Er werd nog maar weinig getrouwd in de Josephkerk, nu komen er luxe appartementen

De plafonds zijn hoog, de gebrandschilderde ramen laten gekleurd licht op de vloeren vallen en de oude gewelven vormen een mooi contrast met de strakke inrichting. De afbeeldingen in de brochure zijn nog maar impressies van hoe het er straks uit gaat zien, maar het is duidelijk dat de appartementen die in de Sint-Josephkerk in Alkmaar komen, geen doorsnee woningen zullen zijn.

“Het herbestemmingsonderzoek wees uit dat er het beste woningen in de kerk gemaakt konden worden”, vertelt bouwhistoricus en restauratiearchitect Rob de Vries, die de appartementen ontwierp. “Dan kun je ervoor kiezen twintig kleine appartementen te maken, maar al die mensen moeten ramen en een balkon, dan zou het een soort gatenkaas worden in plaats van zuinig met de kerk omgaan.”

En dus kwam er een plan voor negen appartementen. “Zo hoef ik maar heel weinig in te grijpen”, zegt De Vries, die zelf ooit nog getrouwd is in de rijksmonumentale Alkmaarse kerk. “Het hele dak blijft bijvoorbeeld intact.”

Er werd nog maar weinig getrouwd en gedoopt, de inkomsten liepen terug

Op 1 juli 2019 werd de Josephkerk ‘aan de eredienst onttrokken’, tweeënhalf jaar nadat duidelijk was geworden dat de kerk verkocht moest worden. Het zat er al even aan te komen, vertelt Jan Nagengast, destijds vicevoorzitter van het bestuur van de parochie die dit kerkgebouw gebruikte. Inmiddels is hij vicevoorzitter van het bestuur van de nieuwe fusieparochie genaamd Dominicus.

De parochie kampte met dezelfde problemen als zoveel andere kerken in Nederland: het kerkbezoek liep terug, net als de inkomsten. Er werd nog maar weinig getrouwd en gedoopt en op den duur zouden er niet meer voldoende vrijwilligers zijn. “65 procent van onze leden is boven de 70 jaar. De inkomsten zouden gaan afnemen terwijl de kosten hoog bleven.”

Drie kerken had de parochie in bezit: de ‘Joseph’, de modernere Pius X en de rijksmonumentale St. Laurentius. Er moest er één afvallen om kosten te besparen. De Pius X werd verkocht en deels tot hospice verbouwd. Het deel dat nog kerk is, wordt door de parochie gehuurd voor missen.

De twee rijksmonumentale kerken zijn duur in het onderhoud. De keuze voor het behoud van de Laurentius had meerdere redenen. “Het is een kerk van architect Pierre Cuypers en de ‘Cuyperskerken’ worden in Nederland erg gekoesterd, wat het makkelijk maakt om verschillende subsidiegelden voor het onderhoud binnen te halen”, zegt Nagengast.

“Daarnaast is de kerk door het bisdom aangewezen als kernkerk, een kerk die een regionale functie kan hebben, en is het gebouw verbonden met het bloedwonder van Alkmaar.” Hier wordt herdacht dat een jonge priester in 1429 witte avondmaalswijn op zijn gewaad zou hebben gemorst, waarna een paar druppels ervan in bloed veranderden.

‘Ik voelde me bedrogen, als ik eerlijk ben’

Voor sommige parochianen viel de sluiting van de Josephkerk rauw op hun dak. Helemaal omdat de kerk ongeveer tien jaar eerder nog ingrijpend verbouwd was. De Joseph moest een parochiecentrum worden waar zalen verhuurd konden worden, cursussen konden plaatsvinden en dat kon dienen als financieel en administratief centrum.

Jeanne Kruijff (80) woonde vroeger bij de Joseph om de hoek en herinnert zich flink gedoneerd te hebben voor de verbouwing. Dat de kerk aan de eredienst onttrokken en verkocht werd, vond ze maar niks. “Ik voelde me bedrogen, als ik eerlijk ben”, zegt ze. “Er is zoveel veranderd na die verbouwing en toen werd het alsnog verkocht. Terwijl er een heel levendige geloofsgemeenschap was in de Joseph.” Echt verzet is er niet geweest tegen de beslissing. “Mensen waren gewoon lamgeslagen, denk ik.”

Inderdaad was niet iedereen erover te spreken dat de Josephkerk verkocht werd, een dikke tien jaar na de verbouwing die meer dan een miljoen kostte, zegt Anton Stolwijk, die werkt aan een boek over de verhalen van de mensen van de Josephkerk. “Ik verwachtte dus wel wat wrok tegen te komen toen ik met de parochianen ging praten. Maar er was meer een soort gelatenheid.”

Stolwijk werd lid van het ‘jongerenkoor’, waar hij met zijn 41 jaar de jongste was. “De gemiddelde leeftijd was denk ik 80. Het was een heel betrokken groep mensen die veel ondernamen, maar het was wel duidelijk dat het ophield. Er waren mensen die het schandalig vonden hoe het gegaan was en er is even een protest geweest, op poten gezet door twee mannen uit de collectantengroep, maar dat is snel doodgebloed. Het was duidelijk dat er niets meer aan te doen was.”

Tijd om afscheid te nemen

Afscheid nemen van een kerkgebouw waar je zoveel meegemaakt hebt, is niet makkelijk, benadrukt Nagengast ook. “We hebben geprobeerd de overgang op een empathische manier te begeleiden en mensen mee te nemen in de plannen. De sluiting is ruim van tevoren aangekondigd, zodat mensen de tijd hadden om afscheid te nemen.”

Het bestuur hield onder andere een presentatie om te laten zien hoe het ervoor stond met de inkomsten en de kosten, en wat de verwachting was voor de toekomst. “Natuurlijk had iedereen er moeite mee, maar de meesten hadden er wel begrip voor en accepteerden de beslissing”, zegt hij. Een paar mensen legden zich er niet bij neer en startten een petitie om opnieuw naar de plannen te kijken en toch te proberen de Josephkerk open te houden. Dat liep op niets uit.

“Helaas hebben we niet iedereen kunnen behouden als parochiaan, maar ik ben wel tevreden over het aantal mensen dat nu toch in de Pius of de Laurentius komt”, zegt Nagengast. Wat hij erg jammer vindt, is dat nu de kerk gesloten is en de parochie begin dit jaar fuseerde, er door de coronacrisis weinig werk gemaakt kan worden van een nieuw begin. “We hadden grote plannen, met vrijwilligersbijeenkomsten enzo, dat kan nu helaas niet. We moeten het met informatiebladen doen.”

'Je kan niet van elke kerk een theater of restaurant maken’

In het herbestemmingsonderzoek voor de Josephkerk is ook gekeken of de kerk nog een openbare functie kon krijgen. “Dat wilden wij ook graag, maar je kan niet van elke kerk een theater of een restaurant maken”, zegt architect Rob de Vries. “Ik ken alle ondernemers hier, dus ik ben nog overal langs geweest. Maar er was geen interesse om een bieb of een museum in de kerk te maken. En het theater heeft al een kerk hier in Alkmaar.”

De omgeving speelt ook mee. De Josephkerk ligt aan de rand van een woonwijk en heeft relatief weinig parkeerruimte. Dus een restaurant zou voor de buurt ook niet heel prettig zijn. “Wonen is ook een heel duurzame oplossing. Er zal in de komende jaren niet snel iets aan het gebouw hoeven veranderen. Als je er een restaurant in maakt, moet je over een paar jaar misschien wel weer iets anders verzinnen.”

“Hiermee blijft de kerk zoveel mogelijk behouden”, zegt Romy van de Leygraaf, van Leygraaf Makelaars, die de kerk verkochten. “De reacties die we krijgen zijn overwegend positief omdat mensen dat ook zien. Er wordt zorgvuldig mee omgegaan. Het glas-in-lood dat verwijderd moet worden, wordt bijvoorbeeld opgeslagen of op een andere plek in de kerk hergebruikt”, zegt ze.

Het makelaarskantoor heeft ook gedaan wat het kon om de overgang voor de parochianen zo soepel mogelijk te maken. “Het gebouw is nu overgedragen aan de projectontwikkelaar, maar het is een behoorlijk proces geweest om dit op een nette manier te doen en ervoor te zorgen dat de mensen er een goed gevoel bij hadden.”

Stap voor stap ging het. Er was tijd om te kijken waar de inboedel naartoe moest gaan. “Het orgel is bijvoorbeeld al vroeg in het proces verhuisd. En mondjesmaat werden er steeds meer spullen uitgehaald waar een ander mooi plekje voor gevonden was.” Voor hoeveel de kerk verkocht is, mag Van de Leygraaf niet zeggen, maar ze kan wel zeggen dat het meer dan een miljoen euro was. De vraagprijs voor de negen appartementen bij elkaar opgeteld: ruim 8,5 miljoen euro.

Een kerksluiting was helaas onvermijdelijk voor katholiek Alkmaar, maar het gaat niet om de gebouwen, zegt Nagengast. “Ons doel is dat het katholieke geloof duurzaam in de samenleving van Alkmaar verankerd zal blijven. En dat zit niet in de stenen.”

Lees ook:

Vallen de kerken ten prooi aan de commercie?

Een op de vijf kerken is al niet meer in gebruik als kerk en de komende jaren zal dat aantal alleen maar gaan toenemen. Zien commerciële partijen kerkgebouwen inmiddels als een nieuwe mogelijkheid om geld te verdienen?

Kunnen de gemeenten het religieus erfgoed redden?

In de komende jaren zullen honderden kerken de deuren moeten sluiten. Wat gaat er met al dat religieus erfgoed gebeuren? Het kabinet wil dat Nederlandse gemeenten er plannen voor gaan maken. Daar staan de gemeenten voor in de rij. Maar is daarmee de toekomst van al die kerkgebouwen gewaarborgd?