'Rood tot na de dood'

Op een balkon van het Carlton Hotel Maarssen steekt Hans Spekman binnen tien minuten twee filtersigaretten op. Naast hem staat zijn voorlichter te gebaren. Hoe moet het verder met dit vraaggesprek? Kán het nog verder?

Wij horen niet wat er wordt gezegd, we zitten aan de andere kant van de glazen deuren in de Matterhorn-zaal. Even daarvoor hebben wij de recorder uitgezet: 'Het spijt ons, maar als interviewers betwijfelen we of dit gesprek wel publicabel is.'

Het begon goed. De afspraak met Spekman werd al vóór zijn vakantie gemaakt. We zouden aan de vooravond van Prinsjesdag met hem spreken over leven en werk. Hoe vergaat het hem, de PvdA en het kabinet?

Spekman toonde zich aan de vooravond van het interview ruimhartig. Op ons verzoek gaf hij namen en telefoonnummers van zijn beste vrienden, zijn zus, trouwe kameraden in de partij, zelfs zijn echtgenote. Alle intimi spraken grote persoonlijke waardering voor hem uit, maar spaarden hem en de partij niet.

Vriendin Niene Oepkens, beleidsadviseur gemeente Utrecht: 'Ik heb altijd PvdA gestemd, maar ik begrijp de partij en Hans niet meer. Waarom verkwanselen ze hun standpunten? Ik ben teleurgesteld in de politicus Spekman.'

Echtgenote Muriël Spekman: 'Ik zou niet weten wat de PvdA nog kan doen om de verkiezingsnederlagen te stoppen. Hans is een rasoptimist, maar er kan een moment komen waarop die houding zelfbedrog wordt.'

Aan het begin van het interview is Spekman monter. Wie hem wil begrijpen, zegt hij, moet zijn rode wortels kennen.

CV Hans Spekman

1966 Geboren in Zevenhuizen (Zuid-Holland)
1984-1988 Studie milieukunde aan Hogeschool Rollecate in Deventer
1986 lid van de PvdA1988-1991 Wijsbegeerte (propedeuse) en politicologie (propedeuse) aan de UvA
1994-2001 Raadslid en vanaf 1998 fractievoorzitter voor de PvdA in Utrecht
2001-2006 Wethouder van onder meer sociale zaken in Utrecht
2006-2012 Tweede Kamerlid
2012-heden Voorzitter van de PvdA
Gehuwd, vader van twee dochters en een zoon.

Landarbeiders

'Ik stam af van landarbeiders. Mijn grootouders verdienden bij door mollen te vangen: van de gestroopte huidjes maakten ze handtassen die ze verkochten aan rijke dames. Op een dag kwam mijn moeder thuis met een kwartje dat ze had gewonnen op de Rottemeren. Met haar botte zelfgemaakte doorlopers had ze een schaatswedstrijd gewonnen van de sjieke kinderen. Van dat kwartje wilde ze heel graag op zangles gaan, maar het moest in de huishoudpot. Kon niet anders, en dat begreep zij. Iedere keer dat mijn moeder me dat verhaal vertelde, huilde ze. Van woede. Om de situatie. Kijk, dat laat precies de strijd zien waarvoor ik sta: gelijke kansen voor iedereen. De wereld rechtvaardiger en beter maken.'

Zijn vader, timmerman en kippenfokker en secretaris van de PvdA-afdeling Zevenhuizen, overleed toen hij één was. 'Daar voelde ik me vaak verdrietig door, maar verdriet hoeft niet ernstig te zijn. Toevallig vroeg ik van de week aan mijn zus Anneke welke kleur ogen hij had. In haar wc hangt een zwartwitfoto van hem, en iemand had gezegd dat ik zo op mijn vader leek. Grijsblauw, zei ze, precies als jij. Dat eh... vond ik wel mooi.'

Spekman groeide op met het Vrije Volk, de VARA en de vakbond. 'We hadden thuis geen auto en geen tv. Op mijn 13de gingen we voor het eerst op vakantie naar Weert, in de caravan van een oom. Arm maar warm, zeg ik altijd. Want het was toch een gelukkige jeugd. We discussieerden thuis constant over politiek. Als jochie van 6 wist ik: Den Uyl moet in de regering komen, dan krijgen wij het beter. Wiegel was de duivel. Stel je voor dat híj aan de macht zou komen... Ik kreeg dan echt de bibbers.'

Een slordige veertig jaar later: na de harde verkiezingscampagne van 2012 tegen aartsvijand VVD verschijnt socialistenleider Diederik Samsom ineens lachend naast liberaal Mark Rutte bij Pauw & Witteman.

Je moet verbaasd zijn geweest.

Losjes: 'Neuh... dat viel wel mee.'

'Als tortelduifjes zaten ze naast elkaar,' zegt een medewerker van het campagneteam. 'We gingen bij vingerknip met de VVD regeren. Dodelijk, die plotselinge omslag. Dodelijk ook voor de geloofwaardigheid van de PvdA. Nog steeds.'

'Het ging snel, dat geef ik toe. Maar de financiële crisis was op z'n hoogtepunt, het politieke landschap was totaal versplinterd, en er móest worden geregeerd. Kijk, op de avond van de verkiezingsuitslag waren veel PvdA'ers heel blij, maar ik niet. Ik kan redelijk tellen en was stikzenuwachtig. Omdat ik toen al zag aankomen dat dit kabinet de uitkomst zou worden, en dat de PvdA het daardoor verdomd lastig zou krijgen. De VVD is onze ideologische tegenpool.'

Het lijkt een strategische fout van Samsom om in de Tweede Kamer geen pittig PvdA-geluid te laten horen, maar voortdurend verdediger te zijn van deals met de VVD.

Laconiek: 'Ik zie veel Kamerleden bij de interruptiemicrofoon én de tv-camera staan die alleen maar hun eigen geurspoor willen achterlaten. Ik denk aan de lange termijn, dan moeten onze idealen weer herkenbaar zijn. Zie het rapport Van waarde, waar we veel energie in hebben gestoken. Mijn oma's hebben ook lang moeten vechten voor vrouwenkiesrecht. Geduld.'

VVD-fractieleider Halbe Zijlstra doet het anders dan Samsom. Hij laat geregeld een helder partijgeluid horen.

'En wat levert hem dat op?'

Zo blijft de VVD herkenbaar. In de peilingen staat die partij er stukken gunstiger voor dan de PvdA.

'De VVD riep dat er geen extra geld meer naar Griekenland zou gaan.' Spottend lachje. 'Jullie weten wat er laatst is besloten: extra geld naar Griekenland! Uiteindelijk gaat de VVD dus door de pomp. Zo is het ook gegaan met de aanpak van de bankensector en de topsalarissen.'

Zou jij als PvdA-voorzitter dan niet de persoon moeten zijn die hamert op sociaal-democratische idealen?

'Ik hou niet van forceren. De hijgerigheid van deze tijd... waardeloos. Politici kunnen wel stoer gaan zitten doen, maar dan verander je alleen de beeldvorming. Ik val niet voor geroep.'

Tijdens het kerstfeest kreeg je hier ruzie over met je zus Anneke.

'Wij hebben wel vaker ruzie, hoor.'

Op een gegeven moment zei je tegen haar: 'En nou moet je oprotten.'

'Ja, maar dan moet je mijn familie kennen. Zo nijdig praten wij, soms. Op mijn 8ste ruziede ik al mee over de apartheidspolitiek in Zuid-Afrika.'

Je werd kwaad omdat zelfs zij, in hart en nieren PvdA, riep dat ze jou en de partij niet meer snapt. Zoals talloze Nederlanders.

'Ik zeg toch niet dat het briljant gaat? Ik zeg: ik heb bewust de keuze gemaakt om nu stapje voor stapje de goede kant op te gaan. Ik zou mensen morgen weer aan een vaste baan willen helpen, geloof me, ik zou zovéél willen. Maar we leven in een koleretijd.' Vervolgens begint Spekman aan een onnavolgbare redenering die voert langs het Europese asielbeleid, de veramerikanisering van de arbeidsmarkt, dak- en thuislozen in de Utrechtse wijk Ondiep en 'de verweking van politieke idealen van álle partijen'. Het duizelt ons.

Onze vraag was: wat kan de PvdA beter doen om haar gedachtengoed beter over het voetlicht te laten komen?

'Inhoudelijk is er iets niet goed gegaan. Dat is duidelijk.' We zijn hem opnieuw kwijt. Hij komt met een lange analyse over een PvdA die in de jaren negentig te makkelijk is meegegaan in het neoliberalisme, over liefdeloosheid in de publieke sector en salpeterzuurschimmel in jarenvijftighuizen.

'De grote fout die veel mensen maken', zegt hij op zeker moment, 'is dat ze onvoldoende beseffen hoe nodig het is om compromissen te sluiten in ons land. Vrijwel alle politieke partijen betalen daar een prijs voor.'

Toen je vier jaar terug aantrad, beloofde je het ledenaantal van de PvdA te verdubbelen: van 55.000 naar pakweg 100.000. Het zijn er nu minder dan 50.000, en het aantal blijft sterk afnemen.

'Dus: ik heb gefaald. Baal ik enorm van. De PvdA heeft ongeveer zesduizend mensen nodig om de kandidatenlijsten te vullen voor gemeenteraadsverkiezingen. Daarvoor moeten wij dus winkelen in een afnemend ledenbestand. Dat baart me zorgen. Het holt de kwaliteit van onze democratie uit.'

Wat kan de PvdA beter of anders doen? Je zou de hand in eigen boezem kunnen steken.

'Dat doe ik altijd! Maar het moet wel ergens op slaan. Een paar jaar geleden waren we nog te veel een bestuurderspartij, inmiddels zijn we 183ombudsteams in het land gestart. Wanneer mensen politici als ik klootzakken vinden, kunnen ze zeven dagen in de week terecht bij vrijwilligers van onze afdelingen. Die bieden praktische hulp aan mensen, ook niet-leden, die met narigheid worstelen: schulden, schoolproblemen, noem maar op. Zo kom je terug in het hart van burgers. Een partij is méér dan haar politici.'

Intussen hebben veel kiezers meer vertrouwen in SP en PVV dan in de PvdA. Dit najaar kiest de partij weer een voorzitter. Tijd voor nieuw bloed?

'Nee. Het is lang geleden dat een PvdA-voorzitter niet was opgebrand na één periode of minder, maar ik wil graag door. Ik ben kandidaat. Ik wil de ledendemocratie bevorderen. Ik ben van de lange adem.' Nurks: 'Maar dat zullen jullie wel weer godsgruwelijk saai vinden.'

Zo hort en stoot het gesprek voort. Spekman kijkt steeds vaker van ons weg, zoekend naar de juiste woorden.

Wat wilde je nou zelf met dit interview toevoegen aan het beeld dat de lezers van de Volkskrant al hebben van jou en de PvdA?

'Sorry, maar ik heb me niet voorgenomen iets toe te voegen. Ik wilde gewoon nog eens onderstrepen wat belangrijk voor ons is. Als dat niet interessant genoeg is voor de krant, zetten jullie het er niet in. Prima. Ook goed.' Mompelend: 'Op deze manier maken we mekaar helemaal gek.'

We beëindigen het vraaggesprek. Spekman en zijn voorlichter lopen naar het balkon. 's Avonds ontvangen we een mail met de uitnodiging voor een tweede gesprek.

Achtenveertig uur later zit Spekman in een blauw T-shirtje te roken in de zon, tegen de gevel van het PvdA-bureau aan de Amsterdamse Herengracht. Ontspannen gaat hij ons voor naar zijn kamer. Onderweg passeren we het portret van een lachende pater familias Joop den Uyl. Hij was de man die macht, inkomen en kennis wilde spreiden, maar ook aangaf dat politici opereren binnen 'smalle marges'.

Als iemand weet dat dromen over de maakbaarheid van mens en maatschappij kunnen stuklopen, is het Spekman. Hij vertelt hoe hij ooit probeerde het lot van zijn zus Barbara te verlichten. Zij overleed na jaren van prostitutie, heroïnegebruik en een reeks zelfmoordpogingen.

'Ik hou van m'n zus', zegt hij glimlachend. 'Voor mij leeft ze nog steeds. Maar als jonge jongen heb ik haar best vaak dood gewenst. Het was verschrikkelijk. Ik stond naast haar bed terwijl ze elektroshocks kreeg. In de psychiatrie van de jaren zeventig vonden ze het wijs dat de familie daarbij was. Ze lag vastgebonden. Dat schokkende lichaam... Ik ga d'r nu nog kapot van.'

Hij zwijgt. Herneemt zichzelf. 'Over idealen, hè. Over geloof in mensen. Ik zal jullie een verhaal vertellen. Barbara haatte ons van tijd tot tijd, ze had vreemde dingen in haar kop. Ze wilde alleen nog bij mijn oma komen, die woonde verderop in de straat. Barbara kwam dan met de bus langs. Ik stond als jongetje voor het raam en moest zwaaien, zo hielden we nog een beetje contact. Ik zag mijn moeder lijden als mijn zus niet terugzwaaide. Dan dacht ik: Barbara... al die ellende, al die zelfmoordpogingen... ga dan zelf kapot.

'Maar mijn moeder gaf nooit op. Nooit. Ze bleef van haar dochter houden, ze liet haar niet los. En ze heeft gelijk gehad! In haar laatste jaren was Barbara weer Barbara. Uiteindelijk is ze overleden aan tongkanker, maar de houding van mijn moeder was mijn belangrijkste levensles. Gelóóf in mensen. Geloof dat het goed kan komen. Dat heeft mij gemaakt tot wie ik ben.

'Zo sta ik dus ook in de politiek. Ik wil weten waar het bij mensen fout gaat in het leven van alledag. Die wil ik helpen. Individueel, en als het fout gaat bij een groep, of in de samenleving, wil ik daar politieke consequenties aan verbinden. Beleid. Actie.'

Klopt het dat je vorige week in Eindhoven de voltallige PvdA-fractie hebt toegesproken over de koers van de partij?

'Ja. Maar dat is vertrouwelijk.'

Wat was de essentie van wat je daar zei?

'Dat we weer herkenbaar moeten worden op onze idealen. Dat we weer vanuit de waarden van de sociaal-democratie moeten handelen. Dat verwacht ik ook van onze bewindspersonen. Bijvoorbeeld van Jet (Bussemaker, PvdA-minister van Onderwijs, red.). Als studenten en docenten op de Universiteit van Amsterdam demonstreren tegen het rendementsdenken en vóór meer medezeggenschap, zou een PvdA'er conform onze beginselen en los van de coalitie waarin je zit aan de zijde moeten staan van zulke mensen. Jet gaat te veel mee in dat rendementsdenken, ze zit in het kabinet te veel aan de kant van de VVD. De wereld op z'n kop. Als ze geen wending maakt, moet onze fractie haar corrigeren vanuit de Tweede Kamer. Daar heb ik alle vertrouwen in, want de woordvoerder van de PvdA-fractie, Mohammed Mohandis, zit op exact dezelfde lijn als ik.'

Je vader zei kort voor zijn overlijden: 'Rood tot na de dood.' Zo'n houding bepleit je voor de PvdA?

'Ja. Wij moeten weer diametraal tegenover de VVD durven te gaan staan. Samen hebben we dit land door de crisis getrokken. Maar nu gaat het erom of PvdA en VVD een nieuw samen kunnen vinden. Doorgaan op de weg van individualisering en het snelle geld zie ik niet zitten. De wereld van Halbe Zijlstra is niet de wereld van de PvdA: zijn VVD gelooft in wat Thatcher en Reagan ons hebben voorgespiegeld. Dat is een ieder-voor-zich-samenleving. Een maatschappij waarin je blij mag zijn dat je als werknemer een flexcontract krijgt, waarin zzp'ers iedere keer aan de laatste mem hangen. Ik wil die flexcultuur breken.

'Het heeft de afgelopen twee jaar soms behoorlijk geknetterd en geknarst met de VVD. Dat was meestal niet openbaar.' Hij balt een vuist. 'Die botsingen moeten nu meer publiek gaan plaatsvinden.'

Waarom nu pas?

'De crisis ligt achter ons. De situatie wordt economisch gunstiger, en dus kan je opener het debat aangaan: welke weg moeten we inslaan? Het kabinet heeft achterstallig onderhoud verricht, er moest bijvoorbeeld iets worden gedaan aan de hypotheken. Ik wil doorpakken naar een maatschappij waarin we weer omkijken naar elkaar.

'Ik ken een distributiecentrum waar ze verplichte looplijnen hadden voor de kortste route naar de wc, anders kreeg je straf. Mensen willen meer grip op hun leven. Zeggenschap over fatsoenlijke zorg, de zekerheid van een baan, het beste onderwijs voor hun kind. Er is meer in het leven dan geld, geld, geld en ik, ik, ik.

'Wat ik alles bij elkaar voor me zie, is dat het weer gaat knallen in de Tweede Kamer tussen ons en andere partijen. Dat is goed voor het land.'

Welk concreet punt moet de PvdA om te beginnen binnenhalen?

'Laat het in godsnaam afgelopen zijn met marktwerking in de lokale zorg. Dat is verspilling, zeg ik tegen minister Schippers (VVD, Volksgezondheid, red.). Al die zorgkantoren hebben eigen partners met wie ze samenwerken. Daardoor zijn alzheimer-patiënten gedwongen van de ene kant van Amsterdam naar de andere kant te rijden. Alles wordt zo alleen maar duurder. Het is ook geen zorg op maat. Het moet stoppen. Ik wil dat die doorbraak plaatsvindt binnen deze regeerperiode.'

Andere prioriteiten? Het kabinet heeft vier, vijf miljard te verdelen.

'Het allerbelangrijkste is: meer werkgelegenheid. Banen. Ik ben vóór stimuleringsmaatregelen, en die mogen het nodige kosten. Daarnaast: een eerlijkere inkomensverdeling. Werkende mensen met een minimuminkomen en Nederlanders met een klein pensioentje moeten er echt van mee profiteren dat het beter gaat. Die zijn er niet met 0,2procent plus of zo.'

Kan Samsom wel het gezicht zijn van de confrontatiekoers die je in dit interview met zo veel woorden bepleit voor de PvdA?

'Ik ben nooit een openbare messentrekker geweest. Ik heb me ongelofelijk geërgerd aan de wijze waarop PvdA'ers Job Cohen lieten vallen. Snoeihard. Die cultuur in de partij staat me tegen, we slaan erin door.'

Je vriend Staf Depla, PvdA-wethouder in Eindhoven, zegt: 'Toen Samsom aantrad, was hij de representant van de toekomst. Hij zou Nederland mooier, beter maken. Maar hij heeft zich zo druk moeten bezighouden met saneren dat niemand Diederik nog ziet als representant van de toekomst.'

'Ik denk dat Diederik een comeback kan maken. Daar heeft hij de kwaliteiten voor.' Spekman grinnikt. 'De PvdA zit al in de lift. Hebben jullie gezien dat we gisteren één zetel zijn gestegen? Veertien nu.'

Hier zit vanmiddag een hele andere Hans Spekman dan twee dagen terug. Wat ging er mis in Maarssen?

'Jullie kwamen met die vraag over de ruzie die mijn zus Anneke en ik eind vorig jaar over de PvdA hebben gehad. Niet onterecht, hoor. Maar ik kreeg er spontaan pukkeltjes van. Het was niet met Kerst, het was Oudejaarsnacht om vier uur, na het vuurwerk en veel wijn. Ik was moe, viel een keer uit tegen mijn zus. Nou én?'

Hij valt stil. 'Ik zal eerlijk zijn, ik moest ook terugdenken aan de tijd dat Barbara was opgenomen in de psychiatrie. Op een gegeven moment moest ik meedoen aan familietherapie. Vreselijk. Tijdens zo'n groepsséance ging ik heel hard op de piano zitten rammen, om de zaak te verstoren. Pubergedrag.

'Net als bij die psychiater kreeg ik het gevoel dat jullie in dat eerste gesprek per se bepaalde antwoorden wilden horen. Raar, hè. Iedereen heeft een raar hoofd. Ik werd opstandig.'

En toen ging je als het ware weer op de piano zitten rossen.

'Ja. En dat moet ik niet doen, want ik kan helemaal geen piano spelen.'