De rechters in de schijnwerpers

Ze moesten zich meer bewust worden van het medialandschap, van publieke beeldvorming en hun eigen rol daarin. Daarom verzamelden vierentwintig rechters uit het hele land zich twee weken terug in Almere. Voor de eerste twee dagen van de nieuwe zesdaagse training ’Media, een must of een lust’, georganiseerd door SSR, het opleidingsinstituut van de rechterlijke organisatie. De rechters oefenden voor de camera, discussieerden over de vraag hoe open de rechterlijke macht zou moeten zijn, volgden colleges over de rol die rechters zelf spelen in de beeldvorming en hoorden dat de tijd dat de rechter louter via zijn vonnis sprak nu toch echt voorbij is.„Ik heb tegen ze gezegd dat ze moeten zoeken naar meer openheid. En dat ze niet bang moeten zijn voor de media en voor beeldvorming. Maar dat uiteindelijk vooral heel helder moet zijn dat er in de rechtszaal maar eentje de baas is, en dat is de rechter.” Gerben Kor, advocaat en media-adviseur voor juristen, was een van de trainers in Almere. „Ik zeg altijd tegen rechters: ga niet mee in de gejaagdheid van de media. Wees je bewust van de camera’s, maar laat je er niet door opjagen. Als rechter speel je altijd een thuiswedstrijd.”Dat lukt niet altijd, merkten de rechters in het proces tegen Geert Wilders. Tot twee keer toe werden de rechters, onder voorzitterschap van de als zeer ervaren en zeer deskundig te boek staande Jan Moors, in de zaak tegen de PVV-voorman gewraakt, de laatste keer met succes. Bakken kritiek kregen de rechters over zich heen.Het zorgde voor een gehavende rechterlijke macht en een verziekte sfeer van crisis in de Amsterdamse rechtbank. Dat kwam niet alleen door het optreden van Moors en zijn twee collega’s. Die opereerden onhandig en maakten fikse uitglijders, luidt het oordeel binnen en buiten de rechterlijke macht. De manier waarop Moors zich uitliet over het zwijgen van Wilders, bijvoorbeeld. Of zijn begripvolle opmerking tegen de vrouw in de zaal die, kort voordat Wilders’ film ’Fitna’ werd getoond, zei dat ze die niet wenste te zien.Maar het ontbrak de rechters ook aan begeleiding, bleek een paar weken terug toen een evaluatiecommissie haar rapport over het proces publiceerde. „Onvoldoende is onderkend dat de druk van de media-aandacht op de strafkamer zeer groot zou kunnen zijn”, luidde het oordeel. De drie waren niet genoeg voorbereid op het bijzondere, politieke karakter van de zaak. Ze hadden „beter voorbereid moeten worden op de mogelijkheid dat hun optreden jegens procespartijen ter zitting door derden kon worden geduid als politieke vooringenomenheid”. Bovendien bleek dat er op de dag dat de rechters succesvol gewraakt werden geen rechters waren vrijgemaakt die dat wrakingsverzoek konden behandelen. Gevolg: er werden gauw drie rechters opgetrommeld en dat bleken nou net directe collega’s te zijn van Moors en de andere twee rechters. Het maakte de sfeer er in Amsterdam niet beter op.In de weken nadat het proces tot stilstand was gekomen, lekte er tot overmaat van ramp een op persoonlijke titel geschreven notitie uit van een lid van de Hoge Raad waarin hij gehakt maakte van de wraking. Een ander lid van de Hoge Raad merkte op dat het misschien beter zou zijn om het vervolg van het proces op een andere locatie te voeren. „Zo langzamerhand wordt het een farce. Aan de gemiddelde burger niet uit te leggen”, merkte Wilders’ advocaat Bram Moszkowicz op, toen hem om een reactie werd gevraagd.Maar het was Moszkowicz en Wilders juist te doen om de beeldvorming zoveel mogelijk in het nadeel van de rechterlijke macht te beïnvloeden, betoogt Jonathan Soeharno, advocaat en als specialist in rechterlijke integriteit verbonden aan het Montaigne Centrum voor Rechtspleging en Conflictoplossing van de Universiteit Utrecht. „Hun strategie was duidelijk: de aandacht afleiden van de inhoud en de aandacht richten op de persoon van de rechter. Daarbij werden ze geholpen doordat het Openbaar Ministerie Wilders eigenlijk helemaal niet wilde vervolgen. Dat moest toch, omdat het Amsterdamse gerechtshof dat eerder had bevolen. Het OM eiste vrijspraak, Wilders beriep zich op zijn zwijgrecht. Met als gevolg dat de enige partij die in de beeldvorming fouten kon maken, de rechters waren.”Dat Wilders op de laatste zittingsdag de rechters voor de tweede keer wraakte, noemt Soeharno veelzeggend. „Alles wees erop dat de rechters tot vrijspraak zouden komen. Toch koos Wilders voor wraking en daarmee dus voor een herhaling van het hele proces. Welk ander motief dan het beïnvloeden van de beeldvorming kan daar aan ten grondslag liggen?”Intussen liet Wilders niet na zich in interviews en via twitter stevig uit te laten over de zaak en de rechtbank. In een tv-interview betoogde hij dat als de rechtbank hem zou veroordelen ’miljoenen mensen terecht geen vertrouwen meer hebben in de rechterlijke macht’. De rechtszaak werd integraal uitgezonden – een novum in de Nederlandse geschiedenis. „Maar van die beelden blijven er natuurlijk maar een paar hangen en die worden eindeloos herhaald”, zegt Kor. Hij wijst op de uitspraak van Moors nadat Wilders op dag één van het proces had laten weten dat hij niets zou zeggen: ’U krijgt nog wel eens het verwijt, meneer Wilders, dat u stellingen poneert, maar vervolgens het debat uit de weg gaat. Het lijkt er een beetje op dat u dat nu ook weer doet.’ Die uitspraak leidde tot het eerste wrakingsverzoek. „Dat werd afgewezen, maar desalniettemin werd de zinsnede op tv eindeloos herhaald. En dat is dan het beeld dat blijft hangen.”Die op beeldvorming gerichte strategie van Wilders zorgt ervoor, zegt hoogleraar strafrecht Ybo Buruma, dat van een normale rechtsgang al haast geen sprake kan zijn. „Wilders en de rechters kijken op fundamenteel verschillende manieren naar de zaak. Wilders zegt: ’Wat moet ik in de rechtszaal? Ik ben politicus, ik mag zeggen wat ik vind, en het debat hoort niet thuis in de rechtszaal. Wie bent u eigenlijk, meneer de rechter, dat u mij zomaar ter verantwoording roept?’ Terwijl die rechter alleen maar denkt: ik moet de wet handhaven en rechtspreken. Die twee gaan niet samen. De rechter heeft waarheidsvinding tot taak. Maar dat interesseert Wilders helemaal niet. Hij wantrouwt de rechter, hij laat niet na het politieke karakter te benadrukken en als hij een kans ziet om de rechter van partijdigheid te beschuldigen zal hij dat niet nalaten. Dat mist zijn uitwerking in de beeldvorming niet. Want wie heeft het nu nog over haatzaaien en groepsbelediging, waar Wilders van beschuldigd wordt? Niemand toch? Van een proces over de vrijheid van meningsuiting is dit veranderd in een proces over de legitimiteit van de rechterlijke macht. Die beweging is op dag één van het proces in gang gezet. En daar is haast geen houden meer aan.”Wat betekent dit voor de nieuwe rechters? Hoe moeten zij zich opstellen? „Ze moeten het bijzondere karakter van dit proces erkennen”, zegt Buruma. „In de eerste ronde probeerde de rechtbank te doen alsof het een vrij normale, alledaagse zaak was. Dat merkte je aan alles. Dat is verkeerd. Dit is geen normale zaak. De rechters moeten tegen Wilders zeggen: ’Wij begrijpen de vreemde positie waarin u hier als politicus zit. Dit is geen doorsnee-zaak. Maar wij gaan hier nu wel de wet handhaven.’”De rechtbank moet soevereiniteit uitstralen, vindt Buruma. „En maak daarbij duidelijk dat de persoon van de rechter er niet toe doet. Laat, desnoods heel omstandig, zien dat het om de wet gaat: pak af en toe op bijna overdreven wijze het wetboek erbij om een wetsartikel op te zoeken, ook al ken je dat artikel uit je hoofd.”De nieuwe rechters zullen scenario’s van het proces zeer gedetailleerd hebben voorbereid, verwacht Soeharno. „Wat gaan ze zeggen bij de start van het proces? Welke woorden kiezen ze als Wilders opnieuw laat weten zich op zijn zwijgrecht te beroepen? Tegelijkertijd moet het niet verkrampt en gekunsteld overkomen. De juiste stijl is van groot belang. Ik denk dat het zakelijker en vastberadener zal zijn dan in de eerste ronde.”Hoe het ook zal lopen, het Wilders-proces heeft nu al voor veranderingen in de rechterlijke macht gezorgd. Die rechterlijke macht is er vrijwel eensgezind over dat beeldvorming en publieke verantwoording van groot belang zijn voor het gezag en aanzien van de rechters. „Er veranderen dingen”, zegt Soeharno, die trainingen beroepsethiek aan rechters in opleiding geeft. „Tot een paar jaar terug ging het daarin vooral over de interne overwegingen van de rechter: hoe komt hij tot zijn beslissing? Nu gaat het veel meer over beeldvorming: over de uitstraling van de rechter, over zijn privégedrag, over belangenverstrengeling. Dat is belangrijker geworden en daar zijn rechters zich meer van bewust. Zij zien dat het gezag van rechters minder vanzelfsprekend wordt. Je moet meer doen om je gezag te legitimeren en beeldvorming speelt daarbij een grote rol. Zoals een Engelse rechter zich eens kritisch uitliet over collega’s die principieel weigerden hun uitspraken toe te lichten in de media: Als je de moed hebt om iemand te veroordelen, moet je ook de moed hebben om dat uit te leggen.”Nog even terug naar Almere en de SSR-cursus. Het was een rechter – tevens als lector verbonden aan het opleidingsinstituut – die aan de wieg stond van de cursus. Op de SSR-website zei hij er kort na de cursus het volgende over: „Er kunnen altijd dingen gebeuren die je niet hebt kunnen voorzien en die, ondanks alle voorzorgsmaatregelen, een bepaalde negatieve vorm van publiciteit opleveren. Dat voorkom je nooit. De rechtspraak als geheel of rechters individueel kunnen op een vervelende manier in de pers worden afgeschilderd. Dat is echter geen reden om de media te mijden. Sterker nog, als de rechtspraak in een negatief daglicht wordt gebracht, is het belangrijk om via zoveel mogelijk verschillende platforms een ander beeld naar voren te brengen. Juist dán zullen rechters, of de rechterlijke organisatie, via diezelfde media alles op alles moeten zetten om die onjuiste beeldvorming te laten verdwijnen.” Hoe die rechter heet? Jan Moors.