Azerbeidzjan claimt Zuid-Armenië als eigen grondgebied: hangt er oorlog in de lucht?

Als Azerbeidzjanen beschrijven hoe hun land er op een wereldkaart uitziet, hebben ze het over een adelaar die van west naar oost vliegt. Die smeltkroes is terug te zien in hoofdstad Bakoe: enerzijds is er een oud stadshart met Arabische invloeden en vind je er Perzische tapijten, anderzijds waan je je op de brede boulevards van Parijs en staan er blinkende wolkenkrabbers. Met grote evenementen, zoals de Formule 1-races en de VN-klimaattop later dit jaar, wil de stad zich profileren als een internationale metropool.

Dat is het (met oliedollars bekostigde) succesverhaal dat Azerbeidzjan graag vertelt. Maar het land is ook een autocratie: de familie Aliëv heeft al 31 jaar de macht in handen, er is geen vrije pers en geen oppositie. De huidige president, Ilham Aliëv, wil graag een volgende stap zetten op het internationale toneel, en van zijn land een geopolitieke macht maken – tot grote angst van buurland Armenië.

Waarschuwing

Vorige week dinsdag waarschuwde de Armeense premier Nikol Pasjinjan voor een aanval van Azerbeidzjan in het noorden van zijn land. Hier liggen kleine exclaves die tijdens de Sovjet-tijd aan Azerbeidzjan werden toegekend, maar in de praktijk vallen deze verlaten gebiedjes buiten controle van Bakoe en worden ze omringd door Armeniërs.

Volgens de premier eist Azerbeidzjan teruggave. Als Armenië hier niet aan voldoet, zou er ‘tegen het einde van de week’ een oorlog kunnen uitbreken.

Pasjinjans voorspelling is uitgebleven. Toch ‘kan het niet worden uitgesloten dat dit zal gebeuren’, zegt Stephan Malerius, hoofd van het bureau voor de Zuid-Kaukasus van de Konrad Adenauer Stichting in Tbilisi. Azerbeidzjaanse functionarissen hebben het aanvalsplan herhaaldelijk ontkend. Maar ‘uiteindelijk ligt de beslissing bij Aliëv, in overleg met bondgenoten Rusland en Turkije’, aldus Malerius.

Meer dan op de gebieden in het noorden, aast Aliëv op delen van de Sjoenik-provincie in het zuiden van Armenië – een regio die hij herhaaldelijk aanduidde als ‘West-Azerbeidzjan’ en ‘Azerbeidzjaans grondgebied’. Sjoenik scheidt Azerbeidzjan van de grote, aan broederstaat Turkije grenzende, exclave Nachitsjevan. Nu is het gebied alleen bereikbaar per vliegtuig. Bakoe dringt aan op de aanleg van een transportcorridor over Armeens grondgebied. Armenië wijst het plan af.

‘Op dit moment probeert Azerbeidzjan deze corridor met politieke en diplomatieke middelen te realiseren’, zegt politicoloog Hannes Meissner van het Weense Competence Center for Black Sea Region Studies. Een idee is bijvoorbeeld een corridor onder gezamenlijk Armeens-Azerbeidzjaans of Russisch beheer. ‘Als Azerbeidzjan dit doel niet vreedzaam bereikt, kan ingrijpen niet worden uitgesloten’, zegt Meissner. ‘Op zijn vroegst in de nazomer van dit jaar.’ Hij vermoedt dat Azerbeidzjan toestemming van Moskou nastreeft voor een operatie, om de goede banden met Rusland niet te schaden.

Azerbeidzjan als knooppunt

De corridor lijkt de sleutel tot de grote geopolitieke ambities van Bakoe. Via de verbinding, zowel over land als door pijpleidingen, moeten handelswaar en olie vanuit Turkije naar Azerbeidzjan en vervolgens de rest van Centraal-Azië worden vervoerd – en vice versa. Zo wordt Azerbeidzjan een knooppunt tussen Azië en Europa en pogen Bakoe en Ankara de Russische invloed elders in Azië te beperken.

Mocht het tot oorlog komen, dan profiteert Azerbeidzjan van het feit dat de Armeense banden met de traditionele beschermheer Rusland zijn verbroken. Moskou greep een half jaar geleden (ondanks beloften) niet in toen het door etnische Armeniërs bewoonde Nagorno-Karabach door Azerbeidzjan werd aangevallen, en honderdduizend mensen uit hun huizen werden verjaagd. Armenië trok zich sindsdien terug uit een militair bondgenootschap met Rusland en premier Pasjinjan flirt openlijk met het Westen. Azerbeidzjan weigerde een niet-aanvalspact te ondertekenen dat Armenië voorstelde.

Iran

Enige bescherming komt van een andere militaire krachtpatser in de regio, die ook belangen heeft in het zuiden van Armenië: Iran. De Iraanse regering onderhoudt goede relaties met Armenië, omdat export naar Rusland verloopt via het zuiden van Armenië. Teheran heeft Bakoe al gewaarschuwd in te zullen grijpen, als het overgaat tot oorlog.

De waarschuwing voedt bestaande spanningen tussen buurlanden Iran en Azerbeidzjan. In Iran wonen nabij de grens meer Azerbeidzjanen dan in Azerbeidzjan zelf. De westers georiënteerde eerste president van het land, Abulfaz Elchibey, droomde in de jaren negentig hardop over hereniging. ‘Sindsdien is er veel wantrouwen’, zegt Meissner. Ook Elchibeys opvolgers, vader en zoon Aliëv, staan op gespannen voet met Iran: de soennitische heersers treden hard op tegen orthodoxe sjiieten in Azerbeidzjan. Dit is tegen het zere been van het sjiitische Iran.

Hoe ver Aliëv gaat in zijn geopolitieke ambities, en of dat gepaard gaat met oorlog, lijkt te zullen afhangen van één persoon: Vladimir Poetin. Volgens politicoloog Meissner zijn de Iraniërs het meest geïnteresseerd in goede relaties met Moskou en ook voor Aliëv zijn die cruciaal. ‘Rusland blijft de beslissende machtsfactor in de regio’, zegt hij. Dat de band tussen Poetin en Pasjinjan is verzuurd, belooft daarom weinig goeds voor Armenië.

In een eerdere versie van dit artikel stond dat de Azerbeidzjaanse exclaves worden bewoond door Armeniërs. De exclaves worden omringd door Armeniërs, maar zijn verlaten.