Een gestresste geest in een ziek lichaam

DE OUDE Grieken hadden gelijk toen zij een gezond lichaam voor een gezonde geest propageerden. Misschien was de harde fysieke training van de Spartanen wat overdreven, maar de Griekse filosofen hadden goed door dat lichaam en geest onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn.Die kennis is door de opkomst van het mechanistische mensbeeld en de ontwikkeling van een zich steeds meer specialiserende wetenschap, lange tijd in de vergetelheid geraakt. Door nieuwe wetenschappelijke inzichten en technieken, maar ook door een groeiende onvrede met de zogenaamde successen van de medische wetenschap, zijn de banden tussen lichaam en geest het laatste decennium flink aangehaald.Ontelbaar zijn inmiddels de publikaties over de rol die de psyche heeft bij gezondheid en ziekte. Of het nu gaat om het voorkómen van kanker, het omgaan met Aids, het terugdringen van hart- en vaatziekten of het bestand zijn tegen werkstress: lichaam en geest beïnvloeden elkaar.Deze week organiseerde de onderzoekschool Psychologie en Gezondheid een driedaags internationaal congres over het thema. Daarbij lag de nadruk niet alleen op gedragsveranderingen - van stoppen met roken tot het voorkómen van stress - in de hoop op een gezondere bevolking, maar ook op de vraag hoe ziekten de geest kunnen beïnvloeden.Dat zoveel mensen ziek zijn, is eigenlijk vreemd. Wat heeft de soort te winnen bij zieke soortgenoten? 'De vraag waarom ziekte in de loop van de evolutie niet is uitgebannen, is heel antropocentrisch', vindt dr A. Kalma, sociaal-psycholoog bij de Universiteit Utrecht. 'Zij gaat eraan voorbij dat dieren, bacteriën en virussen de mens als huis en maaltijd gebruiken.' Ziekte is een weerslag van die strijd om eten of gegeten worden. Voor andere organismen kan de ziekte van de mens buitengewoon voordelig zijn.Er zijn echter ook ziekten die de mens zichzelf aandoet. De ochtendmisselijkheid in de zwangerschap noemt Kalma als voorbeeld van zo'n nuttige 'ziekte'. Doordat het weefsel van een foetus gevoeliger is voor gifstoffen dan dat van de moeder - die met haar lever een flinke portie gif aan kan - zou het kind in spe zich door die misselijkheid beschermen tegen het innemen van te veel gif.Kalma heeft twee wetenschappelijke aanwijzingen voor deze theorie. Allereerst blijkt de tegenzin van de zwangere vrouwen tegen voedingsmiddelen toe te nemen naarmate er meer schadelijke stoffen, zoals nitraat, in zitten. Bovendien hebben vrouwen die weinig last van zwangerschapsmisselijkheid hebben meer spontane abortussen en defecten aan hun baby.'Als deze gedachtengang juist is, vereist dat een ander medisch gedrag', meent Kalma. 'Dan moet je die misselijkheid niet proberen te voorkomen, maar juist respecteren.'Ook de - geestelijke - vermoeidheid waarmee veel ziekten gepaard gaan, blijkt een actief proces te zijn en met meer te maken te hebben dan louter de grote hoeveelheid energie die het genezingsproces kost. Onderzoek met zieke muizen bijvoorbeeld, laat zien dat sommige cellen van het immuunsysteem signalen afgeven die, opgepikt door het centrale zenuwstelsel, de dieren tot rust en lusteloosheid aanzetten.In het, erg populaire, onderzoek naar stress stuiten onderzoekers steeds vaker op een onlosmakelijke verbinding tussen lichaam en geest. Zo onderzoekt psycholoog dr A. Vingerhoets bij de Katholieke Universtiteit Brabant de hypothese dat de met stress gepaard gaande hoge bloeddruk, de stress-bestendigheid juist verhoogt.Vingerhoets: 'Mensen met hoge bloeddruk hebben een hogere pijndrempel, rapporteren minder stress-situaties en ervaren onaangename situaties als minder onaangenaam. Hoge bloeddruk beïnvloedt de baro-receptor in de hals en die heeft weer effect op de hersenactiviteit. Mensen met een hoge bloeddruk hebben een meer ontspannen EEG; met veel alfagolven.'En wie ontspannen is, kan beter tegen stress. Op de korte termijn is die hoge bloeddruk daarom gunstig. Blijft de stress echter hoog en houdt de hoge bloeddruk aan, dan wordt deze echter een risico voor hart- en vaatziekten.Van de mechanismen waarmee lichaam en geest contact met elkaar houden, wordt steeds meer duidelijk. Detectiemethoden zijn dermate verbeterd dat kleine fysiologische veranderingen kunnen worden opgespoord. Meer inzicht in de werking betekent ook dat onderzoekers gerichter naar veranderingen - in hormoonconcentraties, hoeveelheid cellen of hersenactiviteit - kunnen zoeken.'We kunnen nu bijvoorbeeld de bloeddruk continu, van hartslag tot hartslag, meten en we weten dat verschillende stress-factoren ook verschillende fysiologische reacties in het lichaam geven', zegt dr G. Godaert, klinisch psycholoog aan de Universiteit Utrecht.Toch blijven er verbazingwekkende en onbegrepen relaties te over. Samen met collega's van het academisch ziekenhuis ontdekte Godaert bijvoorbeeld een verband tussen karakterstructuur van patiënten en de kans op succes van een operatie aan de buikslagader. Bij deze ingrijpende operatie sterft zes à zeven procent van de geopereerden.Godaert onderscheidde drie visies van de patiënten op hun eigen situatie (de zogenoemde beheersings-oriëntatie): zij die het succes van de operatie vooral aan zichzelf toeschrijven, de patiënten die vooral de arts daarop aanspreken en de mensen die het welslagen vooral zien als een kwestie van toeval en geluk.De patiënten die vooral zichzelf en de arts als maatgevend zagen, bleken een zeven tot negen keer grotere kans te hebben, aan de ingreep te sterven of ernstige complicaties te krijgen dan de mensen die vooral in toeval geloven.Anderen denken dat vooral het huishoudboekje een rol speelt bij ziekte en gezondheid. De Utrechtse stressonderzoeker prof. dr W. Schaufeli bijvoorbeeld, meent dat de manier waarop mensen omgaan met psychologische kosten en baten invloed heeft op de gezondheid en dat dat kan leiden tot burnout op het werk. Burnout kenmerkt zich door chronische vermoeidheid, een cynische afstandelijkheid en het twijfelen aan de eigen competentie.Onder gehuwden blijkt het gevoel dat de partners hebben over de reciprociteit van de relatie een goede voorspeller voor het succes ervan. Mensen die vinden dat ze 'er meer in stoppen dan eruit halen', hebben meestal binnen twee jaar hun trouwboekje ingeleverd.'Dat speelt ook op de werkvloer. Ik denk dat de werknemers die vinden dat die reciprociteit in hun relatie met de werkgever ontbreekt, vaker ziek zijn', zegt Schaufeli. 'Het ziekteverzuim is een interessant fenomeen, want daarmee kan een werknemer de balans meer in evenwicht brengen: het verhoogt immers de opbrengst en verlaagt de investering.'Schaufeli voorspelt dat als werknemers de eerste drie dagen van hun ziekte zelf moeten betalen, ze vervolgens drie extra dagen op kosten van de werkgever thuis zullen blijven om hun opbrengst uit de relatie te verhogen.En waarschijnlijk zullen ze zich die dagen ook echt ziek voelen. Schaufeli denkt ook dat sommige mensen minder gevoelig voor stress zijn dan anderen, doordat ze beter tegen ongelijke opbrengst-relaties kunnen.In hoeverre dat iets met erfelijke aanleg of met opvoeding te maken heeft, is onduidelijk. Onderzoekers durven inmiddels hardop te zeggen dat intelligentie voor zeventig procent erfelijk bepaald is, extravertheid voor vijftig procent en neurotisch gedrag voor veertig procent. De belangrijkste persoonlijkheidskenmerken worden voor ongeveer de helft door erfelijkheid bepaald.Elke week wordt er wel een nieuw gen voor gedrag of een ziekte gevonden. Transseksuelen zijn blij met de ontdekking van een vrouwelijk kwabje in de hersenen, opvliegende types met een agressie-gen en in-zichzelf-gekeerden met extraversie-genen. Leidt dat niet tot weer een overschatting van de biologie ten opzichte van de psychologie?'Die zijn niet met elkaar in tegenspraak', vindt de Leidse gezondheidspsycholoog prof. dr S. Maes. 'Als je een erfelijke aanleg hebt, betekent dat niet dat je zonder meer een probleem ontwikkelt. In belangrijke mate zal dat van je omgeving en je leefwijze afhangen.'Ik denk dat we daarom toe zullen gaan naar verschillende psychologische benaderingen om 'gezond gedrag' te stimuleren, die toegespitst zijn op specifieke groepen. Die groepen zullen geïdentificeerd zijn op basis van zowel biologische als psychologische kenmerken.'Maarten Evenblij