Het mirakel van de Bijlmer

'Bijlmerflat te koop voor één euro' luidde de kop in Het Parool van 7 januari 2011. 'Allebei 50 cent doen?', sms'te ondernemer Martijn Blom vanaf zijn ontbijttafel naar vriend Willem Gaymans, mededirecteur van Kondor Wessels Vastgoed. 'Even aan mijn vriendin vragen', grapte Gaymans terug. Gevolgd door: 'Deal.' Meteen daarna vroegen ze financieel adviseur Frank Zwetsloot en conceptontwikkelaar Hella Hendriks mee te doen. Zo was het plan voor Klusflat Kleiburg geboren, waarbij Kondor Wessels opdrachtgever werd.

Eén euro: het zegt veel over hoe graag woningcorporatie Rochdale van het gebouw af wilde. Balkons vol stinkende vuilniszakken, portieken waarin kinderen speelden met heroïnespuiten, kelderboxen die fungeerden als 'rosse buurt': het probleem van het gebouw reikte verder dan de uitgewoonde staat. Kleiburg stond symbool voor de mislukking van de galerijflat an sich; voor de teloorgang van de Bijlmermeer als wijk, met zijn verhoogde wegen en monotone hoogbouw, in honingraatpatroon gerangschikt in het uitgestrekte polderlandschap; voor het falen van het modernistische ideaal, dat arbeiders uit hun krotten zou 'bevrijden' en voorzien van een woning vol licht, lucht en ruimte. Bijna alle flats werden uiteindelijk gesloopt, om plaats te maken voor bakstenen appartementsgebouwen en rijtjeshuizen.

Des te opmerkelijker is de transformatie van De Flat, de geuzennaam waaronder Kleiburg tegenwoordig door het leven gaat. De vijfhonderd woningen zijn inmiddels bijna allemaal opgeknapt; in januari is de renovatie gereed. Het is de gedroomde multiculturele samenleving: bakfietsen en blitse racefietsen, Antilliaanse moeders met kinderwagens, geraniums en Ajaxvlaggen - je ziet het allemaal voorbijkomen. Er is zelfs een Kleiklooster, een woongroep die in hun zelfgebouwde kapel diensten houdt, buurtactiviteiten organiseert en een eigen 'abdijbier' brouwt.

Maar het verbijsterende van het hele verhaal is de renovatie van het casco door NL Architects: dit lijkt wel het gebouw dat architect Frans Ottenhof tussen 1962 en 1973 ontwierp!

De nieuwe stad

Het ontwerp voor de Bijlmermeer, in 1965 gepresenteerd als 'een stad voor het jaar 2000', droeg de belofte van een nieuwe toekomst in zich, net als de maquettes en utopische voorstellingen voor moderne naoorlogse steden als Chandigarh, Casablanca en Brasilia. Vijftig jaar later blijken de steden zich onder invloed van bewoners, ontwikkelaars en een nieuwe generatie architecten heel anders te hebben ontwikkeld dan op de tekentafel was voorzien. Maar ondanks alle aanpassingen bleven - net als in De Flat - een aantal kwaliteiten en waarden onweerlegbaar overeind. Dat is het onderwerp van de tentoonstelling Levensecht - de performantie van de moderne stad, nog tot 10/1 te zien in deSingel in Antwerpen.

Pas bij nadere beschouwing ontwaar je de verschillen. De 'blinde' bergingen aan de straat zijn vervangen door woon- en werkruimten met grote glazen puien (foto 1 & 2). De groezelige passages zijn verbreed en verhoogd tot royale poorten, die fraai doorzicht op het omringende park bieden. Het bedompte halletje, waarin je struikelde over ongeopende post en reclamefolders, is veranderd in een dubbelhoge entree, betegeld in fris zwart-witpatroon (3). De schoongestraalde betonnen balustrades glanzen als travertin (4). Weg is de sombere sfeer. Deze galerijflat oogt stoer - bijna chic.

Hoe valt 'het mirakel van de Bijlmer', zoals Blom het noemt, te verklaren? 'Het lijkt nu een eenduidig succesverhaal', relativeert architect Kamiel Klaasse van NL Architects. 'Maar dat was niet meteen evident. Of er animo zou zijn voor deze woonvorm, aan een galerij, was vooraf moeilijk in te schatten. Marketing heeft daar zeker bij geholpen.' Blom: 'Diners, borrels, Facebook, posters in de stad, modelflats - we hebben alles uit de kast getrokken.' Klaasse: 'Daarbij was de timing perfect. Terwijl door de crisis de bouw in Amsterdam op zijn gat lag, kwamen wij met prijzen vanaf 66 duizend euro voor een klusstudio van 54 vierkante meter.' Blom: 'Voor dat geld kreeg je bovendien zeggenschap over de inrichting van je huis. Kopen en klussen - die combinatie is essentieel, omdat je daarmee verantwoordelijkheidsgevoel en ondernemingszin in het gebouw brengt.'

'Monster'

De architectonische strategie achter De Flat is sluw: omarm het 'monster'. Klaasse: 'In het verleden hadden veel ontwerpers de neiging de galerijflat te 'bestrijden', door de galerijen te verstoppen achter decoratieve gevels of de balkons 'vrolijk' op te schilderen. Lapmiddelen waarmee je het gevecht niet gaat winnen. Ons uitgangspunt was om de kwaliteit die in Ottenhofs ontwerp besloten lag naar boven te halen en te versterken.'

Het is een kwestie van anders kijken. Doorgaans wordt de galerij geassocieerd met wind en anonimiteit. Maar je kunt hem ook zien als een variant op het stoepje dat veel Amsterdamse grachtenpanden hebben. Met als bonus het weidse uitzicht over het park, dat Ottenhof heeft benadrukt door de balustrade iets naar buiten te laten wijken. 'Wij hebben van meet af aan ingezet op het sublimeren van dat concept: de stapeling van straten.'

Bewoners hebben de galerij inmiddels ontdekt als een geschikte plek om in de zon een kopje koffie te drinken; bij het Kleiklooster wordt ook geborreld. Voor kinderen is de autovrije buitenruimte een paradijs, getuige de vele driewielers bij de voordeuren. Klaasse: 'Wat is er nu cooler dan met je skelter over een lengte van 400 meter racen?

'Moet je kijken hoe dat gootje om die regenpijp heen loopt (5) - hoe subtiel Ottenhof dat heeft ontworpen', wijst Klaasse op de betonnen vloer van de galerij. Het zijn details die de meeste mensen niet zullen opmerken. Maar ze zijn wel degelijk van invloed op de ruimtelijke ervaring, denkt de architect. 'Je merkt het vooral als het misgaat. Zo waren er in de jaren tachtig betonnen liftschachten aan de buitenkant geplaatst, wat totaal niet strookte met de horizontale belijning van de balustrades.' De flat oogde letterlijk 'verknipt'. Gelukkig zagen de architecten kans de liften alsnog in de entreehallen onder te brengen.

De vormgeving van de galerijen en balkons is zo strak mogelijk gehouden. 'Ik denk dat de 'individualisering' van de woningbouwarchitectuur zijn beste tijd heeft gehad', zegt Klaasse. Elke deur zijn eigen kleur, balkonnetjes die kriskras over de gevel worden gestrooid - dat was typisch jaren negentig. Nu is er weer aandacht voor het grotere geheel. 'En we zijn gewend aan abstractie, het design van Apple: simpel en clean.' Zo ziet de architect het gebouw: als een verzameling iPhones of iPads. Het betonnen casco is een heldere 'interface', terwijl met een 'klik' op de voordeur zich een persoonlijke wereld ontvouwt met allerlei (indelings) opties. 'In de variatie aan interieurs schuilt de rijkdom, daarin kun je je persoonlijkheid tot uitdrukking brengen.'

Juist vanwege het hoge abstractieniveau is veel aandacht besteed aan details zoals de houten reling (6), de proporties van de puien en de behandeling van het beton, dat als de zon erop schijnt een gouden gloed over zich krijgt (4). Klaasse: 'Toen ik in 2012 in een bericht las dat interieurarchitect Piet Boon betonbehang op de markt ging brengen, wist ik dat de tijd hiervoor rijp was. Ik bedoel: waarom zou je behang nemen als je hier the real thing kunt krijgen?'

Renovatie Kleiburg, 2011-2016
Initiatief: Consortium DeFlat (Hollands Licht, Vireo Vastgoed, Kondor Wessels Vastgoed en Hella Hendriks)
Ontwerpteam: NL Architects i.s.m. XVW architectuur
Opdrachtgever: Kondor Wessels Vastgoed

Nieuw! Ontvang elke dag de Volkskrant Avond Nieuwsbrief in uw mailbox, met het nieuws van vandaag, tv-tips voor vanavond, en alvast zes artikelen uit de krant van morgen. Schrijf u hier in.