verpakkingen, maar op langere termijn zou het kunnen werken, denkt Victor Lamme, hoogleraar cognitieve neurowetenschap aan de Universiteit van Amsterdam. "Zulke plaatjes zorgen voor negatieve associaties, daar is iedereen gevoelig voor. Ook de rokers die zeggen dat het ze niets doet. Als je dat maar lang genoeg opbouwt, krijg je vanzelf negatieve gevoelens. Hoe heftiger de plaatjes, hoe sterker het effect."

Daar zit tegelijk de moeilijkheid. "Het brein went eraan, waardoor je afgestompt raakt. Daardoor moet je de afbeeldingen blijven vernieuwen en steeds heftiger maken."

Andere landen
Alleen voorlichting is volgens Lamme daarom niet genoeg: "Het werkt pas echt in combinatie met andere dingen. Zo moet je het roken echt als nadelig gaan voelen. Door sociale uitsluiting wanneer je in je eentje buiten moet gaan roken, bijvoorbeeld. Een manier waarbij we het idee omdraaien zou helemaal goed werken: niet het roken associëren met stoer, maar juist het niet-roken."

De nieuwe regels zijn hier misschien nieuw, in andere landen is men al langer bekend met zwarte longen en tandeloze monden op de verpakkingen. Europa hobbelt er eigenlijk wat achteraan. Canada verplichtte de foto's op de pakjes al in 2001, waarop Brazilië en nog ruim zeventig landen volgden. In Australië zouden de gruwelverpakkingen een succes zijn en in sommige landen, zoals Frankrijk, gaan ze met neutrale verpakkingen waarop enkel nog de waarschuwingen staan, nog een stapje verder.

Hoesjes
Toch geloven ze bij verslavingsinstelling Jellinek niet zo in de effectiviteit. "Te veel van dit soort waarschuwingen, daar moet je mee oppassen," zegt Floor van Bakkum, teammanager Preventie van Jellinek. "Mensen sluiten zich er dan voor af. Daarbij komt dat mensen vaak denken dat wat er op het pakje staat afgebeeld toch een ver-van-hun-bedshow is. Iets oppervlakkigs, zoals 'het veroudert de huid', werkt waarschijnlijk beter. Dat is tastbaarder."

Van Bakkum: "We volgen de wetenschappelijke bewijsvoering, daaruit blijkt dat mensen even schrikken en vervolgens een hoesje om het pakje doen." En inderdaad, ondernemer Jansen heeft de hoezen al besteld. Ook hoogleraar Lamme voorziet een run op de sigarettenpakjeshoezen: "Om dit te laten slagen, zou je die eigenlijk ook gewoon moeten verbieden."

Dat het uitzicht op de rijen sigaretten achter de toonbank straks minder florissant zal zijn, geeft de eigenaar van de tabakszaak toe. Maar hij zou geen goede ondernemer zijn als hij daar niet al lang over had nagedacht. De oplossing zit hem in de verlichting. "Als we het licht een beetje dimmen, kun je van een afstandje bijna niet meer zien wat erop staat."

Cigarillo en e-sigaret
De nieuwe Europese tabaksregels gelden niet alleen voor sigarettenverpakkingen, waarvan de voor- en achterkant voor 65 procent bedrukt moet zijn met de afschrikplaatjes en waarschuwende tekst. Ook shag, cigarillo's - kleine sigaren -, pijp- en waterpijptabak moeten eraan geloven.

Daarnaast worden sigaretten met bijvoorbeeld vanillesmaak, click-sigaretten, waarbij een balletje in het filter bij knijpen voor een smaakje zorgt, en kleine verpakkingen verboden. Vanaf 2020 geldt hetzelfde voor mentholsigaretten. Misleidende teksten zoals 'biologisch' en 'light' mogen niet en ook de leeftijdsgrens voor de e-sigaret gaat omhoog naar achttien. De kans dat je de aangepaste verpakkingen morgen al achter de toonbank ziet staan, is klein. Producenten hebben tot 20 mei 2017 de tijd om de oude verpakkingen te verkopen en ze voor de nieuwe, waar niet negentien, maar twintig sigaretten in zitten, te vervangen.