De gelauwerde Bertien van Manen (82) fotografeert nog altijd. Met haar iPhone

Het was oktober 2022. Met een Poolse vriendin die bij haar logeerde, wandelde ze vlak bij haar huis aan de Amsterdamse Keizersgracht. Bertien van Manen, toen 80, liep aan de buitenkant en werd plotseling aangereden door een auto. Achter het stuur zat een 20-jarige vrouw, die net haar rijbewijs had, zo bleek later, en niet gehinderd werd door enige rijervaring. Van Manen belandde onder een wiel, en de vrouw reed in paniek nog een paar keer over haar linkerbeen.

Van Manens voet werd verbrijzeld, en een arts adviseerde haar been te amputeren. Dat is niet gebeurd. Er zitten nu pinnen en schroeven in. Lopen gaat nog steeds niet, maar de rolstoel blijkt een geweldige uitvinding. Intussen heeft ze in haar hele lijf nog steeds veel pijn.

Ze werd opgelapt in het AMC-ziekenhuis en lag daarna in vier revalidatiecentra door het hele land. Nu woont ze weer op een steenworp afstand van haar huis, in een zorgappartement in een statig zeventiende-eeuws herenhuis, met uitzicht op het oudste tuinhuis van de stad. Waar de huismeester het bezoek met een klop op de deur naar binnen loodst.

Hoge plafonds, kroonluchters, ook in haar onderkomen. Die lijken bij haar te passen, want ze heeft iets gedistingeerds. “Ja mooi, inderdaad”, zegt ze met zachte stem, “maar ik hou meer van geborgen.” Soms eet ze beneden, met andere bewoners. Daar is één vrouw die ze haar vriendin noemt, die anders dan de anderen ook weleens naar Buitenhof kijkt. Zich ook zorgen maakt over de wereld. Over Poetin bijvoorbeeld. “Hij is een ware Hitler, hij streeft naar weer een groot Russisch rijk. Na de Baltische landen is Moldavië aan de beurt. Ik heb vrienden daar.”

Groot contrast

Haar eigen wereld is klein geworden, maar ze werkt hard om die weer groter te maken. Met fysiotherapie, stoelyoga, alles wordt haar aangeboden. Het is een groot contrast met hoe Van Manen, die wordt gezien als belangrijke vernieuwer van de documentaire fotografie, jarenlang als stoere vrouw de wereld over reisde. Een troost is dat een selectie uit haar serie Vrouwen te gast uit 1979, over gastarbeidersvrouwen, nu in het Nationaal Archief in Den Haag hangt op de expositie Pioniers – Fotografie door vrouwen. Nooit eerder was er in Nederland zo’n uitgebreid overzicht van fotografie door vrouwen te zien.

Een solo-expositie van haar in de toonaangevende Amsterdamse Annet Gelink Galerie is net afgelopen. Recent hing ze ook in Antwerpen (2022), in het Amsterdamse Stedelijk Museum met een groot retrospectief (2020) en in 2017 met verschillende solotentoonstellingen in maar liefst zeven steden over de hele wereld tegelijk. Haar artistieke hoogtepunt was in het MoMA, New York (2005). Tijdens het gesprek gaat de telefoon. Het is de curator fotografie van het Stedelijk Museum die belt dat ze deze week nog langskomt om iets te bespreken. Van Manen zegt blij te zijn met haar assistent Iris Bergman, die neemt haar veel werk uit handen.

Fotograferen doet ze nog steeds. “Ik maak met dit weggooicameraatje van de Hema, die ik met kerst kreeg, van iedereen die mij bezoekt een foto”, zegt ze met enige zelfspot. Kijkt door de lens. Klik. “Geen idee wat het wordt, ik ga het zien.” Naar perfectie heeft ze nooit gestreefd, nooit sleepte ze met grote camera’s met verschillende lenzen en extra verlichting. Altijd had ze een goede compactcamera, waardoor ze mensen het minst stoorde en ze zeker als vrouw algauw werd toegelaten. Fotograferen doet ze nu ook met haar iPhone. Haar kleine omgeving, licht en schaduwen. Haar fotografenoog is, net als haar geest, niet aangetast.

Ze mist het huis waar ze haar doka had, die trouwens allang een opslagruimte was geworden, want leve de digitale camera. “Aan die doka hadden onze kinderen zo’n hekel, omdat ik daar soms urenlang zat te ontwikkelen en af te drukken. Dochter Willemijn kon dan heerlijk hard gaan stampen op de trap die over de doka heenliep. Zo van: ik ben er ook nog. Ze had gelijk, maar ik moest daar zijn, vond het heerlijk me daar te concentreren, te creëren, weg van het gezin.”

Betrokkenheid en empathie

Van Manen deed een studie Frans en Duits, vertaalde boeken, en ontdekte toen de fotografie. Ze begon als assistent van de fotografen Theo Noort en Ad Jaspers. Ze maakte gerechten voor reclamefoto’s, en fotografeerde haar kinderen voor Avenue, Nieuwe Revu en Viva, en deed modefoto’s in opdracht. Ze ontdekte het werk van fotograaf Robert Frank, die het dagelijks leven van gewone Amerikanen vastlegde, en later Jim Goldberg. Mannen die fotografeerden met intense betrokkenheid en empathie.

Hoeveel landen ze op de wereld heeft gezien voor haar werk weet ze niet meer. “Maar in Rusland en China was ik vaak, vooral in de jaren negentig. Ook in Oekraïne trouwens. Wat een geweldig aardige mensen daar. Naar China ging ik wel veertien keer voor één fotoboek. Pas de tiende keer had ik beet. Toen pas voelde ik me geen toeschouwer meer, maar deelgenoot. En kon ik de genegenheid tussen mensen vastleggen. Zo’n totaal andere cultuur als de Chinese moet je eerst helemaal doorgronden.” Ze weet van Ruben Terlou en z’n China-series bij de VPRO, maar ze volgt hem niet. Ze koestert haar eigen herinneringen.

In de voormalige Sovjet-Unie voelde ze zich snel thuis, of ze nou in Siberië was of in Moskou. Maar zowel daar als in China moest ze uitkijken voor het regime. Ze kan zich herinneren dat ze in China werd afgeluisterd. Ze werd altijd gezien als potentiële spion. Iedereen telefoneerde nog met vaste telefoonverbindingen. “Dan hoorde ik zo’n klik in de telefoon, en wist ik dat er ook iemand anders op de lijn zat.” Overal op de wereld heeft ze vrienden, overgehouden aan haar bezoeken. Altijd logeerde ze bij mensen, hoe arm ze ook waren, door het vertrouwen dat Van Manen langzaam wist te krijgen, waren ze hun schaamte voorbij.

Ze leest nu drie boeken door elkaar. Waaronder Day van de Amerikaanse schrijver Michael Cunningham, over een gezin dat uit elkaar valt. Met moeder Isabel die wel kinderen wilde ‘maar misschien niet altijd, niet elke ochtend en elke avond’. Het moet herkenbaar voor haar zijn. Van Manen was blij als ze kon ontsnappen aan het huishouden, als ze kon reizen, met haar camera op zoek naar het ongepolijste leven en de intimiteit tussen mensen elders.

Vertrouwdheid tussen mensen

Soms, erkent ze, voelde ze zich meer thuis bij een Oekraïense familie dan bij haar eigen gezin, waar zowel haar man Willem van Manen, die advocaat was, als haar zoon en dochter ‘verbaal zeer begaafd waren’. “Ja, dat gaf soms een eenzaam gevoel, alsof je niet helemaal past in je eigen gezin. Raar. Maar ik was gewoon niet van dat snelle praten. Liever was ik ergens anders op de wereld op zoek naar vertrouwdheid tussen mensen.”

Een buitenstaander voelde ze zich ook al in haar jeugd in Heerlen. Ze was de oudste, en herinnert zich niet op schoot bij haar moeder te hebben gezeten. Later gingen de kleintjes voor, was zij te groot. Haar hele puberteit zat ze op een katholieke meisjeskostschool in Vaals. “Pas toen mijn zusje ook kwam, werd het fijner. Maar het bleef streng. Je mocht nooit met z’n tweeën zijn, altijd met minimaal drie. Er gebeurde veel stiekem. Ik heb weleens gevreeën met een meisje op wie ik verliefd was. En ik was ook verliefd op een non, een stille liefde.” Later genoot ze van de zeventiger jaren, dat losse. Bijzonder dat Willem het met me heeft uitgehouden.”

“Weet je wat het enige positieve is van mijn ongeluk?” zegt Van Manen. “Dat mijn zoon en dochter die nooit heel goed samen gingen, dichter tot elkaar zijn gekomen. En ik dichter tot hen. Ik zie ze elke week, dan gaan we naar het bos of een film. We praten veel. Daar ben ik zo blij mee.”

Dit is deel 8 van een serie over oud worden en jong blijven. In eerdere afleveringen kwamen Debbie Harry, Olga Zuiderhoek, Yvonne Keuls, Henk Helmantel, Ton Koopman, Lenny Kuhr en André van Duin aan het woord.

Lees ook:

Olga Zuiderhoek: ‘Ik verheugde me nooit op een bedscène, maar je deed het gewoon’

Wat actrice Olga Zuiderhoek fijn vindt aan het ouder worden? Dat ze meer durft, dat ze een positiever zelfbeeld heeft dan vroeger, dat ze minder verlegen is, dat ze weet wie ze is.