Sigarettenpakjes moeten nog meer afschrikken

Het uithangbord aan de gevel van sigarenmagazijn De Vischbrug in Woerden is ­eigenlijk al wel duidelijk genoeg: 'Roken is dodelijk.' Maar de klanten lopen er af en aan, de meesten voor hun sigaretten en sigaren. Op elk pakje staat een soortgelijke tekst, maar niemand laat zich erdoor afschrikken.

'Toen die teksten werden ingevoerd, waren er wel mensen die dat vervelend vonden', zegt eigenaar John van den Bosch. 'Die kochten hoesjes voor om hun pakje, of ze ­deden de sigaretten in een sigaretten­koker. Maar na een paar maanden had niemand het er meer over.'

Zo zal het ook gaan met de plaatjes die vanaf vrijdag op bijna alle rookwaar zullen prijken. Het is de nieuwste Europese maatregel om roken te ontmoedigen. Het doorvoeren ervan duurt zeker een paar weken, maanden misschien, maar Van den Bosch weet nu al dat hij straks omringd is door plaatjes van zwarte longen, ogen met kanker en nog meer afschrikwekkende ­foto's. 'Het wordt er hier niet leuker op', erkent hij, maar het zal verder niets uitmaken. 'Iedereen weet al dat roken ongezond is.'

Neem Suzanne Koenders, een van zijn klanten. De wetenschap dat ­roken schadelijk is, heeft haar nooit van haar gewoonte kunnen afbrengen. De 'vieze' plaatjes zullen daarin geen verandering brengen. 'Ik ken die foto's al uit onder meer Spanje. Ook daar rook ik gewoon.' Andere klanten zeggen ook stug te zullen doorroken. Zonder hoesje. 'Die plaatjes maken mij niks uit', zegt er een. 'Mijn opa rookte ook en die is er 100 mee geworden.'

Klus voor de tabaksreuzen

Vandaag is de laatste dag dat fabrikanten van sigaretten, shag, (water)pijptabak en cigarillo's (kleine sigaren) hun huidige verpakkingen mogen maken. Daarna moeten ze verpakkingen gaan produceren waarvan op de voor- en achterkant 65 procent van de ruimte wordt ingenomen door een waarschuwingen en afschrikwekkende foto's van ziekten die je van ­roken kunt krijgen.

Het introduceren van de nieuwe verpakkingen is een klus voor de tabaksreuzen. Philip Morris (tevens bekend van merken als Marlboro en Chesterfield) moet alleen al voor de Europese markt 1.700 verpakkingen veranderen. Voor de Nederlandse verpakkingen zijn de details nog niet officieel bekendgemaakt, klaagt de industrie. Maar er is tijd, tot 20 mei 2017 mag er nog tabakswaar met de oude verpakking worden verkocht.

Zolang zal het bij de meeste niet duren. British American Tobacco (van onder meer Pall Mall, Lucky Strike en Samson) laat weten dat het een kwestie van enkele weken is voordat de nieuwe pakjes in de winkel verschijnen. Ook Philip Morris denkt aan enkele weken.

Regels gaan niet ver genoeg

Niet voor alle Europese landen zijn de afschrikwekkende foto's op de verpakking nieuw. Sommige landen, ­zoals België, Spanje en het Verenigd Koninkrijk, kennen die al jaren, maar daar zullen ze groter worden. Ook buiten Europa zijn dergelijke plaatjes al in tientallen landen de standaard. Sinds Canada er in 2001 mee begon, zijn er al 77 landen toe overgegaan. Daaronder Mongolië, Jemen, Turkije en de Filipijnen. De EU is een achterblijver.

Voor sommige EU-landen gaan de nieuwe regels niet ver genoeg. De Europese richtlijn is een minimumregel en laat landen de ruimte om verder te gaan. Het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk gaan dat doen. Die stappen vrijdag over op plain packaging: de neutrale verpakking. Ook in deze landen zal 65 procent van het sigarettenpakje in beslag worden genomen door afschrikwekkende foto's. Maar ook op de resterende 35 procent mag de fabrikant niet zijn eigen beeldmerk zetten. De merknaam mag er ­alleen in een standaardletter, in een standaardformaat en met een standaardkleur opstaan. Saai en onaantrekkelijk. Hongarije en Ierland hebben concrete plannen om het ook te doen, Finland overweegt het.

Nederland niet. De Tweede Kamer houdt wel de mogelijkheid open om het in de toekomst te doen, maar nu even niet. Er wordt wel gewerkt aan een display ban: een verbod op het uitstallen van ­tabaksproducten op verkooppunten. Staatssecretaris Van Rijn zei in januari in de Tweede Kamer dat hij nog tot 1 juli daarover met de branche onderhandelt. Levert dat geen convenant op, dan zullen mogelijk maatregelen volgen.

Wat verandert er?

Op de voor- en achterkant van alle verpakkingen van alle rookwaar wordt 65 procent ingenomen door een afschrikwekkende illustratie van een door roken verziekt lichaamsdeel en een waarschuwing. Vanaf vrijdag mogen de drukkerijen alleen nog deze nieuwe verpakkingen maken. De industrie krijgt wel een jaar de tijd om de verpakkingen oude stijl te verkopen.

Daarop is één uitzondering, althans in Nederland: voor sigaren zwaarder dan 3 gram. Dus de grote dozen bolknakken en Cubanen krijgen geen breedbeeld vies plaatje. De reden: 'Omdat sigaren voor een heel kleine doelgroep zijn', zegt een woordvoerder van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport.

Sigaretten met smaakjes zoals vanille, cacao of fruit zijn vanaf vrijdag verboden. Dat geldt vanaf 20 mei 2020 ook de mentholsigaret. In Nederland gaat er voortaan één sigaret meer in een pakje (20 in plaats van 19). Shag mag niet in kleinere verpakkingen dan 30 gram per pakje worden verkocht. De elektronische sigaret wordt aan banden gelegd: het ­nicotinegehalte is aan een maximum gebonden, reclame wordt verboden. Ook voor de e-sigaret gaat een minimumleeftijd gelden van 18 jaar. Misleidende teksten zoals 'biologisch' of 'light' worden verboden.

Leger advocaten

De waarschuwingen op de sigarettenpakjes heeft de sigarettenindustrie inmiddels wel geaccepteerd. Maar ­zodra een land de neutrale verpakking voorschrijft, komt er een legertje advocaten in actie. In het Verenigd ­Koninkrijk waren het vooral British American Tobacco en Philip Morris die via de rechter de wet probeerden te blokkeren. In Frankrijk zijn het ­Japan Tobacco (Camel, Benson & Hedges) en Imperial Tobacco (Gauloises, Gitanes, Van Nelle en Drum). 'Het recht om onze merken, waarvan sommige meer dan honderd jaar geleden in Frankrijk werden opgericht, te gebruiken, moet worden gerespecteerd', stelt directeur Axel Gietz van Imperial in Frankrijk.

Tot nu toe heeft de tabaksindustrie in Europa nog geen overwinning behaald, maar de slag is nog gaande. Het Europese Hof van Justitie gaf twee weken geleden weliswaar het groene licht voor de nieuwe Europese richtlijn, maar de Engelse rechter moet nog oordelen of de neutrale verpakking ook voldoet aan de Britse wetgeving, en aan 'algemene principes van de EU'. Bovendien loopt er nog een klacht van de sigarettenindustrie bij de wereldhandelsorganisatie WTO.

Wereldwijde oorlog tussen tabaksbedrijven en overheden

De Europese verpakkingsmaatregelen zijn slechts een klein wapenfeit in een wereldwijde oorlog tussen de tabaksindustrie en de overheden die het roken willen ontmoedigen. De belangen van de tabaksindustrie zijn enorm. De totale omzet bedraagt zo'n 750 miljard dollar (665 miljard euro) per jaar, de winst rond 40 miljard dollar (35 miljard euro). Er zijn mondiaal meer dan een miljard rokers, van wie 3,6 miljoen in Nederland. Jaarlijks sterven 6 miljoen personen ten gevolge van het roken, onder wie 20 duizend in Nederland. In het rijke Westen daalt de consumptie, maar in de rest van de wereld stijgt ze bijna even hard. Sinds 2007 is de totale consumptie daardoor een fractie afgenomen.

In steeds meer landen worden maatregelen getroffen om roken minder aantrekkelijk te maken. Roken in cafés mag niet, accijnzen worden verhoogd, roken op het werk is verboden, her en der mag het op straat ook niet, soms is roken in huis verboden, wordt peuken op straat gooien beboet, mag er geen reclame worden gemaakt en zijn er informatiecampagnes om roken te ontmoedigen.

Australië was de eerste waar neutrale sigarettenpakjes werden ingevoerd. Frankrijk, Ierland en Engeland volgen nu. Hongarije heeft concrete plannen, Finland en Zweden overwegen het. Buiten de EU zijn Noorwegen, Nieuw-Zeeland, Singapore, Panama, Turkije, Uruguay en Zuid-Afrika er hard mee bezig. Telkens als de merknaam minder dan 35 procent van de verpakking uitmaakt, stapt Philip Morris of een andere tabaksreus naar de rechter om schadevergoeding te eisen. Gaat ze dat in Frankrijk, Ierland en het Verenigd Koninkrijk ook doen? 'Er lopen nog rechtszaken om de neutrale verpakking in die landen tegen te houden', zegt een woordvoerder van Philip Morris. 'We lopen niet vooruit op de afloop daarvan.' Maar uitsluiten doet hij het niet. En John van den Bosch, gaat die voortaan zijn doosjes kleine sigaren open tentoonstellen, zodat de foto's niet te zien zijn? Meewarig glimlachend: 'De foto's komen ook aan de binnenkant.'

Hebben afschrikwekkende verpakkingen wel effect?

Dat is de vraag. In experimenten blijken dergelijke plaatjes wel af te schrikken, maar de wetenschap is er tot nu toe zelden in geslaagd met zekerheid een gedragsverandering vast te stellen. Een Canadese studie uit 2012, vond een 'klein effect' na 11 jaar plaatjes op de Canadese pakjes. En dat nog met enkele slagen om de arm. De zwarte markt groeide wel spectaculair: van 7 procent naar 31 procent.

Met de neutrale verpakking (plain packaging) heeft alleen Australië ervaring. Volgens de Australische regering is sindsdien de daling van het aantal rokers versneld. Maar de invoering van de neutrale verpakking viel samen met een forse verhoging van de accijns. De effecten zijn niet uit elkaar te houden.

De Australische regering denkt dat de daling voor een kwart door de verpakkingsmaatregelen komt. De tabaksindustrie stelt dat verpakkingsmaatregelen geen enkel effect hebben. Volgens het Nationaal Expertisecentrum Tabaksontmoediging zijn er 'aanwijzingen' dat neutrale verpakkingen het aantal rokers doet dalen, maar is er 'geen sterk bewijs'.

Curieus is dat de sigarettenindustrie in rechtszaken altijd betoogt schade te lijden door de neutrale of waarschuwende verpakkingen, maar dat tegelijkertijd in Europa de tabaksindustrie betoogt dat die neutrale verpakkingen helemaal niet helpen tegen roken. Wat zeker helpt tegen roken, is tabakswaar duur maken. Australië blinkt ook daarin uit. Een pakje sigaretten kost er nu al rond 17 euro. In 2020 zal dat 29 euro zijn.