De schaduwkant van de seksuele revolutie blijkt wel uit #MeToo

Van stelselmatige verkrachting tot een blik die alleen maar overkomt als seksistisch, de stroom ervaringen die via #MeToo wordt gedeeld, lijkt niet meer te stelpen. Ook mannen, onder wie Jelle Brandt Corstius, hebben inmiddels laten weten tegen hun wil betast en verkracht te zijn. Zo heeft zich via #MeToo, #IkOok en al die andere media binnen korte tijd een protest samengebald tegen seksueel machtsmisbruik überhaupt, tegen mannen én vrouwen.

Dat is belangrijk, maar onder de brede discussie die daarover is losgebarsten, ligt nog een probleem dat specifieke aandacht verdient. Door hun talloze ervaringen met seksuele intimidatie te delen, laten vrouwen zien hoe ongelijkwaardig de verhoudingen tussen mannen en vrouwen nog altijd zijn. En hoe moeilijk het is om daarover te praten zonder te belanden in een lacherige sfeer.

In de allereerste plaats is #MeToo natuurlijk een aanklacht tegen het gemak waarmee 'nee' genegeerd wordt - vaak het 'nee' van vrouwen. Maar er is nog iets anders aan de hand, vooral bij vrouwen die pas na jaren beseffen dat ze vaker 'nee' hadden móeten zeggen, maar het niet deden. Zelf ben ik daar één van en besef ik nu anders te denken over de vraag wat seksueel acceptabel gedrag is, voor mannen en vrouwen.

Beleving

De laatste decennia is er veel veranderd. Vrouwen zijn zich bewuster geworden van hun eigen seksuele gevoelens, wensen en verwachtingen. Die worden tegenwoordig ook vaker uitgebeeld, zowel in de literatuur als in de film als in het publiek debat, waarin Twitter nogal eens het voortouw neemt. Een recent voorbeeld is de HBO-televisieserie 'Girls', die is begonnen in 2011. De maakster Lena Dunham laat zien hoe jonge vrouwen zelf seks beleven - vaak net even anders dan mannen. Zulke nieuwe verhalen geven vrouwen de moed om op Twitter hun verhaal te doen. Om af te rekenen met een cultuur die mannelijke seksuele fantasieën op veel grotere schaal heeft verspreid dan vrouwelijke.

Juist de progressieve jaren zestig en zeventig hebben daarin een rol gespeeld. Natuurlijk: de seksuele revolutie bevrijdde vrouwen én mannen van de puriteinse en patriarchale jaren vijftig. Dankzij de pil, in Nederland vanaf 1962 verkrijgbaar, konden vrouwen vrijen met wie ze wilden zonder angst zwanger te raken. Feministen als Germaine Greer hielden vrouwen voor dat hun bevrijding begon bij het afwijzen van het huwelijk. Seks was iets waar je van mocht genieten, ook buiten het huwelijk. En natuurlijk golden die nieuwe seksuele zeden ook voor mannen. Ook zij konden nu die muffe huwelijksmoraal afwerpen en zich vrijuit seksueel ontwikkelen.

Een gelijkwaardige seksuele cultuur

In theorie had dat moeten leiden tot een gelijkwaardige seksuele cultuur. Maar die hoop stuitte op de taaie realiteit dat mannen vrijwel alle culturele machtsposities nog in handen hadden - in het theater, in de kunst, in de literatuur enzovoorts, een situatie die maar langzaam verandert. Daardoor bepaalden mannen welke seksuele fantasieën de nieuwe norm zouden worden.

Zelf herinner ik me uit die tijd - ik ben geboren in 1962 - de enorme status van Jan Wolkers, over wie deze week net een biografie uitgekomen is. Samen met Jan Cremer, die minder literaire status had, stond hij in de jaren zestig en zeventig model voor dé seksuele bevrijding. Volwassenen die hadden geleden onder de benauwende moraal van de jaren vijftig, voelden zich door zijn werk bevrijd. Dat een boek als 'Turks Fruit' in conservatievere milieus als vies werd beschouwd, zal de verkoop alleen maar hebben gestimuleerd.

Hoe dan ook vormden de taboedoorbrekende scènes in deze bestseller een hele generatie - jongens zowel als meisjes. 'Ik naaide de ene meid na de andere. Ik sleepte ze naar mijn hol en rukte ze de kleren van het lijf en ramde me een ongeluk. Dan werkte ik ze de deur uit na een haastig glas drank. Soms drie op een dag. Grote tieten, hangend als zakken brij met spenen eraan om aan te zuigen. Kleine verschrompelde tietjes, te zielig om te strelen. Dan maar het truitje aanhouden.'

Beeldend beschreven, dat valt niet te ontkennen, maar waarschijnlijk niet de ideale tekst om vrouwen zelfvertrouwen mee te geven. Seksuele bevrijding, dat betekende kennelijk dat je 'het hol van een man binnengesleept werd', dat je een lichaam was, een ding was waar iets mee gedaan werd.

Hoe wist je wat erbij hoorde en wat niet?

Vrouwen schreven destijds minder, maar vooral minder zelfbewust over seks. Daardoor hadden vrouwen van mijn generatie vaak weinig antwoord op de dominante mannelijke fantasie van seksualiteit - die ook buiten de literatuur veel meer ruimte kreeg. Hoe wist je precies wat er kennelijk 'bij hoorde' of wat niet prettig voelde en waar je dus 'nee' op moest zeggen?

Over dat onbedoelde effect van de seksuele revolutie is veel geschreven, onder anderen door de Amerikaanse Kate Millet en recenter door de Engelse Jenny Diski: 'Het was makkelijker seks te hebben dan uit te leggen waarom niet'. Ook tijdens de seksuele revolutie waren er feministen die dat probleem aankaartten. "Als een meisje 'nee' zegt, bedoelt ze 'nee'". Toch lijkt die schaduwkant van de seksuele revolutie nog niet erg doorgedrongen tot het collectief Nederlandse bewustzijn. Toen Annemarie Oster de jaren zestig deze zomer in Trouw omschreef als een overschatte periode, klonk dat eerder verrassend dan bekend. "Voor vrouwen was het vooral vervelend, want alles mocht, maar het moest ook."

Verwerking van de seksuele revolutie

Het kan aan mijn leeftijd liggen, maar voor mij is de #MeToo-campagne een teken dat de verwerking van de seksuele revolutie nog in volle gang is. Sommige vrouwen beseffen nu pas dat ze veertig jaar geleden harder 'nee' hadden moeten zeggen. Sommige mannen voelen zich onterecht in de beklaagdenbank gezet. Want hun vrijgevochten seksuele moraal, een moraal waarin mannen als Jan Wolkers het voortouw namen, leek in de progressieve kringen waarin ze verkeerden helemaal niet zo verkeerd. De dominante cultuur verspreidde nog altijd het beeld dat vrouwen vooral object zijn van mannelijke lust - en geen seksuele wezens met eigen wensen. Dat beeld heeft een generatie gevormd.

Het is natuurlijk toeval dat de langverwachte Jan Wolkers-biografie verschijnt nu #MeToo het gesprek van de dag is. Maar de reacties op de onthullingen over Wolkers' leven zijn veelzeggend. In een interview met biograaf Onno Blom ging Volkskrant-redacteur Wilma de Rek uitgebreid in op de dubbele seksuele moraal die Wolkers erop nahield. De schrijver mocht alles, zijn vrouwen niet. Om één voorbeeld te noemen: hoewel de schrijver zelf voortdurend overspel pleegde, werd hij woedend toen hij hoorde dat zijn Maria één keer had geslapen met Eli Asser. Die dubbele moraal kaartte De Rek aan als iets dat Wolkers' nationale status als bewonderenswaardige man aan het wankelen zou kunnen brengen.

Kritische behandeling

Zo'n kritische behandeling van seksuele rolmodellen uit de jaren zestig zagen we deze maand al eerder. Toen Hugh Hefner, de oprichter achter soft-pornoblad Playboy, begin oktober overleed, vroeg het NOS-journaal de feministische literatuurwetenschapper Maaike Meijer om een reactie. Dat was tien jaar geleden denk ik niet gebeurd.

Zo'n keuze van de redactie kun je makkelijk neerzetten als voorbeeld van nieuwe zedeprekerij, van preutsheid en moralisme. Je kunt die keuze ook zien als een nog altijd urgente ontmaskering van een bevrijdingsideologie die voor vrouwen niet zo voordelig uitpakte, omdat ze daarin nog altijd het object van lust bleven - en zelden degenen die het spel bepaalden.

Er is veel veranderd. In de literatuur, via televisieseries en via allerlei andere kanalen zijn vrouwen nu in staat hún visie op seksualiteit kenbaar te maken - zelfs als die paradoxale fantasieën over vernedering bevat, zoals het boek 'Vijftig tinten grijs'. Jongere schrijfsters als Maartje Wortel staan inmiddels zo vrij tegenover Jan Wolkers, dat ze van die seksscènes geen last meer hebben.

Maar vrouwen die tijdens de seksuele revolutie zijn opgegroeid, ervaren dat vaak anders. De #MeToo-campagne maakt gevoelens los die nog altijd niet helemaal verwerkt zijn. En die sommige mannen nog altijd niet lijken te begrijpen.

In het juli-nummer van Opzij stond een foto van Monique van de Ven en Paul Verhoeven - die Turks Fruit in 1973 verfilmde. Zijn hand ligt op haar borst, onder haar kleren. Dat lijkt me tekenend voor een cultuur die lang niet iedereen ervaart als bevrijdend - en die dankzij acties als #MeToo misschien minder vanzelfsprekend wordt.

Lees columns, analyses en commentaar over #MeToo in ons dossier.