1994 - Historisch Centrum Overijssel

Historisch 

m 

•in

Boven: De Thorbeckegracht 

vlak voor de 

afbraak van de Marsmanpanden, 

ca. 1970. 

Onder: De huidige situatie 

op dezelfde plaats. 

Foto's: Dick Hogenkamp 

Toen het nieuwe winkelcentrum bij de 

Broerenkerk voltooid was, werden er plannen 

ontwikkeld om ook de panden aan het 

water op de kop van de Thorbeckegracht bij de 

Diezerpoortenbrug onder handen te nemen. Deze 

panden stonden bekend als de zogenaamde Marsmanpanden. 

Na de Tweede Wereldoorlog waren 

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 

Zwolle vroeger en nu 

D. Hogenkamp 

deze, van oorsprong i8de-eeuwse pakhuizen sterk 

verwaarloosd. Vanaf de Diezerpoortenbrug boden 

ze een trieste aanblik. 

In een van deze panden zat jarenlang Ten Doesschate 

Kruiden met een eigen malerij. De heerlijke 

kruidengeur verspreidde zich over het water van 

de Thorbeckegracht tot ver in de omtrek. Kenners 

konden ogenblikkelijk vertellen of er nootmuskaat 

of peper gemalen werd. 

De panden waren in de jaren zeventig in een 

zodanige staat geraakt dat restauratie of renovatie 

niet of nauwelijks meer mogelijk was. Voordat 

besloten werd tot de bouw van appartementen die 

er nu staan, ging er heel wat water door de gracht. 

Het aanvankelijk gepresenteerde ontwerp harmonieerde 

totaal niet met de structuur van de 

bebouwde omgeving. Dankzij hevige protesten 

van de Vrienden van de Stadskern en persoonlijk 

'ingrijpen' van burgemeester Drijber, die van 

mening was dat het bouwplan qua schaal en 

karakter te zeer afweek van het bestemmingsplan, 

werd uiteindelijk gekozen voor een architectuur 

die zich in hoofdvorm voegde naar de aanwezige 

bebouwing, zoals nu blijkt uit de verspringingen 

in gevels en daken van het appartementencomplex, 

de sterk verticale structuur, de kleur van de 

baksteen en van de dakpannen. Het is vooral de 

inbreng van Han Prins geweest, die met zijn schetsen 

toekomstige veranderingen op deze plek 

zichtbaar maakte en definitief afrekende met het 

oorspronkelijk ontworpen glazen gedrocht. 

Toen de appartementen in de verkoop gingen 

bleek er zo'n grote belangstelling voor te bestaan 

dat ze als warme broodjes over de toonbank van 

de makelaar vlogen. De plek was en is zeer gewild 

en het uitzicht is uniek. In december 1983 kwamen 

de 31 appartementen voor bewoning gereed. Het is 

jammer dat spuitgasten de kademuur alweer met 

graffiti hebben bewerkt.


Redactioneel Inhoud 

Met dit nummer begint de Zwolse Historische 

Vereniging aan haar tweede decennium. 

De redactie hoopt dat de vereniging 

zich in de komende jaren door haar activiteiten 

en natuurlijk ook door publicaties in dit 

tijdschrift, in een nog grotere belangstelling zal 

mogen verheugen. 

Het vierkleurenomslag van het jubileumnummer 

was helaas een eenmalige zaak. Nu prijkt, weer 

in wit-zwart, het interieur van de Grote Kerk op 

het omslag. Op het orgel van deze kerk zal meermaals 

de muziek van Johann Carl Röhner te horen 

zijn geweest, zoals blijkt uit het artikel van Frits 

David Zeiler. Deze musicus zou twintig jaar lang 

zijn stempel drukken op het muziekleven in Zwolle. 

Hij componeerde, dirigeerde uitvoeringen en 

werkte samen met Rhijnvis Feith door diens 

gedichten op muziek te zetten. Tijdens het onderzoek 

kwam een dichtbundel van Röhner te voorschijn, 

die tot nu toe een stil bestaan in het Provinciaal 

Overijssels Museum geleid had. 

In de tijd dat Röhner zijn muziek ten gehore 

bracht in de Grote Kerk, hing het door Bob Erdtsieck 

beschreven rouwbord van Johannes van de 

Linde daar al enige jaren. 

Zo'n 100 jaar na Röhner deed een heel ander 

fenomeen zijn intree in de stad: de hockeysport. 

Willem van der Veen beschrijft het wel en wee van 

de Zwolsche Mixed Hockeyclub, die zich van een 

aanvankelijk zeer elitaire club waar hockey onder 

wat primitieve omstandigheden werd beoefend, 

ontwikkelde tot een goed geoutilleerde vereniging- 

Wat de overige artikelen betreft, de redactie 

heeft geprobeerd de inhoud gevarieerd samen te 

stellen in de hoop dat er 'voor elk wat wils' is te 

lezen. Veel leesplezier. 

Zwolle vroeger en nu D. Hogenkamp 

Meer dan negentig jaar hockey in Zwolle Willem van der Veen 

De 'joodse' straatnamen in Schellerbroek Wil Cornelissen 

Johann Carl Röhner (1774-1837) Frits David Zeiler 

Zwolse fraters / 3 AafjeLem 

De tamme spreeuw, Pieter van Noort (1621-1672) Lydie van Dijk 

Een rouwbord in de Grote kerk Bob Erdtsieck 

Literatuur 

Agenda 

Auteurs 

Omslag: Interieur van de Grote Kerk te Zwolle. Houtgravure, gesigneerd W.B., 

eerste helft 19de eeuw. Provinciaal Overijssels Museum (inv.nr. 1989), Zwolle. 

Foto: Provinciaal Overijssels museum. 

10 

13 

26 

28 

30 

33 

34 

35

Willem van der Veen 

Een beeld uit de prilste 

begintijd van de Zwolsche 

Mixed Hockey 

Club. In 1904 was de 

(men mag wei aannemen: 

vrijwel gehele) 

club bijeen op het toenmalige 

terrein in Frankhuis 

bij de houthandel 

Eindhoven. Links op de 

achtergrond het huis 

van de familie Van 

Hall. 


Meer dan negentig jaar hockey in Zwolle 

'Een club der vrijage van de goede standen 

Zakelijk opportunisme was in 1902 een 

belangrijke factor bij de oprichting van de 

Zwolsche Mixed Hockeyclub. Dit is een 

des te merkwaardiger geluid als men bedenkt dat 

de hockeysport bijna een eeuw synoniem is 

geweest met ver doorgevoerde amateurprincipes, 

waarbij financiële belangen streng buiten de deur 

werden gehouden. 

Historische naspeuringen leiden naar één 

bepaalde figuur: H.J.van Straten, die aan de Melkmarkt 

een zaak in rijwielen en sportartikelen dreef 

en die ook bestuurslid was van de thans 100-jarige 

Zwolse sportvereniging ZAC. Het verdroot Van 

Straten dat omstreeks de eeuwwisseling bij ZAC 

alleen maar aan voetbal en wielerpolo werd 

gedaan. Hij zag winst in een handeltje van hockeysticks, 

dure kromme knuppels die uit Engeland 

moesten worden geïmporteerd en waarmee 

een voor die tijd gloednieuwe sport kon worden 

beoefend. 

Wat het spelletje precies inhield wist alleen Jas- 

per Warner, de legendarisch geworden Zwollenaar 

die als één van de Nederlandse sportpioniers 

kan worden beschouwd. Rond de eeuwwisseling 

was hij voorzitter van ZAC en ook (van 1897 tot 

1919) voorzitter van de Nederlandse Voetbalbond 

die later het predikaat Koninklijk zou verwerven. 

Jasper Warner had hockey in Engeland zien 

spelen en toonde zich bereid het in Zwolle eens 

met wat ZAC-leden te proberen. Van Straten 

voelde er natuurlijk alles voor. Hij importeerde 

een partijtje sticks (met onmetelijk lange haken, 

twee platte kanten en een rubber ring in het midden 

om de handen te beschermen) en vond al 

spoedig een twintigtal afnemers die schuchter 

tegen de 'sinaasappel' (de hockeybal was toen 

oranje gekleurd) gingen slaan. 

Dit opmerkelijk commerciële detail rond de 

oprichting van de ZMHC, die daarmee de hockeysport 

als eerste in Oost- en Noord-Nederland 

introduceerde, kreeg ik in 1962 - bij het zestigjarig 

bestaan van de club - van twee kanten te horen. 

Het werd mij verteld in gesprekken met twee destijds 

reeds hoogbejaarde oud-Zwollenaren, dr. L. 

Bierens de Haan en N.J. Beversen die beiden vóór 

1910 in Zwolle met de stick hebben gezwaaid. 

Twee vrouwen 

De hockeybal rolde voor het eerst op een klein 

weilandje achter het huis van de familie Ten Doesschate 

die toen in het Klein Weezenland woonde. 

Wie kon men daar op zondagochtenden meestal 

aantreffen? Natuurlijk Jasper Warner en verder 

figuren als Jan Hoven (één van de pioniers van de 

landelijke sportjournalistiek), S. ten Doesschate 

en H. Deking Dura. 

Vaak kwamen er ook twee jonge vrouwen, te 

weten Nettie Bierens de Haan (oudere zuster van 

een onzer zegslieden) en Mena de Vries. Zij kunnen 

beschouwd worden als de eigenlijke opricht-


sters van de Zwolsche Mixed Hockeyclub. Deze 

geëmancipeerde dames vonden het op dat stoppelveldje 

bij Ten Doesschate allemaal heel knus en 

gezellig - met veel thee en zo -, maar zij voelden 

met enkele anderen de behoefte aan een échte club 

met een meer geregelde, minder provisorische 

beoefening van de hockeysport. 

Samen met o.a. luitenant Van Woelderen (de 

latere burgemeester van Vlissingen) en J.D. van 

Hall vonden de dames een redelijk geschikt terrein, 

een weiland in Frankhuis vlakbij de houthandel 

Eindhoven. 

Denk niet dat sportfanatisme, atletisch vermogen 

en hoog tempo daar toen gewaardeerd werden. 

Hockey werd uitsluitend in gemengde vorm 

beoefend, dus vrouwen en mannen (zeg in die tijd 

liever dames en heren) knus door elkaar heen. Het 

ging er rustig en gezapig aan toe. Als de aanvalslinie 

zich eens een tijdje uitzonderlijke actief 

betoonde, kon het gebeuren dat de backs doodgemoedereerd 

een pijpje opstaken. 

Witte wiev'n 

De heren droegen lange kniebroeken en hoog aan 

de hals gesloten truien. De pet op het hoofd ontbrak 

vrijwel nooit. De dames waren gestoken in 

lange witte gebreide truien en rokken van ribfluweel 

die tot op de enkels hingen. Baronesse De 

Vos van Steenwijk die in de beginjaren ook meespeelde, 

vertelde me in 1962 in haar woning in De 

Wijk dat voorbijgangers de handen van verbazing 

ineen sloegen wanneer ze dames met zulk een 

krankzinnig gedoe bezig zagen. Een boer noemde 

ze 'wiev'n met witte jakk'n'. 

Heren konden - niet dan na strenge ballotage - lid 

worden als ze de leeftijd van twintig jaar hadden 

bereikt. Voor de dames gold een iets minder strak 

omlijnde limiet. Voor haar gold de leeftijd waarop 

ze bij de verschillende Zwolse families werden 

'gepresenteerd' en dan mochten deelnemen aan 

de bals en diners, teneinde voor een huwelijk-van- 

stand te worden klaar gestoomd. In de regel was 

die leeftijd omstreeks achttien jaar. 

Het is wel duidelijk dat hockey in die jaren uitsluitend 

weggelegd was voor de gegoede standen, 

wat heet!: de allerbeste Zwolse families. Bekijk de 

volgende namen die uit enkele oude ledenlijsten 

konden worden opgediept: jhr. C. Greven, S. van 

Roijen, baronesse De Vos van Steenwijk-van Roijen, 

A. baronesse Van Ittersum-van Reede, Jacques 

van Reede, mevrouw Braakman-Quarles de Quarles, 

ridder J. Bosch Van Rosenthal, J. Schaepman, 

J. Doyer en H. van Velzen Coster, allen telgen van 

de meest vooraanstaande Zwolse families. 

De Pelikaan 

Een historisch jaar in het bestaan van de ZMHC is 

1906, toen de hockeyers van Frankhuis verhuisden 

naar een veld bij De Pelikaan aan de Meppelerstraatweg, 

de roemruchte uitspanning van de 

familie Dijk. Precies zestig jaar later, in 1966, viel 

dit pittoreske café ten offer aan het moderne verkeer. 

De plek waar het stond, werd bedolven 

onder de vele meters dikke zandlagen van de A 28. 

Maar het sportterrein dat zijn naam aan deze uitspanning 

ontleende, bleef tot de dag van vandaag 

het domein van de Zwolsche Mixed Hockeyclub. 

In datzelfde jaar 1906 legden de Zwolse hockey- 

Eenfoto uit 1908 van 

een (mixed) oefenpartijtje 

op de Pelikaan. 

Het 'zwakkegeslacht' 

zag er toen geen been in 

om de bal in de lange 

rokken op te vangen. Op 

de achtergrond de toegangsweg 

naar de Kranenburg.

In 1908, toen de ZMHC 

zojuist naar de Pelikaan 

was verhuisd, poseerde 

het herenelftal in het 

doel, dat groter van 

formaat was dan tegenwoordig. 

Van links naar rechts: 

staand: S. van Royen, 

Louis Bosch van Rosenthal, 

E.]. C. Greven, 

Jacques van Reede, 

Albert Mouw, C. 

Hermsen, J.E. baron De 

Vos van Steenwijk, Ru 

de Goeyen; zittend: Jo 

Bosch van Rosenthal, 

Jan Schaepman, Boy 

Royer, Piet Lechner. 

ers de eerste contacten met andere verenigingen. 

Er werden, zoals dat toen heette, 'matches aangegaan' 

met elftallen uit o.a. Zutphen, Velp, en Den 

Haag. Het eerste wapenfeit van betekenis was in 

1909 het veroveren van de Nijmeegse Samovar, die 

in dat jaar voor de eerste maal werd verspeeld. 

De gezelligheid stond niettemin voorop. Na 

afloop versloegen de heren samen met hun tegenstanders 

de dorst in de Grote Sociëteit in de Koestraat. 

De dames werden daar niet toegelaten, 

maar zij verzonnen een ander uitje. Ze gingen zich 

bij banketbakker Baggelaar op de Melkmarkt te 

buiten aan taartjes die ze zelf op de rekken in de 

winkel konden uitzoeken en daarna in de opkamer 

van Baggelaar mochten opeten. 

Wanneer het mooi weer was, wandelde de hele 

hockeyfamilie na de strijd op de Pelikaan naar de 

uitspanning op de Agnietenberg, waar 'dikke 

melk' werd gegeten en de jongelui een thans vergeten 

spel beoefenden dat ze 'wandspringen' 

noemden. Volgens één van mijn zegslieden, de 

heer A.D. Wentholt, hielden de hockeyers tedere 

herinneringen over aan die tijd. Niet voor niets 

betitelden ondeugende Zwolse tongen de ZMHC 

in die dagen als 'een club der vrijage van de goede 

standen'. 

Met de Jan Plezier 

Tot 1915 werden uitsluitend wedstrijden in 


gemengd verband gespeeld, maar in dat jaar nam 

voor het eerst een herenelftal aan de oostelijke 

competitie deel. Hete duels werden uitgevochten 

met Deventer, Zutphen, Arnhem en Nijmegen, 

maar over resultaten staat in zeer schaars overgebleven 

clubannalen bijna niets te lezen. Die werden 

in die jaren blijkbaar niet belangrijk geacht... 

De Zwolse club werd in hockeykringen beroemder 

door de ceremonie die na 1915 aan de wedstrijden 

op De Pelikaan voorafging. Wanneer de gasten 

- meestal per trein - in de stad waren gearriveerd, 

togen zij naar het voormalige hotel De Keizerskroon 

in de Kamperstraat, waar ze zich in 

sporttenu staken. Daarna ging het in een Jan Plezier 

in optocht naar het veld aan de andere kant 

van de stad. De Zwolse hockeyers reden er op de 

fiets achteraan, waarbij de sportschoenen aan het 

stuur bungelden. 

In een hoekje van het terrein stond een soort 

prieeltje, afgeschut door drie doeken, waar in de 

rust gezellig thee gedronken werd. Na afloop 

besprak men in de gelagkamer van De Pelikaan 

het verloop van de hockeystrijd onder het genot 

van ettelijke glaasjes boerenjongens die door de 

waardin, Moeke Dijk genaamd, zelf was gebrouwen. 

Deze ceremonie bleef tientallen jaren bestaan 

(overigens met een wisselend drankenpatroon), 

tot in het begin van de jaren vijftig. Schrijver 

dezes, die vlak na de Tweede Wereldoorlog ging 

hockeyen, heeft nog een teug geproefd van deze 

onvergelijkelijke sfeer - een mengeling van studentikoos 

standbewustzijn, bravour en boerengemoedelijkheid. 

Moeke Dijk 

Als middelpunt van rust fungeerde daarin Dina 

'Moeke' Dijk die met haar omvangrijke gestalte, 

gehuld in een zwarte boerenjapon, een tegenwicht 

vormde tegen de exclusieve toon die vroeger in 

hockeykringen gebruikelijk was. Temidden van de 

dubbele tot viervoudige namen, al of niet verlucht 

met adellijke titels, voelde Moeke Dijk zich even 

goed thuis als in later jaren, toen hockeyende Jansens 

en Pietersens geen uitzondering meer waren. 

Ze schonk rustig haar kopje koffie, bereid met 

degelijke melk - zó van de koe -, tapte haar glaas-


jes of verkocht een 'reepien sukela' uit het antieke 

glazen kastje dat niet van de tapkast weg te denken 

was. 

Nieuwsgierig was ze wel, hetgeen ze in de praktijk 

bracht door haar klanten op een handige, terloopse 

manier uit te horen. Vaak stelde ze haar 

huiskamer achter het café ter beschikking van de 

hockeyers als er op de zondagmiddagen teveel 

'gewoon' publiek in de gelagkamer zat. Op die 

dagen werd er meestal bediend door de bejaarde 

kelner Beekman die, als de feeststemming tot een 

hoogtepunt was gestegen, weieens bereid bleek op 

een stoel te klimmen om lichtelijk scabreuze liederen 

uit de oude doos te zingen. 

In de jaren vijftig kwam er een einde aan het 

knusse, oubollige samenzijn bij Dijk. Op den duur 

voelden de ZMHC-ers zich niet meer thuis in de 

gelagkamer, waar de sfeer langzaam veranderde. 

Een nieuw, agressiever cafépubliek mengde zich 

op de zondagmiddagen tussen de Zwolse hockeyers 

en hun gasten. Dat botste. Aangeschoten lieden 

bemoeiden zich met de hockeyers, waardoor 

vaak een onbehaaglijke stemming ontstond. 

Enkele ZMHC-ers die meer te verteren hadden 

dan de gemiddelde schooljongen, hadden er 

genoeg van. Zij ontdekten 't Pothuys, een van de 

eerste bars van Zwolle. En tegelijk een van de sjieke 

soort, gevestigd als hij was in het souterrain van 

Grand Hotel Wientjes, het duurste etablissement 

van de stad. 

Deze horeca-gelegenheid-van-de-modernesoort 

met zijn populaire barkeeper Ynze Conradi 

- een échte heer die prima in hockeykringen paste 

- bleef meer dan twintig jaar de vaste uitwijkplaats 

na de wedstrijden. Totdat in de jaren zeventig het 

eigen ZMHC-clubhuis, dat inmiddels op de Pelikaan 

was gebouwd, een zodanige accomodatie 

kreeg dat de ontvangst van gasten - heilig in de 

hockeywereld - in eigen beheer genomen kon 

worden. 

Primitief 

Terug naar de jaren twintig. Toen konden de 

ZMHC-ers in hun stoutste dromen niet aan een 

eigen clubhuis denken. Het was maar een primitief 

gedoe op de Pelikaan, ondanks het feit dat het 

herenelftal in de hoogste afdeling speelde. Kleed- 

ruimte ontbrak nagenoeg en vele maanden van 

het jaar graasden de schapen van Dijk op het veld. 

Onder de leden moeten overigens voldoende 

financiële middelen hebben gezeten, maar de club 

merkte daar niet veel van. Kijk eens naar de 

namen van een elftal dat omstreeks 1920 op de 

oostelijke velden opereerde en waarvan de opstelling 

bewaard is gebleven. Het bestond uit: J. Schaepman, 

F.A.C. Gregory, jhr. J.F. Berg, jhr. H. Hora 

Siccama, W. Loos, mr. J.W. Willinge Gratama, 

ridder J. Bosch van Rosenthal, jhr. J.G. van Spengler, 

W.C. Graaf van Rechteren Limpurg, S.M.S. 

Reitsma en J.C. van Reede, de 'grote kleine Sjakie', 

zoals deze gefortuneerde Zwollenaar werd 

genoemd. 

Ook de damesafdeling uit die tijd mag niet vergeten 

worden. Enkele vooraanstaande speelsters 

waren de dames Kloos-Thiebout, baronesse J.J.M, 

van Boetzelaer-Royaards, Jentink-van Holthe en 

A.E. Eeftinck Schattenkerk-Tjeenk Willink. 

Nieuwe generatie 

In de jaren twintig begon de glorie van de oude 

'Mixed', die jarenlang een steunpilaar van het oostelijk 

hockey was gweest, te tanen. Vele goede spelers 

verlieten de middelbare school, gingen elders 

studeren of werden opgeslokt door de handelswereld. 

Daarbij liet de aanvoer van jong bloed zeer te 

wensen over, zozeer zelfs dat in 1924 het trieste 

besluit moest worden genomen het clubleven 

Een ZMHC-feest rond 

1934 in de gelagkamer 

van De Pelikaan. Rechts 

(op een stoel) 'Moeke' 

Dijk en de legandarische 

kelner-zanger 

Beekman.

geheel stil te leggen. Een kleine vijfjaar bestond de 

club alleen in naam. Maar als men aan het einde 

van de jaren twintig eens bij het weilandje van de 

Boschbleek in het Klein Weezenland ging kijken, 

kon men daar de eerste levenstekenen van een 

nieuwe, minder exclusief aristocratische hockeygeneratie 

aanschouwen. 

Telgen van de katholieke, kinderrijke familie 

Oldenhof en hun yriendjes sloegen met zelf 

gemaakte sticks (krom getrokken knuppels) tegen 

een hockeybal. Spoedig daarna werd de ZMHC 

met succes nieuw leven ingeblazen en werd er 

weer druk gehockeyed op de Pelikaan. In een oud 

jaarverslag staat: 'Het terrein is oneffen, de kleedgelegenheid 

zeer primitief, maar de mooie ligging 

en de gastvrijheid bij Dijk maken veel goed.' 

De club ging weer meetellen in het oosten en 

bereikte in 1934 opnieuw de eerste klasse. Namen 

uit die vooroorlogse jaren: Karel Remmers, Pim 

Lankhorst, Jurriaan Tjeenk Willink, Henk Fernhout, 

Hein Sluiter, Harry Koedijk, Coen Oosterwijk 

en Pieter Potasse. In 1935 kreeg de ZMHC 

zowaar een permanent onderkomen, een houten 

kleedgebouwtje dat van de voetbalclub Swift was 

overgenomen. 

Merkwaardig genoeg was in de oorlogsjaren 

van een vermindering van het clubleven geen 

sprake. Dat had zelfs rechtstreeks met die oorlogsomstandigheden 

te maken. Het Centrale Distributiekantoor 

werd van Den Haag naar Zwolle verhuisd, 

hetgeen een flinke import van goede westelijke 

hockeyspelers veroorzaakte. De ZMHC 

boekte een record aantal leden en was korte tijd 

schier onverslaanbaar op de oostelijke velden. 

Rampzalig plan 

Na de bevrijding kwam er snel een einde aan deze 

bloei en ging de ZMHC een van haar moeilijkste 

perioden tegemoet, ondanks heldhaftig verweer 

van de toenmalige voorzitter Wim Gepkens en de 

jonge wedstrijdsecretaris Theo Föster. Juist in die 

tijd zette schrijver dezes als jonge scholier zijn eerste 

schreden op het hockeyveld en was dus in de 

gelegenheid om de deplorabele toestand waarin 

de club buiten haar schuld was komen te verkeren, 

uit de eerste hand mee te maken. De gemeente 

Zwolle had namelijk een voor de ZMHC rampza- 


lig plan opgevat om vlak achter de Pelikaan een 

crematorium te bouwen. Uit overwegingen van 

piëteit moesten de hockeyers van het toneel verdwijnen. 

De treurende nabestaanden zouden weieens 

geschokt kunnen worden door dravende 

vrouwen en mannen met een schaars stukje bloot 

been... 

Er werd een nieuw onderkomen gevonden: het 

Wilhelminaterrein in de Veeralleebuurt, waar de 

Zwolse Lawn Tennisbond zojuist een aantal nieuwe 

tennisbanen was gaan bespelen. Een even 

onvermijdelijke als financieel armlastige stichting 

moest zorgen voor de uitvoering van deze plannen. 

Het oude hockeykleedhok werd alvast naar 

de Veerallee verhuisd om ook de tennissers onderdak 

te verschaffen. Op dit Wilhelminapark is in 

clubverband nooit één hockeybal geslagen, sterker: 

de operatie kostte de ZMHC bijna het leven. 

Rond 1948 was er op de Pelikaan niets meer 

over dan een paar vermolmde hockeydoelen. De 

club kwijnde snel weg. De damesafdeling ging 

geheel ter ziele en er kon nog slechts één herenelftal 

op de been gebracht worden. Wonder boven 

wonder mocht dit dankzij de inbreng van een 

handjevol zeer ervaren spelers als Fons Toebosch, 

Wim Quirijns, Hein Sluiter, Sjef van der Muur, 

Jan Overmars, Frans Oldenhof en de uit Den Haag 

afkomstige oud-international Paul van de Rovaart 

in de hoogste afdeling uitkomen. 

De gerenommeerde gastelftallen troffen in 

Zwolle een accomodatie die elke beschrijving tartte. 

Of liever: er was helemaal geen accomodatie. 

De spelers moesten zich verkleden in de oude veestal 

van Dijk, letterlijk tussen de dampende koeien 

en in de stank van het persvoer. Wie zich na de 

strijd wilde verfrissen was - in hartje winter - aangewezen 

op de koperen pomp met houten zwengel 

die buiten op het erf van Dijk stond. 

Gelukkig ging de verhuizing naar het Wilhelminapark, 

waar slechts ruimte voor één veld was, 

op de valreep niet door. De gemeente zag haar 

plannen voor het crematorium in de ijskast belanden 

en de ZMHC kon aan de Pelikaan blijven. 

Groei 

Rond 1950 tekenden zich de eerste verschijnselen 

af van de later zo onstuimige groei. Er verscheen


een wekelijks clubblad dat de sfeer in de vereniging 

zeer ten goede kwam, er werd een - overigens 

nog bescheiden - houten clubhuis gebouwd en er 

kwam een plotselinge toevloed van jeugdige leden. 

Spelers als Theo Föster, Willem van der Veen, 

Jarig Haasdijk, Wilfred Alberts en Jan de Gruyter 

zorgden er in 1953 eerst voor dat de ZMHC in de 

eerste klasse terugkeerde en zetten in 1958 de 

kroon op hun werk met een oostelijk kampioenschap 

en eervolle deelname aan de strijd om de 

landstitel. 

Het eerste dameselftal promoveerde in 1955 

naar de eerste klas en werd het jaar daarop direct 

reeds oostelijk kampioen met speelsters als Alette 

Huytker, Toos de Jong, de zusjes Eeftinck Schattenkerk, 

Elly van der Waarde en Els van Hees. 

Sinds die tijd groeide de ZMHC uit tot een 

strak geleide, goed geoutilleerde hockeyvereniging. 

Zij bracht een aantal internationals en nationale 

bestuurders voort, zij introduceerde kunstgras 

in Zwolle en zij acteert met tussenpozen op 

het hoogste landelijk niveau. Met een ledental uit 

een brede laag van de Zwolse bevolking heeft de 

ZMHC de oude betiteling 'club der vrijage van de 

goede standen' ver achter zich gelaten. 

SONNET OP DE PELIKAAN 

Begraven onder dikke lagen 

haastig opgespoten zand 

die gestaag de wielen dragen 

ligt mijn oude dromenland. 

De kroeg mocht niet geweldig heten 

met het hobbelig biljart, 

laken tot de draad versleten, 

en de kachel, roestig zwart. 

Maar het was de eerste plek 

waar ik vorst'lijk heb gezeten, 

klappen op de schouder kreeg 

en na zwoegen, rennen, zweten, 

van rechtsbuiten tot linksback, 

af en toe een wolk besteeg. 

WILLEM VAN DER VEEN 

Het hockeyveld aan de 

Pelikaan, zoals het er 

tot het eind van de jaren 

vijftig bij lag. Middenachter 

het houten clubhuisje. 

Rechts de stal 

van de uitspanning die 

na de oorlog enige jaren 

als kleedgelegenheid 

diende.

Wil Cornelissen 

10 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 

De 'joodse' straatnamen in Schellerbroek 

Bij de herinwijding van de Zwolse synagoge 

op 20 september 1989 hield de toenmalige 

burgemeester van de stad mr. G. Loopstra 

een indrukwekkende rede. Daarin schetste hij het 

wel en wee van de Joodse Gemeente van Zwolle 

door de eeuwen heen. 

Aan het eind van deze redevoering maakte de 

heer Loopstra (tegenwoordig voorzitter van de 

Stichting Voortbestaan Synagoge) bekend, dat in 

Zwolle-Zuid in Schellerbroek een aantal straten 

genoemd zou worden naar joodse Zwollenaren, 

die het slachtoffer werden van de vervolging. 

De zes vernoemden zijn te beschouwen als een 

'vertegenwoordiging' van al die honderden Zwolse 

joden die in de Tweede Wereldoorlog om het 

leven zijn gebracht. Deze zes zijn door de gemeente 

gekozen uit een aantal dat was voorgedragen 

door de Israëlitische gemeenschap. De doorgaande 

straat heeft de naam Diasporalaan gekregen, 

waarmee de verstrooiing van de joden buiten 

Palestina wordt aangeduid. 

De straten zijn - van west naar oost - genoemd 

naar: 

Izak Os 

27.12.1870 Zwolle - 9.7.1943 Sobibor 

Izak Os, mijn grootvader, op latere leeftijd voor 

veel Zwollenaren, ook buiten de familie 'oom 

Izak', was handelsman. Met zijn vrouw Lea Os- 

Spits en hun vijf kinderen heeft hij op vele adressen 

gewoond. Op de kaart van het bevolkingsregister 

Boven: Gezicht vanaf de brug over de Zandwetering 

bij de Bierton in de richting van de stad. Op deze 

weilanden verrees de nieuwbouw van de wijk Schellerbroek. 

In de verte is links Stork Dieselmotoren te 

zien. Rechts van de Peperbus staat het huis van 

D. Sluiter, vroeger aan het Schellerpad geadresseerd, 

thans Pilotenlaan 64. De foto dateert uit 1972. 

Onder: Plattegrond van de wijk Schellerbroek

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 11 

staan vermeld: Wilhelminasingel, Diezerstraat, 

Spoelstraat, Bitterstraat, Eiland, Jufferenwal, Roggenstraat, 

Thorbeckegracht, Deventerstraat, Tuinstraat, 

Derk Buismanstraat. Deze reeks straatnamen, 

aangevuld met de familieverhalen, geven een 

(onvolledig) beeld van de open neergang van de 

handel. Soms verdiende opa goed, maar soms ging 

ook alles verkeerd. Hij staat te boek als 'koopman 

in emaille goederen' en de potten en pannen kan ik 

mij uit m'n jeugd nog wel herinneren. Maar ook in 

andere zaken is wel gehandeld als dat zo uitkwam. 

Enigszins ongewoon voor iemand in zaken is 

het feit, dat Izak Os zich al in een heel vroeg stadium 

aansloot bij de SDAP. Bekend is het verhaal 

(hij vertelde dat zelf zo graag), dat hij dan wel niet 

behoorde bij de twaalf oprichters van de partij - 

zij werden spottend de twaalf apostelen genoemd 

- 'maar ik was dan toch zeker de dertiende'. Hij 

heeft ook nog een aantal jaren voor SDAP in de 

Zwolse gemeenteraad zitting gehad. 

Doodziek is hij, samen met zijn vrouw, als een 

der laatste joden uit zijn huisje in de Derk Buismanstraat 

gehaald.' 

David Spanjar 

12. 6.1886 Zwolle - 27.11.1943 Auschwitz 

Een bekende bakker. Zijn winkel, Praubstraat 1 

(ongeveer op de plaats waar nu de VW is gevestigd), 

was goed beklant. Vooral op zondagmorgen 

stond de zaak vol met joodse en niet-joodse Zwollenaren, 

die allemaal vers brood en/of gebak kwamen 

kopen. 

David Spanjar was een van de joden die bijna 

iedere dag naar de ochtenddienst in sjoel gingen, 't 

Was er nooit erg vol, maar er was wel minjan. 2 

Spanjar was niet de enige kosjere bakker in 

Zwolle. Er waren ook nog de zaken van Andries 

Troostwijk en Abraham Wolff. 

Hartog Stibbe 

2. 6.1886 Zwolle -19.10.1942 Auschwitz 

Siegfried Hartog Stibbe was musicus. Hij is lange 

tijd concertmeester van het Berlijns Philharmonisch 

Orkest geweest. Zijn eerste opleiding kreeg 

hij op de Zwolse muziekschool. 

In Duitsland liet hij zich Henri noemen. 

Omdat hij als klassiek musicus niet dik werd 

betaald, leidde hij ook een zigeunerkapel, waarmee 

hij 's avonds laat in restaurants speelde. Als 

leider hiervan had hij veel succes. 

In de jaren dertig kwarri faij terug naar Nederland. 

Hij heeft toen nog een tijdje in de Van Hattumstraat 

2a in zijn geboortestad gewoond. Later 

is hij naar Amsterdam verhuisd. Vandaar is hij 

naar Polen gedeporteerd. 

Flora Bilderbeek 

2. 8.1883 Zwolle -19. 2.1943 Auschwitz 

Eigenlijk Flora Bilderbeek-Denneboom. Zij was Laatste foto van Izak Os 

\ Op heden den iC--^-2—*>>^

Links: Ter Pelkwijkpark 

nr. 5, waar Hendrina 

Broekman haar pianolessen 

gaf. Foto: W. 

Cornelissen 

Rechts: Burgerlijke 

stand uit de Zwolse 

Courant van 4.1.1943 


een in Zwolle zeer bekende vroedvrouw. Er moeten 

nog veel Zwollenaren zijn, die door haar op de 

wereld zijn geholpen. Haar laatst bekende adres 

was Rodetorenplein 9. Zij is nog in 1939 getrouwd 

met David Bilderbeek. 

Hendrina Broekman 

9. 4.1889 Zwolle - 3. 9.1943 Auschwitz 

Hendrina Broekman was pianolerares. Ze woonde 

eerst in de Kamperstraat op nummer 8, boven de 

zaak van Olland. Later gaf ze lessen in haar huis 

Ter Pelkwijkpark nr. 5. Zij was een ongetrouwde, 

statige, beetje dikke dame 'met prachtig haar'. 

Haar twee broers hadden een veilinghuis: 'De 

Witte Roos' op de Melkmarkt op nr. 20. 

Mirjam van Zwaanenburgh 

1.1.1943 Zwolle - 23. 7.1943 Sobibor 

Mirjam Chaja van Zwaanenburgh was de kleindochter 

van de laatste opperrabbijn, Samuel Juda 

Hirsch. Haar ouders waren Nathan van Zwaanenburgh 

en Jenny Hirsch. Haar vader was secretaris 

BURGERLIJKE STAN T D 

Ondertrouwd: 4 Jan F. W. Feith, 

van Rossumstraat 21 en M. de 

Jong. van Ittersumstraat 51 

Getrouwd: 4 Jan B. Flikken en 

N Talma, Sophiastraat 37. 

Geboren: 31 Dec Willem Marinus, 

z. van J. Zwart en E. van 

Wingerden Hattem — 1 Jan. 

Mirjam Chaia. d' van N. van 

Zwaanenburgh en J Hirsch, 

Schoutenstr 14. — 2 Jan. Rensje, 

d. van G. Beernink en L Dekker, 

Gennestraat 15. — Johanna Gerri- 

dina. d van D. Heidoorn en J. 

Bosch. Assendorperdijk 5 — Pieter 

Christiaan Wilhelm, z. van P. van 

den Akker en W van der Horst, 

Molenweg 125. — Marrigie d. van 

K. Vis en J. Souwman, Vollenhove. 

— Hendrik je d. van G van het 

Hul en A Popping. Thomas a 

Kempisstraat 31. — 3 Jan. Lambertus. 

z. van K Huisman en A. 

Grevelink. Lindestraat 75 — Hendrika 

Maria Francisca. d van A. 

Th Overmars en M Visscher, 

Achterom 140.— Hendrik, z. van M. 

Riesebosch en J. Withaar, Molenwes 

90 — 4 Jan. Maria Agatha 

Elisabeth. d van J. H Basseijn en 

van de Zwolse joodse gemeente. Het gezin woonde 

in de Schoutenstraat op nr. 14, naast de synagoge. 

Mirjam is een halfjaar oud geworden. 

Ik heb de stellige indruk dat de Mirjam van 

Zwaanenburghstraat de enige straat in Nederland 

is, die naar een baby is vernoemd... 

Noten 

1. Zie ook W. Cornelissen, Izak Os (1870-1943), in: 

Zwols Historisch Tijdschrift 2 (1992) 47-50. 

2. Tien volwassen mannen, een minimum aantal dat 

aanwezig moet zijn om dienst te kunnen houden.


Johann Carl Röhner (1774-1837) 

Een muzikant met hartstocht 

Sinds de laatste restauratie wordt de Zwolse 

Broerenkerk met enige regelmaat gebruikt 

voor concertuitvoeringen. Daarmee is een 

oude traditie in ere hersteld. In het begin van de 

vorige eeuw kon de burgerij in dezelfde omgeving 

namelijk kennis maken met 'het alom beroemde 

Meesterstuk van den grootsten der Toonkunstenaren', 

Joseph Haydn's 'Schöpfung'. De première 

vond plaats op 2 december 1803 en had zoveel succes, 

dat een herhaling volgde in maart 1804.' De 

leiding berustte bij de Kamper organist en 

'muziekdirecteur' Cornelis Berghuijs, die de in 

1801 in Amsterdam geïntroduceerde Nederlands- 

talige versie van Johannes Kinker gebruikte. 2 

Behalve de dirigent kwam ook een deel van de instrumentalisten 

(en vocalisten) van buiten Zwolle; 

het Deventer muziekgezelschap 'Unis par les sons 

de la musique' had in 1803 natuurlijk niet zonder 

bedoeling de partituur van Haydn's oratorium 

aangeschaft. 3 Trouwens, ook de enkele jaren eerder 

overleden Zwolse 'primarius' Johann Gottlieb 

Nicolai had deze muziek in zijn bezit. 4 

Naast de Broerenkerk werden ook de Bethlehemse 

Kerk en de Grote Kerk voor uitvoeringen 

in grote bezetting gebruikt, terwijl de Nieuwe 

Concertzaal in de Bloemendalstraat geschikt was 

Frits David Zeiler 

Interieur van de Grote 

Kerk te Zwolle. Houtgravure, 

gesigneerd 

W.B., eerste helft 19de 

eeuw. Provinciaal 

Overijssels Museum 

(inv.nr. 1989), Zwolle. 

Foto: Provinciaal Overijssels 

museum.

''érf/*»"P% 

Autograaf van de cantate 

'Het Onweder' op 

tekst van Rhijnvis Feith. 

Toonkunst-Bibliotheek, 

Amsterdam. Foto: F.D. 

Zeiler. 

Eigenhandig geschreven 

titelblad van de cantate 

'Het Onweder', 1806. 

Toonkunst-Bibliotheek, 

Amsterdam. Foto: F.D. 

Zeiler. 

voor kamermuziek en vocale muziek, waaronder 

opera, van wat bescheidener omvang. Al met al 

komt een beeld naar voren van een tamelijk levendig 

muziekleven in de Overijsselse hoofdstad kort 

na 1800. 5 Een man vooral zou er gedurende bijna 

twintig jaar zijn stempel op drukken: Johann Carl 

Röhner. 

Een nieuwe 'muzijk-directeur' 

Johann Carl Röhner werd op 18 juni 1774 geboren 

in Coburg als oudste zoon van de boekdrukker 

Johann Moritz Röhner en Catharina Johanna 

Ostertag. 'Carl', zoals zijn roepnaam luidde, volg- 

ir., 


de het spoor van zovele musicerende landgenoten 

en kwam in Nederland terecht (zijn broer Georg 

Wilhelm zou hem een jaar of tien later volgen). 

Begin 1797 vinden we hem in dienst van de Bataafse 

Republiek als 'Musicant by de tweede halve Brigade 

Infantery', die in Arnhem in garnizoen lag. 

Daar had hij de 'jongedochter' Anna (ook: Johanna) 

Maria Bergman leren kennen, die hij op 19 

februari 1797 huwde. Zij kregen vier kinderen, van 

wie Johann Ludwig Moritz (1798) en Carolina Elisabetha 

(1800) in Arnhem, Friederica Amalia 

(1803) en Georg Wilhelm (1806) in Zwolle werden 

geboren. De beide zoons zouden net als hun vader 

beroepsmuzikant worden. 6 

Een musicus was in die tijd een generalist. Hij 

moest niet slechts één instrument beheersen, 

maar naast het 'klavier' (orgel, clavecimbel en 

spoedig ook fortepiano) ook tenminste de viool 

kunnen bespelen, liefst de fluit, daarbij goed kunnen 

zingen, improviseren en ensemblespelen. 7 

Muziektheoretische kennis, vaardigheid met directie 

en enige compositorische gaven strekten tot 

aanbeveling. Röhner beheerste het allemaal, toen 

ej9 r££.>?% preoZ 

/ur


hij in 1801 op de vacature-Nicolai solliciteerde, en 

zal met hoge verwachtingen in Zwolle zijn binnengehaald. 

8 

De nieuwe 'muzijk-directeur' kon voortbouwen 

op de basis, die onder zijn voorganger voor 

het Zwolse muziekleven was gelegd. Hoe de contacten 

met zijn Kamper collega Berghuijs waren, is 

niet bekend, maar de indruk bestaat dat pas na 

diens overstap naar Deventer Röhners activiteiten 

tot hun volle ontplooiing konden komen. De 

Zwolsche Courant maakt begin 1803 voor het eerst 

melding daarvan: op 11 januari zou de organist in 

de Nieuwe Concertzaal 'een vocaal en instrumentaal 

concert geven, met eigen composities voor 

viool, clarinet en pianoforte'. Daarna zou Röhner 

vele seizoenen lang niet meer ontbreken, noch in 

de reeksen in de concertzaal (waar in 180618 voorstellingen 

werden gegeven), noch bij muzikale 

manifestaties elders in de stad. 9 

Dat de lijst na 1810 grote lacunes vertoont, is 

vermoedelijk te wijten aan onze bron. We moeten 

er trouwens rekening mee houden, dat de vermelding 

van musici en te spelen werken lang niet 

M ü % IJ K A A L 

ZAK-WOORDENBOEK. 

VERKLARING < » BESCHRIJVING) 

VOCALE IK INSTRUMENTALE TOONKUNST 

IN O&SltUftt ZIJNDE, 

KUNSTTERM&N EN INSTRUMENTEN. 

si an al In 

jnsx en unpnsmmmt 

der Hlu/.IJK locgcivyd. 

D O O R 

J. C. Ji Ó JJ N £ II, 

XomipenJtnt dtr îtrie Kim f* cm è*t Kanttt* 

tijk Ntd*rlmn4Ctbc tttftituut, Ut»iijh~ Oi' te~ 

tuur $* Orgfitt it Z&otti. 

re Z mi 1 E, 

•v D i m VAM S r È o s i 

1, 8 2 o. 

altijd volledig is, zodat Röhner waarschijnlijk bij 

veel meer uitvoeringen betrokken is geweest dan 

we uit de aankondigingen kunnen opmaken. 

Tot de belangrijkste werken die onder Röhners 

leiding in Zwolle tot klinken werden gebracht 

behoorden Haydn's 'Jahreszeiten', vermoedelijk 

opnieuw in een Nederlandse vertaling, in 1805 in 

de Bethlehemse kerk, en Mozarts 'Zauberflöte' in 

1806 in de Nieuwe Concertzaal. De laatste uitvoering 

betrof niet de gehele opera, doch wel de 

'voornaamste stukken' daaruit. In 1808 waren 

opnieuw hoogtepunten uit 'De Schepping der 

Waereld' te horen. Bij dezelfde gelegenheid bespeelde 

Röhner 'het nieuw uitgevonden instrument 

het Melodium'. 

Röhner als componist 10 

Regelmatig ook kon de Zwolse burgerij kennis 

nemen van composities van zijn muziekdirecteur 

zelf. We zagen al, hoe hij in 1803 kamermuziek van 

eigen hand ten gehore bracht. Begin 1805 volgde 

de opera 'De Storm of het betooverde eiland', in 

maart 1807 de cantate 'Het Onweder' op tekst van 

Rhijnvis Feith (herhaald op 25 juli d.a.v. en in 

maart 1809), begin 1810 de opera 'Meifort en Clare', 

eveneens op tekst van Feith, op 1 april 1817 de 

opera 'Het kleine Duimpje en de Reus Fayel' en op 

6 april 1819 de wederom door Feith berijmde cantate 

'De verlossing van Nederland'. Gemiddeld 

eens in de drie jaar leverde Röhner dus een groot 

vocaal werk af, terwijl hij in dezelfde periode nog 

een drietal missen moet hebben gecomponeerd 

(waarvan de nos. 1 en 3 bewaard zijn) alsmede 

tientallen liederen. De meeste daarvan zijn in druk 

verschenen bij J.B. Nolting in Amsterdam; het 

Haags Gemeentemuseum bezit 22 nummers van 

deze uitgever, met titels als 'A ma lyre', 'Verlangen' 

en 'Abendlied', het laatste met opdracht aan 

Georg Wilhelm. Helaas zijn maar weinig werken 

gedateerd of van een opusnummer voorzien. Dat 

geldt evenzeer voor de instrumentale werken, met 

uitzondering van de 'Simphonie a grand orchestre' 

(in D) opus 3 uit 1802, de 'Musique militaire 

pour Ie piano' uit 1820 en de 'Potpourri pour flüte 

principale' uit 1821. Van Rohner's versie van 'Het 

Onweder' is de autograaf bewaard gebleven, die 

via het genootschap Felix Meritis bij de Maat- 

Titelblad van Röhners 

'Muzijkaal Zak- Woordenboek', 

1820. Particuliere 

collectie. Foto: F.D. 

Zeiler.

Uit de liederencyclus 

'Fanny' van Röhner en 

Feith, 1808. Toonkunst- 

Bibliotheek, Amsterdam. 

Foto's: F.D. Zeiler. 

16 

schappij tot Bevordering der Toonkunst terecht is 

gekomen.'' Opvallend is de dubbele bezetting van 

een groot aantal instrumentgroepen (waaronder 

de altviolen) en de vooraanstaande rol van de blazers, 

die het natuurgeweld in deze half geestelijke, 

half op een pastorale lijkende cantate zo krachtig 

mogelijk moeten oproepen. Op de keerzijde van 

het titelblad heeft Röhner geschreven: 'De inleiding 

stelt eenen schonen zomerschen dag voor. 

Dann spoedig zwellen donkere onweerswolken te 

zamen en bedekken den gezichtseinder. Reeds 

rollt van verre de donder en van lieverlee nadert 

het onweer. Bliksems doorkruisen zich, de stormwind 

huilt en de donder ratelt. Van langzamerhand 

trekt het onweder over; de Bliksems worden 

flaauwer, de donder bromt in de verte en de Wind 

gaat liggen. Vrolijk verheldert zich de hemel en 

alles gevoelt nieuw leven en juicht van vreugde in 

de opnieuw bezielde natuur. J.C. Röhner.' (Volgt 

eenzelfde tekst in het Duits.) 

R\.\'NÏ 01' II KT (ll'.AI' VAX ElM'Allll . 

SS» A».-/f, .stf,,miam,--:/rhMll/ir 

*ir.ir m/b, t/7ft.è wmtr een /u.rA 1 fijt „•&**.* vanJ* trim/ Jfn ?*,i£ .. H 

hlirt Jhtrrtn fiAr. f 9Cwftil/ il Met i/e. Htti/ti 

ü 

pil *> üicr Je 


tï.* fc. V V 

HII|JN\ IS V KITII: 

\v *B? ; IH0 cd ! IHH 

S"S' A X!' I1I,W(!KVj A% \' 

V . HOÏfXF. 

tl' il S i" \jl 

\irï. 

Uit het feit, dat 'Het Onweder' meer dan een 

keer is opgevoerd (en in 1827 nogmaals in een 

Duitstalige versie in première is gegaan), kunnen 

we opmaken dat het werk in de smaak is gevallen. 

Het was in elk geval een langer leven beschoren 

dan de toonzetting door Röhners voorganger 

Nicolai, waarvan we slechts een vermelding over 

hebben. Vooral de dichter zal er tevreden mee zijn 

geweest. De samenwerking tussen Feith en Röhner 

was trouwens over de hele linie hecht en 

vruchtbaar. Hierboven noemden we al de opera 

'Meifort en Clare' uit 1805 en de cantate 'De verlossing 

van Nederland' uit 1819. Daarnaast dient 

nog vermelding de liederencyclus 'Fanny', gedrukt 

in 1808 te Amsterdam.' 2 

Het dramatische jaar 1820 

Aan waardering zal het Röhner niet hebben ont-


broken. 'Unis' bijvoorbeeld schafte zijn symfonie 

in D al een jaar na verschijning aan, tegelijk met 

werken van o.a. Berwald en Fodor. 13 Het is een 

opgewekt, goed uitgewerkt stuk dat de invloed van 

Haydn verraadt zonder tot namaak te vervallen. 

Röhners muzikale jargon is in het algemeen trouwens 

levenslustig te noemen, zelfs al zijn de 

onderwerpen droef-romantisch. 14 

Wat dat betreft was hij een typische overgangsfiguur 

tussen classicisme en romantiek, 

waarop ook zijn werken vol storm, onweer en 

sprookjesfiguren wijzen. Overigens was de muzikale 

uitbeelding van onweer of 'batailles' geen typisch 

verschijnsel van de romantiek; de orgelvirtuoos 

Abt Vogler had in 1786 al eens een demonstratie 

daarvan in de Grote Kerk ten beste gegeven. 

15 

De Belgische musicoloog Gregoir vermeldt in 

zijn lexicon uit 1864 16 drie werken van Röhner: het 

populaire lied Corine a Oswald, het in 1820 te 

Zwolle uitgegeven 'Muzijkaal Zak-Woordenboek' 

17 en de in hetzelfde jaar ingezonden cantate 

'De verlossing van Nederland'. 18 Deze werd door 

de jury van het Koninklijk Instituut als volgt 

beoordeeld: 'Dat de klasse den welverdienden lof 

aan de samenstelling dezer cantate niet mogt weigeren, 

en dezelve alleszins waardig keurde in 

tegenwoordigheid van Zyne Majesteit, en hoogst 

deszelfs huis te worden uitgevoerd, ofschoon men 

misschien niet zonder grond, zou kunnen aanmerken, 

dat dezelve met de hedendaagsche kompositien 

niet overal gelijken zang houdt, en vooral 

verscheidene aria's in een' eenigzins verouderden 

stijl geschreven zijn, waartoe de woonplaats van 

den kunstenaar en de mindere gelegenheid om 

goede nieuwe muzijk te hooren welligt aanleiding 

geven, dat echter vele stukken die vol vuur en 

kracht zijn en waaronder men vooral de meeste 

kooren mag rekenen, wanneer zij wel werden uitgevoerd, 

de aandacht des kunstenaars op eene 

waardige wijze zouden bezighouden, en vaderlandsch 

gevoel bij het kunstminnend publiek zouden 

opwekken en ontvonken.' Was getekend: 

Fodor, Wilms en De Vos, de eerste twee de meest 

vooraanstaande componisten van hun tijd, de 

laatste behalve amateurmusicus ook een invloedrijk 

criticus te Amsterdam. Behalve lof van de jury 

w^ 

;*3 2. J'k .È. XZ XJ Jt 

(//'?/ML (.'./'c/li'+ii/'t 

f ( '*c,^c •/. ^ M

Berichten uitdeZwolsche 

Courant over Röhners 

muzikale activiteiten: 

Haydns 'Jahreszeiten' 

(1805) en de in 

samenwerking met 

Feith geschreven cantate 

'Het Onweder' (1809) 

en opera 'Meifort en 

Clare' (1810). Gemeentearchief 

Zwolle. Foto's: 

T. Rudolphij. 


verwierf Röhner met dit werk ook een koninklijke 

onderscheiding in de orde van de Nederlandse 

Leeuw en het correspondentschap van het 

Koninklijk Instituut. 

Deze nationale bekendheid viel hem ten deel 

op het moment, dat zijn persoonlijk leven een 

dramatische wending had genomen. Bij brief van 

24 augustus 1820, verzonden vanuit Den Haag, 

had hij ontslag genomen als stadsmusicus. 19 Wat 

bewoog hem, om een behoorlijk betaalde positie 20 

in een plaats, waar hij als uitvoerend musicus, 

componist en pedagoog zeer werd gewaardeerd, 

zomaar op te geven? Het antwoord is even eenvoudig 

als menselijk: zijn liefde voor Sophie. 21 

Anna Sophia Thorbecke was het tweede kind 

van Jan Everhard Hendrik Thorbecke (1756-1825) 

en Johanna Geertruyda Ritberg (1758-1805) en als 

zodanig een nichtje van Johan Rudolf, de latere 

staatsman. Zij werd geboren op 8 januari 1785 en 

was dus bij de komst van Röhner naar Zwolle 16 

jaar oud. Waarschijnlijk heeft zij les genomen bij 

de nieuwe 'muzijk-meester'; van haar muzikale 

gave getuigt de enige van haar bekende afbeelding, 

waarop zij in het ouderlijk huis aan de Dijk haar 

broers en zuster met klavierspel onderhoudt. 22 In 

1812 wordt zij 'rentenierse' genoemd; zij is dan 

ongehuwd. 23 

De relatie tussen Carl en Sophie moet zowel in 

de stad als in familiekring een schandaal hebben 

veroorzaakt. Weliswaar past een dergelijke getuigenis 

van 'Sturm und Drang' in ons beeld van de 

romantiek, maar in de brave Biedermeiertijd was 

verbeelding natuurlijk iets heel anders dan de 

dagelijkse werkelijkheid. De eigentijdse bronnen 

zijn merkwaardig stil over de zaak en latere 

geschiedschrijvers, zoals Van Apeldoorn, gaan na 

een niet erg ter zake doende anecdote maar snel 

over naar Röhners opvolgers. 24 We zullen echter 

proberen de bij het drama betrokkenen na meer 

dan anderhalve eeuw enig recht te doen. 

Vrijplaats Freiburg 

Na de nodige omzwervingen kwamen Carl en 

Sophie in het Zuidduitse Freiburg terecht. Daar 

verwierf de gewezen 'muzijk-directeur' zich een 

goede positie bij het stadstheater. Vanaf het seizoen 

1825-26 was hij 'Kapellmeister' van het 

theaterorkest, een functie die met enkele onderbrekingen 

tot 1834-35 werd voortgezet en die in 

laatstgenoemd jaar werd gecombineerd met die 

van algemeen muziekdirecteur. Alle toen bekende 

opera's stonden in Freiburg op het repertoire; 

Röhner dirigeerde er onder meer Webers 'Freischütz' 

en Rossini's 'Tancredi' en 'Othello'. Ook 

voor enig eigen werk was nog plaats. Zo gingen 

Duitstalige versies van de opera 'De Storm of het 

J. C, RBHNK&, Jtujj HJyficui en Otftntit, ruift! by' 

deteb bekend, iu oodet JJDC directie, en «et de tdüfentic 

*«neen gtoote metltt»LJ«fhehbeM «Ibler,op Dlnürdttdcn 9 

de«r dei «»ond> ow 5 naren, in de feihtetUfttfciie Ker*, 

?»} wotdeo uitgev*«n htt gtoote eo beroemd» ,G»< //«• 

fitt/ttk «in dnjgrooifttD der Toontutficuirtii J HAVDN, 

j g f , 

De ewft* Mm» t* ft * 41® ét twetdt u 

Die plttMM gtMevea (• bef>tcfctn vetvtrtfMi ttehop Moedig 

den gfte 4èt mfcWtfi vut s tot . ftitft, ca moot fco^togenyróide Orftslat opMu. 

fiek febricttt. . , , 

Be Eotre vóór dés «rite p^sto ii . ƒ1:4:0 

Voor de Tweede p)«»u . . , /o : 14 : • 

. En voot & D«rle pint» , . . . / o .- » 8 o 

De Biilet.ee ïjfo te bfkwnto teo Holte T* J. 

*o 00* bjr M Etm.. , 

Kerk vetvoefea, iÉttt berttende 3 ftoivtrt dur voor. 

De mgtfli ii 0^ * Markt by «e Hoof^rtgr. 

NB. |Ut»nt)>ry)2tldeHcet 

RoBMER.Mflick Directeur eo Otgttiit ilbici, decei hek 

tau EEN G&OüT VOCAL co 1NSTROMENTAL 

CONCE&T, Op de Nüuwta Ceaetrizwl te geveo, ia 

Bet wei W üe Opera Milferi eo C!m»% v«n tiea Heeic R. 

Fiith, eo door tjoveflftooemde o/f MuStk geb)t|t, tal ua. 

fAOerd d wfltdeO- deO * 

Het Entr< voo« Uder Perfooo ia. / r — 4 — 

De Billetteo 1¥P ft «ekutma, lea bulse va f. e. 

aer, «o by dm Ê«t«. 

Den unvu| u te o uun


betooverde eiland' ('Der Sturm') en de cantate 

'Het Onweder' ('Das Ungewitter') in 1827 resp. 

1828 in het Freiburger Theater in premiere. 25 Van 

verdere compositorische activiteit vernemen we 

nauwelijks iets, al blijkt uit een brief van Sophie 

uit 1843 dat er na Carls dood veel 'mooije heerlijke 

Compositionen' onuitgegeven zijn blijven liggen. 

26 

Johann Carl Röhner stierf in Freiburg op 24 

september 1837 na een slopende ziekte, die hem 14 

weken aan het bed gekluisterd had gehouden. In 

de laatste maanden van zijn leven heeft hij 

getracht zich met zijn familie te verzoenen. Hoe de 

verhouding met zijn kinderen was, en of hij met 

hen nog contact heeft gehad, is niet meer te achterhalen. 

Dat het niet boterde tussen Sophie en de 

in Zwolle achtergebleven eerste vrouw van Carl, 

van wie hij nooit officieel gescheiden is, valt te 

begrijpen; beiden noemen zich naderhand 'de 

weduwe Röhner'. 27 'Leeft dan die Ahrnemsche 

nog, gy verstaat my wel, wie ik meene', schrijft 

Sophie in 1843 aan haar zwager in Deventer. Met 

deze Georg Wilhelm was een moeizaam hernieuwd 

contact tot stand gekomen. Naast het 

familieschandaal moeten ook de botsende karakters 

van de beide muzikale broers de verhouding 

hebben vertroebeld. Of was de een jaloers op het 

onmiskenbaar grotere talent van de ander? In 

Carls hekeldicht 'Der Bruder' wordt G.W. als 

egoïst neergezet: 

'Doch diese Bruder hegte 

nicht gleichen Bruder Sinn. 

Er liebte nur sich Selbsten, 

Sein Wahlspruch hiess: Gewinn. 

Leichtsinnig brach er immer 

was heilig er versprach, 

kam seinen Worten nimmer 

so wie er sollte nach.' 

Desondanks verzekert Sophie haar zwager keer op 

keer, dat Carl hem zeer was toegenegen: 'Want 

heeft ooit een Broeder met Liefde aan een Broeder 

gehangen, dan is 't gewis, myn Dierbare Zalige 

Röhner...' Zij is ontroostbaar door zijn dood:'... 

troosteloos laufe ich hin und her, eenzaam en verlaaten, 

want wy.waren ja een Hart en e e n e Ziel 

... ik overleeve zijn Dood niet lange, bald lieber 

theurer Carl bin ich bey Dir ..." Toch zou zij hem 

nog meer dan twintig jaar overleven. Ze stierf in 

Freiburg in 1859. Misschien kunnen we haar en 

haar talentvolle Röhner na al die jaren toch de eer 

bewijzen die hen toekomt, en uit 'die mooije heerlijke 

Compositionen' weer eens iets in Zwolle tot 

klinken brengen. 

Noten 

1. Zwolsche Courant, 26 november 1803 en 17 maart 

1804. Vgl. Th.M. van Mierlo en J.C. Streng, 'Kerk en 

klooster na de hervorming', in: A.J. Gevers en A.J. 

Mensema (red.), De Broerenkerk te Zwolle (Zwolle 

1989) 37-76, i.h.b. 53. 

2. Johannes Kinker (Nieuwer-Amstel 1764 - Amsterdam 

1845) was dichter, taalkundige en filosoof; in de 

laatste hoedanigheid een tegenstander van de opvattingen 

van Rhijnvis Feith. 

Cornelis Berghuijs (Kampen 1762 - Alkmaar 1816) 

was werkzaam in Apeldoorn, IJsselstein, Kampen, 

Deventer en Alkmaar. Over hem: F.D. Zeiler, 'Cornelis 

Berghuijs (1762-1816), stadsorganist van Kampen 

en Deventer', in: J. Folkerts et al., Overijsselse 

biografieën 2 (Meppel/Amsterdam 1992) 17-20. 

3. GA Deventer, Archief'Unis par les sons de la musique' 

1, Catalogue van Musicq Werken gehoorende 

aan dit Musicq-College, jaar 1803. 

Sophie Thorbecke als 

ongeveer vijftienjarige 

aan de piano in het huis 

op de Dijk. Particuliere 

collectie. Foto: J.P. de 

Koning, Gemeentelijke 

Fo todienst Zwolle.


Over hem: H.C.J. Wullink en F.D. Zeiler, 'J.G. Nicolai, 

stadsmusicus en organist', in: Zwo/s Historisch 

Tijdschrift^ (1992) 94-104. 

J.G.A. ten Bokum, Muziek in de IJsselsteden. Beschrijving 

van het muziekleven in Deventer, Zutphen, Zwolle 

en Kampen in de 19de en het begin van de 20ste 

eeuw met bijzondere aandacht voor de familie Brandts 

Buys. (Utrecht/Antwerpen 1988). 

F.D. Zeiler, 'Door de klanken der muziek vereend.' 

Muziekleven in Overijssel 1740-1810. Zwolle, Tentoonstellingsdienst 

Overijssel 1991. 

De huwelijksakte is te vinden in GA Arnhem, Retroacta 

BS 170, Huwelijken 1796-1800. De ondertrouw 

is geschied op 3 februari, het eerste, tweede en derde 

gebod zijn van resp. 5,12 en 19 februari 1797. Tegelijk 

met Carl trad zijn collega Johan Hierschwig, afkomstig 

uit Wenen, in het huwelijk met de zuster van 

Anna Maria, Johanna Sabina Bergman. 

De beide oudste kinderen zijn gedoopt in de Evangelisch 

Lutherse kerk te Arnhem (GAA Retroacta BS 

9 f 

rfcr


OVtrA£i.' 

SH 

mrt. 1809; 16 jan. 1810; 10 apr. 1810; 28 mrt. 1817; 30 

mrt. 1819; 4 en 8 feb. 1820. 

10. Zie bijlage: Composities van Johann Carl Röhner. 

11. Toonkunst-Bibliotheek Amsterdam T 3959/Ms- 

Roe-i. 

12. De eerste druk van 'Fanny' dateert overigens al van 

1787. Persoonlijke mededeling van R. de Bree, Zwolle. 

13. Als noot 3. 

14. Bij een zeldzame uitvoering van de liederencyclus 

'Fanny' in 1974 in Zwolle viel het de toehoorders op, 

'dat de tekst zo droevig, maar de muziek zo vrolijk 

was'. Persoonlijke mededeling van H.J.H. Knoester, 

Zwolle. 

15. GAZ, Resoluties S. en R., 30 dec. 1785. Ten Bokum, 

16. 

16. GJ. Gregoir, Biographie des artistes-musiciens néerlandais 

des XVIIIe et XlXe sièdes, et des artistes étrangers, 

résidents ou ayant résidés en Néerlande a la même 

époque, (Anvers 1864) 151-152. Het citaat uit het jury- 

rapport van 1820 is uit dit biografisch woordenboek 

afkomstig. 

17. Een exemplaar hiervan bevindt zich in FA Röhner 13. 

Bij brief van 3 oktober 1819 droeg Röhner de rechten 

op zijn 'Toonkunst- woordenboek' over op de boekverkoper 

D. van Stegeren te Zwolle; in 1855 gingen 

deze weer over op de Erven J.J. Tijl (GAZ BA 026, 

Archief Tijl, doos 1). 

18. De autograaf van dit werk is bewaard gebleven in de 

bibliotheek van de Koninklijke Nederlandse Akademie 

van Wetenschappen, de opvolger van het 

Koninklijk Instituut. Onder het nummer W 277 

bevindt zich zowel een band met partituur (406 

bladzijden, 3 delen, 18 'nommers') als een grote bundel 

partijen. Op een achttal zangpartijen staan de 

namen van de solisten genoteerd, waaronder Ramaer, 

Schaapman, Doijer en Helmich. 

19. GAZ AAZ02-00053, Resoluties B & W, 16 sept. 1820; 

GAZ KA017-009, Acten van de Kerkeraad, fol. 396, 

20 sept. 1820. 

Dichtbundel van Röhner, 

1802, Provinciaal 

Overijssels Museum, 

Zwolle. 

De tekeningen zijn alle 

gesigneerd metA. Bergman; 

zij was Röhners 

eerste echtgenote. 

a. Titelblad. 

b. Gedicht op Röhners 

eerste symfonie, waarschijnlijk 

de in 1802 verschenen 

symfonie in D. 

c. Een der vele gedichten, 

gewijd aan de belevenissen 

aan boord van 

het marineschip 'Haarlem'. 

d. Tekeningen van A. 

Bergman bij het gedicht 

'Der gehobene Schatz'. 

Foto's: F.D. Zeiler.

Autograaf van de cantate 

'De verlossing van 

Nederland' op tekst van 

Feith, waarmee Röhner 

in 1820 een prijs verwierf 

van het Koninklijk 

Instituut van Wetenschappen, 

Letterkunde 

en Schoone Kunsten. 

Bibliotheek KNAW, 

Amsterdam. Foto's: 

F.D. Zeiler. 


20.GAZ KA017-413, Lijst van tractementen van het kerkelijk 

personeel, 1810. Röhner staat voor f500 op de 

loonlijst (hij was in 1801 begonnen met f450). Vgl. 

GAZ AAZ02-00010, Resoluties Gemeenteraad, 134- 

135, 12 sept. 1818, waarbij Röhner een extra vergoeding 

krijgt toegezegd voor het stemmen en spelen ter 

gelegenheid van het uitdelen van prijzen aan de leerlingen 

van de Latijnse school. 

21. Biografische gegevens uit: GAZ, fiches op achternamen 

1800-1899; FA Röhner; Genealogie Thorbecke. 

Nederlands Patriciaat. Genealogieën van bekende 

geslachtenjo (1986), 340-367. 

22. De kinderen Thorbecke in het huis aan de Dijk, ca. 

1800 (de gebruikelijke datering, ca. 1810, is gezien de 

leeftijd van de kinderen onwaarschijnlijk). Afgebeeld 

zijn v.l.n.r. Sophie, Lubbertus, Friedrich Wilhelm, 

Franz Heinrich en Katharine. Part. coll., kopie 

aanwezig in GAZ, neg.nr. 72RO38.D. 

23. GAZ AAZ01-06039, Register van alle huizen, 1812, 

fol. 133-134. Röhner wordt hierin op fol. 42-43 vermeld, 

inwonend bij horlogemaker Frederik de Haen 

in de Waterstraat. 

24. J.C. van Apeldoorn, Het orgel in de Groote- of St. 

Michielskerk te Zwolle (Zwolle 1896) 28. Vgl. ook 

noot 17. 

De Zwolsche Courant maakt van het ontslag geen 

melding. 

25. W. Schlang & O. Ritter von Maurer, Das Freiburger 

Theater (Freiburg 1910) 41,53,119-120. 

26. FA Röhner 34, Brief van J.C. aan G.W. Röhner, 1837. 

Ibid. 35, Afscheidsgedicht 'Der Bruder', 1837. Ibid. 

36, Brieven van A.S. Thorbecke aan G.W. Röhner, 

1838,1842-43. Stadtarchiv Freiburg, Bestand Hinterlassenschaftsakten 

H 2762. 

27. GAZ Overlijdensakten 1846 no. 479, 30 nov. 1846: 

Johanna Maria Bergman, oud 71 jaar, geboren te 

Arnhem, dochter van Johan Lodewijk Bergman en 

Johanna Elisabeth Franken, zonder beroep, weduwe 

van Karel Röhner, overleden 26 nov. te 22.30 uur in 

de Papenstraat te Zwolle. Het bestand echtscheidings-procedures 

1813-1838 uit het archief der Rechtbank 

van eersten aanleg te Zwolle (RAO, inv.nr. 79) 

bevat geen materiaal over een eventueel door haar of 

Röhner begonnen procedure. 

Bijlage 

Composities van Johann Carl Röhner (Coburg 18 juni 

1774 - Freiburg 24 september 1837) 

Instrumentale muziek 

Het eerste werk aanwezig bij TA en RAU; de overige in 

GM 

- Simphonie a grand orchestre (in D) opus 3. Hummel, 

Berlin / Grand Magasin de Musique, Amsterdam 

1802 

- Air favori varié pour Ie violon principal avec accompagnement 

de deux violons, viola et violoncelle. 

Nolting, Amsterdam z.j. 

- Caprice et variations pour flüte principale avec 

accompagnement de deux violons, alto et basse. 

Steup, Amsterdam z.j., no. 205 

- Musique militaire pour Ie piano; contenant une 

marche, 3 pas redoubles et une valse. Steup, Amsterdam 

1820 

- Ouverture a grand orchestre. Simrock, Bonn / 

Cologne z.j., no. 1514 

- Potpourri pour flüte principale avec accompagnement 

de deux violons, deux hautbois, deux cors, alto 

et basse. Steup, Amsterdam 1821 

- Potpourri pour la flüte avec accompagnement de 

pianoforte. Steup, Amsterdam z.j. 

- Sonate pour Ie pianoforte avec accompagnement 

d'un violon. Nolting, Amsterdam z.j. 

- Marche pour la flüte de St. Jean (voor piano). Steup, 

Amsterdam z.j.


Liederen, uitgegeven bijf.B. Nolting te Amsterdam 

Alle in druk aanwezig in GM; de nrs. 28 en 30 tevens bij 

TA, de nrs. 33 en 48 in FA Röhner 

28 L'Absence uitgave nr. 239 

29 L'Attente 240 

30 Corine a Oswald 241 

31 Mon dernier mot... si! 242 

32 La pensee 248 

33 Mesadieux 249 

35 Un jour dans unegrotte obscure 253 

36 Regrets d'une mère sur la mort de son 

jeune enfant 254 

37 Atoi 255 

38 Souvenir 256 

39 Amalyre 257 

40 La malheureuse 258 

2 Verlangen 265 (1819) 

43 L'amitié 267 

44 Le vaucluse 268 

45 Que Ie jour me dure 269 

46 Les quatres saisons 270 

48 L'enseignement mutuel 280 

48 Ma philosophie 287 

4 Abendlied (tekst van Cramer, opgedragen aan 

G.W. Röhner) 289 

5 Minnesold 290 

6 DieErscheinung 291 

Liederen, uitgegeven bij anderen 

Alle aanwezig in GM; 'Fanny' tevens bij TA, UBA en 

POM 

- Aan Nederland (volkslied, tekst L. Rietberg). Steup, 

Amsterdam z.j. 

- Wiegenlied. Vermaazen, Amsterdam z.j. 

- Fanny (liederencyclus, tekst Rhijnvis Feith). Allart, 

Amsterdam 1808 

Overige vocale muziek 

De eerste drie werken aanwezig bij TA; 'Het Onweder' 

in afschrift in RAO; de cantate 'De verlossing van 

Nederland' in bibliotheek KNAW; de opera 'Het kleine 

Duimpje' in UBA; van de overige werken slechts vermeldingen 

aangetroffen 

- Het Onweder, cantate op tekst van Rhijnvis Feith. 

Autograaf, 1806. In 1827 in Duitstalige versie 'Das 

Ungewitter' in Freiburg opgevoerd. 

- Missa no. 1. Handschrift (niet van Röhner) z.j., 

afkomstig uit de Mozes en Aaronkerk te Amsterdam. 

- Missa no. 3. Handschrift, 1847, herkomst als no. 1. 

- De verlossing van Nederland, cantate op tekst van 

Rhijnvis Feith. Autograaf, ca. 1819. 

- De Storm of het betooverde eiland. Opera, 1805. Vermeld 

in ZC; in 1826 in Duitstalige versie 'Der Sturm' 

in Freiburg opgevoerd. 

- Meifort en Clare. Opera, tekst Rhijnvis Feith, 1810. 

Vermeld in ZC. 

- Het kleine Duimpje en de reus Fayel. Opera op tekst 

van Hendrik Kraijenstein, 1814. Vermeld in ZC. 

Diversen 

Aanwezig in POM, afdeling documenten 

- Gedichte von Joh. Ca. Röhner. Autograaf, met tekeningen 

van A. Bergman, Zwolle 1802 

Aanwezig in FA Röhner 13 

- Muzijkaal Zak-Woordenboek, bevattende eene 

beknopte verklaring en beschrijving der voornaamste, 

thans bij de vocale en instrumentale toonkunst 

in gebruik zijnde, kunsttermen en instrumenten. 

Dirk van Stegeren, Zwolle 1820. 

Afkortingen: 

KNAW Koninklijke Nederlandse Akademie van 

Wetenschappen, Amsterdam 

TA Toonkunst-Bibliotheek, Amsterdam 

UBA Universiteitsbibliotheek, Amsterdam 

GM Haags Gemeentemuseum, Den Haag 

FA Familie-archief Röhner, Utrecht 

RAO Rijksarchief Overijssel, Zwolle 

RAU Rijksarchief in Utrecht, Utrecht 

POM Provinciaal Overijssels Museum, Zwolle 

ZC Zwolsche Courant (aanwezig in Gemeentearchief 

Zwolle en Rijksarchief in Overijssel, 

Zwolle) 

restant bijschrift pagina 

22: 

a. Begin van het eerste 

koor. c. Partij voor altstem, 

blijkens het 

opschrift gezongen door 

'juffrouw Ramaer' 

(mogelijk familie van 

een in Zwolle woonachtige 

arts).

Aafje Lem 

Op deze manier komt 

de naam voor in een 

charter van 2 mei 1415: 

Gherardus Vollenhoe. 

Zwolse fraters/3 

De geschiedenis van de moderne devotie in 

Zwolle is ons onder meer in de kroniek 

van het Zwolse fraterhuis overgeleverd. ' 

De periode van bijna een eeuw die volgt op de 

stichting van het Zwolse huis rond 1384, wordt in 

deze kroniek uitgebreid beschreven, met als leidraad 

de levensgeschiedenissen (vitae) van de in 

die tijd in het huis verblijvende fraters. Sommige 

van deze fraters zijn slechts in een enkele zin of 

korte paragraaf vertegenwoordigd in de kroniek; 

andere hebben door hun levenslange toewijding 

een stempel gedrukt op de geschiedenis van het 

huis. 

In de beide voorgaande artikeltjes over de Zwolse 

fraters 2 is steeds sprake geweest van fraters en 

andere personen uit die eerste groep: mannen die 

slechts zijdelings hebben bijgedragen aan de ontwikkeling 

van het fraterhuis: Tilmannus Honf bijvoorbeeld, 

die een groot deel van zijn leven niet in 

het Zwolse, maar in het Harderwijkse fraterhuis 

heeft doorbracht; Wessel Gansfort, die nooit deel 

heeft uitgemaakt van het fraterhuis, maar door 

zijn karakter en levenswijze een stempel heeft 

gedrukt op de periode waarin hij leefde en de 

mensen die met hem in contact kwamen. 

Daarnaast zijn er de fraters uit de tweede groep: zij 

duiken in allerlei verhalen in de kroniek telkens 

weer op. Gedurende tientallen jaren verrichtten 

zij vele functies zowel in als buiten het fraterhuis 

en hebben zo diens geschiedenis mede bepaald. 

Een van deze fraters is al eens kort ter sprake 

geweest, maar zijn leven verdient meer dan een 

terloopse vermelding. 


Het gaat om Gerardus (Gheert) van Vollenhoe, 

die in de ruim 40 jaar dat hij deel uitmaakte van de 

communiteit, zijn sporen heeft nagelaten. Gerardus 

bezocht eerst de Zwolse school. Zijn schooltijd 

moet gevallen zijn aan het begin van de vijftiende 

eeuw, want toen er in 1415 statuten werden 

gemaakt voor het fraterhuis, was hij al toegetreden 

tot de broederschap; uit de stukken blijkt dat hij 

een van de medebepalers van deze huisregels was. 3 

Aan het eind van het jaar 1458 overleed hij in datzelfde 

huis nadat hij er het grootste deel van zijn 

leven had doorgebracht. 

Toen Gerardus al ruim 10 jaar in het fraterhuis 

woonde, werd hij samen met zijn medebroeders 

door de stedelijke overheid gedwongen de stad te 

verlaten. De landen van het Oversticht hadden 

namelijk geweigerd de nieuw benoemde bisschop 

Zweder van Culemborg te accepteren als landsheer 

en geestelijk leider, maar hielden vast aan de 

in eerste instantie gekozen Rudolf van Diepholt. 

Zweder sprak als gevolg daarvan het Interdict uit 

over de gebieden die hem weigerden te erkennen. 

Hierdoor ontstond een conflict tussen de steden 

en de religieuzen, die zich wensten te onderwerpen 

aan de gevolgen van het over hen uitgesproken 

Interdict, namelijk het verbod op uitoefening 

van alle religieuze oefeningen. In 1426 verlieten de 

fraters de stad en vertrokken naar het fraterhuis 

Hieronymusberg bij Hattem en van daaruit naar 

Doesburg waar ze een nieuw fraterhuis stichtten. 

Pas in 1432 loste de nieuwe Paus de situatie op en 

hief het Interdict op. Alhoewel dit niet direct het 

einde betekende van het zogenaamde 'Utrechtse 

Schisma', werd het weer mogelijk de godsdienstige 

oefeningen in de streek uit te voeren. 4 Om die 

reden keerden de fraters, die toen ruim 6 jaar buiten 

Zwolle hadden doorgebracht, in de nazomer 

van 1432 terug in de stad. Gerardus was een van de 

twee priesters, die tezamen met nog tenminste


dertien fraters terugkeerde in het fraterhuis. 

Rond diezelfde tijd had Gerardus ook de zielzorg 

voor de zusters van twee huizen in de stad; hij 

was biechtvader in het Olde Convent en in het 

Kadenetersconvent. De Zwolse fraters vervulden 

naast deze functie vrijwel altijd ook de bestuurlijke 

taken in de zusterhuizen in de stad. Gerardus 

deelde zijn taak als biechtvader in het Olde Convent 

met de rector Dirc van Herxen. Na verloop 

van tijd, waarschijnlijk rond 1435, werd deze verantwoordelijkheid 

op verzoek van de rectrix in het 

Olde Convent overgedragen aan Liefardus (Lephart) 

van Ulzen, een telg uit een invloedrijk Zwols 

geslacht en familie van de genoemde rectrix. In de 

loop van de tijd verwierf Liefardus uiteindelijk de 

zorg voor alle zusterhuizen. Hij zou de fraters later 

nog veel moeilijkheden gaan opleveren, omdat het 

heel moeilijk bleek hem uit zijn functies te ontzetten 

toen hij het niet zo nauw meer nam met de 

belofte van kuisheid en daarmee alle Zwolse fraters 

in opspraak bracht. 5 

Gerardus van Vollenhoe heeft ook zijn sporen 

nagelaten in de voor en door de fraters opgestelde 

oorkonden. Gedurende ruim twintig jaar, tot aan 

zijn dood in 1458, werd hij met name genoemd 

wanneer het fraterhuis rechtshandelingen op 

schrift liet stellen. Dit is een indicatie voor zijn 

positie binnen de communiteit, want de in de oorkonden 

bij naam genoemde fraters vervullen 

steeds een belangrijke functie in het fraterhuis. Zo 

is de eerste van de genoemde fraters altijd de rector. 

De functie van de tweede persoon wisselt, 

soms is het de procurator van een van de huizen, 

soms de librarius. 

Waarschijnlijk werd de volgorde waarin de 

personen genoemd werden in de oorkonden 

mede bepaald door de ouderdom van de persoon; 

in 1435 bijvoorbeeld werd Geert van Vollenhoe 

nog als derde genoemd na de rector Dirc van Herxen 

en de procurator Lephart van Ulzen, terwijl 

hij in 1453 de tweede plaats innam voor de procurator 

van het Domus Pauperum, Albertus Kalkar, 

en de procurator van het fraterhuis, Henric Zwarte. 

6 Hieruit blijkt dat Gerardus de functie van librarius 

vervulde, een taak die hij volgens de kroniekschrijver 

heel lang vervulde. 7 Dat deze functie 

in het fraterhuis een zeer belangrijke was, blijkt uit 

de regels van het huis, de zogenaamde 'consuetudines'. 

Hierin is de taakomschrijving van de librarius 

de derde in de rij na de rector en de procurator, 

die de zorg hadden voor het huis en zijn bewoners. 

De bibliothecaris droeg zorg voor de belangrijkste 

bron van inkomsten: het scriptorium. De precieze 

inhoud van de taak van de librarius zal in een volgend 

artikel onderwerp van bespreking zijn. 

Gerardus van Vollenhoe overleed een jaar na 

Dirc van Herxen, de rector onder wiens gezag hij 

zijn leven in Zwolle had doorgebracht. Dat hij niet 

vergeten werd in het fraterhuis blijkt uit de kroniek: 

toen de schrijver van de kroniek veertig jaar 

later zijn tekst opstelde, wisten sommige broeders 

van deze librarius te vertellen dat één kar niet 

genoeg zou zijn om alles wat hij had geschreven op 

te laden en dat hij ondanks zijn bijna volledige 

blindheid stug doorschreef, waardoor uiteindelijk 

de vingers die hij gebruikte om mee te schrijven 

volkomen waren vergroeid. 8 

Noten 

1. M. Schoengen (ed.) Jacobus Traiecti alias de Voecht, 

Narratio de inchoatione domus clericorum in Zwollis 

... Werken uitgegeven door het Historisch Genootschap, 

3e serie nr 13 (Amsterdam 1908). 

2. 'Zwolse fraters/i' en 'Zwolse fraters/2.' respectievelijk 

in: Zwols Historisch Tijdschrift 1 (1992) 4-6 en 

(1992)4117-119. 

3. Schoengen, 274-278. 

4. H. van Gelderen, '"Gi sult uuter stat trecken..." 

godsdienstige gevolgen van het Utrechtse schisma 

(1423-1449) en de houding van de bevolking.'in: 

Jaarboek Oud-Utrecht 1980, p. 26-42. 

5. Schoengen, 108-111. 

6. Ibidem, 329, nr 54 en 344, nr 75. 

7. Ibidem, 95: 'Longo tempore librarius fuit sollicitus 

usque ad mortem, ut fratres haberent requisita ad 

opus suum.' 

8. Ibidem, 95: 'Solent de eo fratres dicere, quod carruca 

non possent vehi libri, quos scripsit ipse. Postquam 

ergo senuit et vix per berillum videre poterat, ut pennam 

temperaret, tamen non cessabat ab opere scribendi, 

ita quod ex longo usu scribendi, dum extenderet 

manus, digiti sui componebantur ultro, quasi 

haberet pennam ad usum scribendi.'

Lydie van Dijk 

De tamme spreeuw, op 

doek geschilderd door 

Pieter van Noort, 80 x 

95 cm (foto: Provinciaal 

Overijssels Museum) 


De tamme spreeuw, Pieter van Noort 

(1621-1672) 

Het schilderij 'De tamme spreeuw' van 

Pieter van Noort werd in 1957 door het 

Provinciaal Overijssels Museum (POM) 

verworven. Over de ware identiteit van de schilder 

bestond lange tijd onzekerheid, zoals blijkt uit de 

vermelding in de catalogus van de tentoonstelling 

Tot Lering en Vermaak, die in 1976 in het Rijksmuseum 

in Amsterdam werd gehouden. Daarin 

wordt gesteld dat dit schilderij 'waarschijnlijk niet 

is van de bekende schilder van visstillevens Pieter 

van Noort (werkzaam i626(?)-i648 te Leiden, 

daarna waarschijnlijk te Zwolle), maar van een 

andere jongere schilder van die naam (misschien 

zijn zoon), die in 1621 te Leiden werd geboren.' In 

het enkele maanden geleden verschenen boekje 

'Schilders in Zwolle' wordt een ander schilderij 

van Van Noort uit de collectie van het POM 

beschreven en zijn doopceel gelicht, die hier verkort 

volgt. Volgens gegevens in het archief van de 

gemeente Leiden zijn in de eerste helft van de 17de 

eeuw twee kinderen geboren met de naam Pieter 

van Noort: de eerste op 19 december 1621, de twee-


de op 24 mei 1634. De schilder was in 1648 lid van 

het Leidse St. Lucasgilde, hetgeen een geboortedatum 

in 1634 uitsluit. In 1652 ging hij in ondertrouw 

in Leiden. Hij woonde toen al in Zwolle. Zijn 

bruid was eveneens in Leiden geboren, maar 

woonde op dat moment in Rotterdam. Uit dit 

huwelijk werden vijf kinderen geboren, van wie er 

twee na enkele jaren overleden. In 1659 woonden 

zij in de Sassenstraat. Pieter van Noort overleed in 

Zwolle in 1672. 

Zijn werk bestaat voornamelijk uit vis- en 

jachtstillevens. Deze schilderijen bevinden zich in 

de Lakenhal in Leiden, in het Catharinagasthuis in 

Gouda en in het Rijksmuseum in Amsterdam. Een 

paar jaar geleden kwam bij Sotheby's in Amsterdam 

een groot stilleven met vissen en een visser 

onder de hamer. Helaas had het POM niet voldoende 

geld om dit werk aan te kopen. 

Het onderwerp van het hierbij afgebeelde schilderij 

vormt een uitzondering op het door hem 

beoefende genre. Het laat een jonge spreeuw zien, 

die door een jongen uit zijn kooi gelokt wordt. 

Deze kooi wordt door een jong meisje vastgehouden. 

Dit 'realistische' onderwerp heeft een symbolische 

betekenis. Hoewel het de laatste jaren een 

trend is om allerlei zaken op zgn. realistische schilderijen 

uit de zeventiende eeuw een betekenis te 

geven, die naar mijn idee ook wel eens wat te ver 

gezocht is, is hier geen twijfel mogelijk. Het thema 

is te verklaren met behulp van Cats' embleem over 

de verloren maagdelijkheid in 'Sinne- en Minnebeelden'. 

Dit boek verscheen voor het eerst in 1618 

en kende vele herdrukken. De minnebeelden 

dienden bij Cats om de lezer te begeleiden naar de 

religieuze zinnebeelden. 

Ook moet bij de verklaring van dit onderwerp het 

i7de-eeuwse Nederlands betrokken worden: 

Vogelen' was behalve een synoniem voor vogelvangen, 

ook de meest gangbare uitdrukking voor 

de coitus. Een 'vogelaer' was niet alleen een koppelaar 

of hoerenbaas, maar ook degene met wie 

men de liefde bedreef. 

Het embleem uit Cats' boek heeft als thema 'reperire, 

perire est' ('t vlucht, krijgt het lucht). Hierbij 

staat het volgende vers: 

Waer dat den Maeghdom leyt ginck Els haer 

voester vraghen, 

De min dacht, segg' ick 't niet, sy mocht daer van 

gewagen 

Aen Ritsaert, dat 's een boef, die soud' haer doen 

bescheyt; 

Die sprack sy, neemt dees doos, hier in de Maeghdom 

leyt: 

(Int doosken sat een vink.) De min was nau vertoghen, 

De doos was op-ghedaen, de voghel was ontvloghen. 

Ach Maeghdoms teer ghewas! dat ons soo licht 

ontglijt 

Met soecken jaecht-men 't wegh, met vinden 

wert-men 't quijt. 

RRPMURE.. PtfRlRR EST. 

Een Ritsaert is een ritsige, d.w.z. geile man. In 17de 

eeuwse kluchten komt men ook een dergelijk type 

tegen. De man op dit schilderij is zo'n type. Hij 

draagt hij een jakje, waarvan de mouwen doorsneden 

zijn. Het doet voor de tijd waarin het geschilderd 

is, wat ouderwets aan. Mogelijk is het frivool 

bedoeld. 

Literatuur 

E. de Jongh, Zinne- en minnebeelden in de schilderkunst 

van de zeventiende eeuw, Amsterdam 1967 

Illustratie uit: Alle 

Wercken van Jacob Cats 

bezorgd door Dr. J. van 

Vloten, met ruim 400 

platen op staal gebracht 

door]. W. Kaiser, uitgever 

Erven J.J. Tijl, 

Zwolle 1862.

Bob Erdtsieck 

28 

Een rouwbord in de Grote Kerk 

Toen na de hervorming de kerken ontdaan 

werden van hun heiligenbeelden, kwam 

direct daarna het verschijnsel van de rouwborden 

op. Wanneer een voornaam persoon 

gestorven was, bevestigde men een bord met het 

familiewapen en gegevens van de overledene enige 

tijd aan het huis, waarna het, als herinnering, een 

plaats kreeg in de kerk. Het rouwbord is een uitdrukking 

van een tijdsbeeld waarin de mens 

belangrijker werd. Met de komst van de Fransen 

in 1795 werden ze bijna allemaal verwijderd. Ook 

dat is weer een tijdsbeeld: bij gelijkheid en broederschap 

paste geen onderscheid. Een van de oudste 

Nederlandse rouwborden bevindt zich in het 

kerkje van Helium (Groningen) en dateert van 

1568. In de zeventiende en achttiende eeuw was er 

nauwelijks een kerk zonder rouwborden. Op de 

schilderijen met kerkinterieurs van Saenredam is 

dit duidelijk te zien. 

Het rouwbord in het koor 

In 1912 vermeldt F.A. Hoefer in zijn boek 'Wandelingen 

door Zwolle' een rouwbord in het 'choor' 

van de Grote Kerk met het opschrift: 'De Heer 

Iohannes van de Linden eerste Oppercoopman en 

capitain van de comp. pennisten van 't Castel. 

Geboren tot Batavia anno 1707 den 5 Februari]. 

Overleden tot Batavia Ao 1742 den 15 October.' 

Het bord verdween daarna om onnaspeurlijke 

redenen, maar enkele jaren geleden werd het in 

een kast van het kerkelijk bureau van de Hervormde 

Kerk teruggevonden. De voorzitter van de 

kerkvoogdij, B. Veldman, liet het bord restaureren 

en herplaatsing wacht nu op betere tijden voor de 

Grote Kerk. 

Hoe is echter een rouwbord van iemand die in 

Batavia geboren en gestorven was in de Grote 

Kerk in Zwolle terecht gekomen? Vijf zilveren 


avondmaalsschotels met het opschrift: 'Legaat van 

Mejufvrouw Suzanna Catharina van de Linde', die 

ook al door Hoefer worden vermeld, helpen ons 

verder. 

Opperkoopman op Java 

Op 15 oktober 1742 overleed opperkoopman 

Johannes van de Linde op de jeugdige leeftijd van 

35 jaar. Johannes was op Java geboren, zijn vader 

moet dus reeds naar Indië zijn gekomen. Opperkoopman 

was een hoge ambtelijke functie bij de 

Verenigde Oostindische Compagnie, die echter 

slecht betaalde. Bovendien werd de helft van het 

salaris in Nederland uitgekeerd. Ambtsmisbruik 

om het inkomen iets te verhogen kwam dan ook 

veel voor. Johannes en zijn vader hadden een flink 

kapitaal bijeenvergaard. 

Johannes was gehuwd en had een tweejarig 

zoontje, Johannes Christiaan, die in 1740 was 

geboren. Waarschijnlijk is de jonge weduwe met 

haar kind spoedig na de begrafenis naar Nederland 

vertrokken. Opvoeding en schoolopleiding 

heeft Johannes Christiaan in ieder geval in Nederland 

gehad. In 1758 deed hij in Amsterdam belijdenis 

in de hervormde kerk. In hetzelfde jaar stond 

hij als student rechten ingeschreven. 

Toen Johannes Christiaan in 1765 trouwde was 

zijn moeder reeds overleden. 

Bruid was de 28-jarige Suzanna de Veer. De 

adressen van beiden geven aan dat ze vermogend 

waren, ze woonden respectievelijk aan de Reguliersgracht 

en aan de Keizersgracht. De ondertrouw 

vond plaats op vrijdag 16 augustus. Het 

huwelijk (dat in die tijd alleen maar kerkelijk was) 

werd voltrokken in Muiderberg op 1 september 

1765. 

Johannes Christiaan naar Zwolle 

Mr. Johannes Christiaan van de Linden bleef


voorlopig als advocaat in Amsterdam, hoewel hij 

de inkomsten niet nodig gehad zal hebben. Hij 

kreeg in Amsterdam vier kinderen: Johannes Justus, 

gedoopt op 20 juli 1767 in de Zuiderkerk; Justus 

Christiaan, gedoopt op 17 april 1768 in de 

Nieuwe Kerk; Anna Maria, gedoopt op 12 januari 

1772 in de Oude Kerk; en Suzanna Catharina (die 

van het avondmaalszilver), gedoopt op woensdag 

30 augustus 1775 door dominee P. Noordbeek in 

de Noorderkerk. Johannes Christiaan verhuisde 

in augustus 1778 met zijn gezin naar Vollenhove 

en kwam vandaar in 1788 naar Zwolle. Het rouwbord 

van vader is waarschijnlijk vanuit een 

Amsterdamse kerk door de familie meegenomen 

naar Vollenhove en Zwolle. 

Advocaat Van de Linden woonde in de Voorstraat. 

Hier werden de kinderen groot. Justus 

Christiaan vertrok in 1791 naar Leiden, waar- 

msm 

schijnlijk om te studeren. Suzanna Catharina deed 

op maandag 16 december 1793 belijdenis bij ds. 

G.W. Carp. Haar zuster Anna Maria had dit al in 

1789 gedaan. Johannes Christiaan stierfin 1795 op 

55-jarige leeftijd en werd op 20 februari van dat 

jaar in de Grote Kerk begraven. Dat kon omdat ze 

rijk waren. Voor 55 gulden - een behoorlijk bedrag 

in die tijd - werd de klok geluid. 

Rijke familie 

De twee zusje en een broer Van de Linden bleven 

gedurende de Franse tijd in Zwolle een hechte 

band houden. De, ongehuwde, oudste broer, 

Johannes Justus, was ontvanger in Zwolle. Hij 

bezat het klein burgerrecht en was vanaf 1807 tijdelijk 

directeur van de Grote Sociëteit aan de Koestraat. 

In 1802 stond hij borg voor de Engelse wijnkoopman 

William Jackson, die op 30 oktober van 

Rouwbord van Johannes 

van de Linden

Voorstraat 29-31, anno 

1972. Op nr. 29 woonde 

Suzanna C. van de Linde 

na terugkeer uit 

Deventer in 1833. 

het erop volgende jaar met zijn zuster Anna Maria 

zou trouwen. Suzanna Catharina zou nooit trouwen, 

maar financiële problemen leverde dat niet 

op, want de familie was rijk. In 1809 konden de 

vier kinderen Van de Linden met een gerust hart 

afstand doen van de erfenis van tante Hendrina 

ten gunste van hun moeder, die het schijnbaar 

beter kon gebruiken. 

In 1810 verhuisden Anna Maria en William 

vanuit Zwolle naar Amsterdam en vandaaruit 

wellicht verder. Suzanna Catharina vertrok in 1815 


naar Den Haag. In 1833 kwamen ze tegelijk, via 

Deventer, weer terug. De 58-jarige Suzanna ging 

wonen in de Voorstraat en daar overleed ze ook 

op 20 juni 1849,74 jaar oud. 

De erfenis 

Suzanna Catharina liet heel veel geld na, en het 

meeste ging naar de hervormde kerk. Op 2 juli 

1849 werden de precieze bepalingen in haar testament 

door notaris Royer bekend gemaakt. 

1. De eerste dienstbode kreeg, zolang zij leefde, 

een jaarlijkse uitkering van 200 gulden en enkele 

meubels. 

2. De tweede dienstbode kreeg een bepaald 

bedrag. 

3. Enkele meubels gingen naar Jkvr. van Berckel. 

4. De rest van nalatenschap was voor de Hervormde 

Gemeente onder de volgende bepalingen: 

a. Duizend gulden moest opzij worden gelegd om 

zilveren schotels te maken voor het H. Avondmaal. 

b. Wat er over bleef moest worden belegd in aandelen 

NWS en de rente hiervan diende om de 

twee oudste predikanten in dienstjaren een 

jaarlijkse toelage te geven. In 1849 hadden ds. 

Van Senden en ds. Bleyenberg er baat bij. 

c. De executeur testamentair kreeg 400 gulden. 

Waar kwam nu al dit geld vandaan? Suzanna Catharina 

bezat vijf-achtste van het pakhuis De Palm 

aan de Prinsengracht in Amsterdam, waarde 

ƒ 4.500,-; obligaties en effecten ter waarde van 

ƒ 15.000,-; en meubels ter waarde van ƒ 1.800,-. In 

totaal was er ƒ 21.093,- aan activa. 

De kerkvoogdij aanvaardde de erfenis gaarne, 

maar moest eerst toestemming aan de koning 

vragen. De kerkbestuurders schreven de koning 

zeer ingenomen te zijn met de toelage, te meer 

omdat het domineessalaris - van staatswege - van 

1500 gulden per jaar eigenlijk veel te laag was. 

Toch was dat traktement niet zo laag - een arbeider 

verdiende slechts 300 gulden - maar wellicht 

waren de dominees aan hun stand verplicht er een 

grote staat op na te houden. Ondanks de kritische 

woorden kwam de goedkeuring van de koning af 

en kon worden uitgerekend wat er precies voor de


hervormde kerk overbleef. Na aftrek van de giften 

aan onder anderen de dienstmeisjes en de successierechten 

was er ƒ 11.680,- beschikbaar. Nu zou 

dat zo'n 800.000 gulden zijn. De kerkvoogdij 

plaatste al het geld op de inkomstenstaat van 1849, 

maar beloofde jaarlijks twee predikanten een toelage 

te geven. Tevens werd aan een zilversmid 

opdracht gegeven vijf zilveren avondmaalsschotels 

te maken met het opschrift: 'Legaat van 

Mejufvrouw Suzanna Catharina van de Linde'. De 

jaarlijkse uitkering aan de twee oudst dienende 

dominees is tot in de jaren zestig uitgekeerd. 

Het rouwbord 

Het rouwbord met als familiewapen twee lindebomen 

en twee springende herten van Suzanna's 

grootvader hing bij haar overlijden nog steeds in 

de Grote Kerk. Het zal na het bekend maken van 

de erfenis zeker piëteitsvol zijn behandeld. Van de 

Lindens waren er op zeker moment niet meer om 

er voor te zorgen; in 1881 staan ze niet in het adresboek 

van Zwolle. Misschien heeft Justus Christiaan, 

de broer die naar Leiden ging om te studeren, 

nakomelingen. 

Bronnen 

F.A. Hoefer, Wandelingen door oud-Zwolle (Zwolle 

1912) 98 en 99. 

dr. L. de Jong, Nederland in de Tweede Wereldoorlog, 

deel 11a, 32 en 33. 

Gemeentearchief Zwolle (GAZ), Kerkelijk Archief (KA) 

017, Lidmatenboek 5,167. 

Idem, Lidmatenboek 6,204. 

Idem, Notulenboek Kerkvoogdij, 1849. 

Idem, Ondertrouwboek 801,130-134. 

Begraafboek Grote Kerk Zwolle, RBSO 745,289. 

Gemeentearchief Amsterdam, Doopboek, nr. 102 fo. 

135- 

Idem, nr. 56 fo. 187. 

Idem, nr. 84 fo. 16. 

Idem, Ondertrouwboek, nr. 610 fo. 156. 

Rijksarchief in Overijssel, Lidmatenboek van Vollenhove, 

nr. 314 en 315. 

GAZ Recognitiën 25 februari 1809, inv.nr. RA001-00017, 

p. 61-62 

Wijkboek i-e wijk Voorstraat 1832-1849, B. Wiegman, 

inv.nr. AAZ01-00438 

Literatuur 

F.C. Berkenvelder en W.A. Huijsmans, Maandrekening 

van Zwolle 1445. Zwolle (Gemeentearchief) 

1993. 

Gitte Clemens, Kim Kooiman en Marjolein Schuman, 

Nut of vermaak: motieven van de stichters 

van schouwburg Odeon te Zwolle. Amsterdam 

1993- 

Martin Coers, Ja ik wil.... Utrecht (Universiteit 

Utrecht) 1993. 

Een onderzoek naar de overeenkomsten en 

verschillen tussen het huwelijksrecht van de 

stad Zwolle aan het eind van de achttiende 

eeuw en het heden ten dage geldende huwelijksrecht 

in Nederland. 

B.J. Kam, De b(o)uren van de O.L.M. Zwolle 

(Geert Groote) 1993. 

Aart Lensink, 'Het mysterie van de Zwolse zonnekalender', 

in: Panorama (1993) december 24-27. 

Aranka Meijerink-Wijnbeek, Zwolle in contrast, 

Zwolle (Rotary) 1993 

Danny Stemvers e.a., De eerste zet in Zwolle: Timman 

- Karpov, wereldkampioenschap schaken 

1993. Zwolle 1993. 

Serie krantenartikelen over het wereldkampioenschap 

schaken gehouden in Zwolle. 

Bomen in Zwolle, Zwolle (Sector Groen, Sport en 

Recreatie) 1993. 

175 Jaar tot het algemeen nut van de Zwollenaren. 

Zwolle (SNS bank) 1993.

Agenda 

Tentoonstellingen 

in het Provinciaal Overijssels Museum 

12 maart t/m 30 april 1994 

GOUDEN KROON: Vestingwerken in Overijssel 

DROSTENHUIS: Zwolse persfoto's 1993 

7 mei t/m eind juni 1994 

GOUDEN KROON en DROSTENHUIS: ïoo jaar Brandweer 

Serviceverlening Rijksarchief uitgebreid 

Het Rijksarchief in Overijssel is met zijn goed toegankelijke 

7,5 strekkende kilometer archieven, 

12.000 kaarten en 55.000 historische foto's een 

belangrijk informatiecentrum voor de geschiedenis 

van Overijssel. Iedereen kan dit historisch 

materiaal gratis inzien. 

Sinds oktober 1993 is het Rijksarchief ook op 

zaterdag voor het publiek geopend. De openingstijden 

zijn van 10.00 uur 's ochtends tot 16.00 uur 

's middags. Op zaterdag wordt dezelfde service 

geboden als op doordeweekse dagen. In de zomermaanden 

juni, juli en augustus is er geen zaterdagopenstelling. 

Met deze verruiming van de openstelling komt 

het Rijksarchief tegemoet aan een dikwijls door 

bezoekers uitgesproken wens. Historisch geïnteresseerden 

met een baan tijdens kantooruren door 

de week krijgen nu ook de kans het Rijksarchief te 

bezoeken zonder daarvoor een vrije dag te hoeven 

opnemen. 

Educatieve activiteiten maken een bezoek op 

zaterdag juist voor familie-onderzoekers extra 

aantrekkelijk. 

De openingstijden, maandagmiddag van 13.30 

tot 17.00 uur en dinsdag tot en met vrijdag van 


9.00 tot 17.00 uur, blijven gehandhaafd. 

Het Rijksarchief is gevestigd aan de Eikenstraat 

20, 8021 wx te Zwolle, telefoon 038-540722. Er is 

voldoende eigen parkeergelegenheid. 

Studiedag archeologie en publiek 

Op zaterdag 19 maart a.s. wordt in Deventer een 

studiedag over archeologie en publiek gehouden. 

Diverse sprekers zullen ingaan op de presentatie 

van archeologische vondsten, de publieksbegeleiding 

en contacten met de media. Allereerst komt 

de inrichting van tijdelijke tentoonstellingen aan 

bod. Ook wordt aandacht besteed aan verschillende 

manieren om informatie aan bezoekers over te 

dragen. Tenslotte wordt de public relations van 

archeologische verenigingen en werkgroepen 

behandeld. De studiedag wordt afgesloten met een 

archeologische excursie in Deventer. 

Opgave: Culturele Raad Overijssel, Jacob Catsstraat 

25,8023 AE Zwolle, telefoon 038-537527. 

Contactdag Platform Middeleeuwse 

geschiedenis NWO 1994 

Op 22 april 1994 organiseert het bestuur van het 

Platform Middeleeuwse Geschiedenis van NWO 

een contactdag in het Refter te Zwolle een contactdag 

in het Refter te Zwolle. Twee thema's zullen 

deze dag centraal staan: 

1. Hagiografische bronnen en de historicus 

Sprekers: mevrouw dr. A.B. Mulder-Bakker 

(tevens inleiding), mevrouw drs. M. Carasso- 

Kok en mevrouw drs. R.I.A. Nip. 

2. Stichting en begunstiging van geestelijke instellingen 

in het middeleeuwse bisdom Utrecht, 

drie voorbeelden


Sprekers: mevrouw drs. C.J.C. Broer, dr. B.J.P. 

van Bavel, drs. B.R. de Melker, inleiding 

prof.dr. C. Dekker. 

Belangstellenden voor deze dag kunnen zich aanmelden 

bij het secretariaat van de SHW (voorheen 

SHO), Postbus 93138, 2509 AC Den Haag, onder 

vermelding: contactdag Platform Middeleeuwse 

Geschiedenis 1994. Zij ontvangen dan een uitvoerig 

programma en inschrijvingsformulier. 

Gezichten op Steenwijk, Blokzijl en de Kuynderschans, 

met vestingwerken, getekend door Johannes 

Peeters, gegraveerd door Gaspar Bouttats, Antwerpen 

1674. 

•^^ètataUât^mnVJl^ll^î^t^^^^T 6^ H ^^ H £"t*r***^'*toï*iti.^l^J,UM«U,

34 

Auteurs Colofon 

Wil Cornelissen (1928) was werkzaam bij het 

onderwijs, laatstelijk als adjunct-directeur van 

de Ambelt te Zwolle. Hij houdt zich momenteel 

onder andere bezig met de locale geschiedenis. 

Vooral de periode rond de Tweede 

Wereldoorlog heeft zijn belangstelling. 

drs. Lydie van Dijk (1945) is kunsthistorica en als 

conservator verbonden aan het Provinciaal 

Overijssels Museum. 

Bob Erdtsieck (1921) studeerde aan de Sociale 

Academie en aan de Rijksuniversiteit Groningen 

(andragologie). Hij was achtereenvolgens 

catecheet/jeugdwerker van de Hervormde Gemeente 

Zwolle, hulp-prediker te Eerbeek, regionaal 

jeugdwerkleider in Groningen/Drente 

en bedrijfsmaatschappelijk werker in Zwolle. 

Dick Hogenkamp (1949) is arbeidsdeskundige bij 

de Gemeenschappelijke Medische Dienst. Hij is 

verknocht aan Zwolle en geeft regelmatig diavoorstellingen 

over oud en nieuw Zwolle. 

drs. Aafje Lem (1965) studeerde mediaevistiek aan 

de Rijksuniversiteit van Groningen. Momenteel 

is zij als AIO verbonden aan diezelfde universiteit. 

Willem van der Veen (1932) is oud-kunstredacteur 

van de Zwolse Courant en de Pers Unie. 

Hij speelde gedurende 21 jaar in het eerste elftal 

van de ZMHC. 

drs. Frits David Zeiler (1949) is historicus. Hij 

organiseert tentoonstellingen en publiceert op 

het gebied van de (vooral Oost-Nederlandse) 

geschiedenis en archeologie. 


Het Zwols Historisch Tijdschrift is een uitgave van de 

Zwolse Historische Vereniging en verschijnt viermaal 

per jaar. Leden van de vereniging krijgen het tijdschrift 

gratis toegezonden. 

Bestuur Zwolse Historische Vereniging 

J. Hagedoorn, voorzitter 

Tyassenbelt 28,8014 NW Zwolle 

E. Tijssen, secretaris 

David Spanjarstraat 4,8017 DD Zwolle 

H. Brassien, penningmeester 

Thorbeckegracht 3c, 8011 VL Zwolle 

A. Bootsma-van Hulten, B.J. Kam, I. Wormgoor, leden 

Secretariaat/ledenadministratie 

Postbus 1448,8001 BK Zwolle, telefoon: 038-656784 

Financiën: girorekening Postbank: 5570775 

t.n.v. Zwolse Historische Vereniging 

Tarieven lidmaatschap: 

65+ (wonendbinnen Zwolle), jeugdleden 

en studenten ƒ 25,00/jaar 

overige leden ƒ 35,00/jaar 

huisleden ƒ 7,50/jaar 

Redactie Zwols Historisch Tijdschrift 

W. Cornelissen, E.A. van Dijk, J. ten Hove, W.A. Huijsmans, 

M. van der Laan, I. Wormgoor. 

Adviseur: N. Lettinck 

Redactie-adres: Westerstraat 17,8011 CD Zwolle 

Vormgeving: Rob van den Elzen biMO, Culemborg 

Fotografie: tenzij anders vermeld zijn de foto's 

afkomstig van de Gemeentelijke Fotodienst Zwolle 

(J.P. de Koning) 

Druk: Hoekman Genemuiden 

ISSN 0926-7476 © Zwolse Historische Vereniging 

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/ 

of openbaar gemaakt door middel van druk, fotocopie, 

microfilm of op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande 

schriftelijke toestemming van de uitgever.

Errata 

behorend bij 100 Jaar Zwolse Brandweer, 

Zwols Historisch Tijdschrift 1994 nr. 2 

pagina 39 de afbeelding is in spiegelbeeld 

afgedrukt 

pagina 51 en 58 de foto's zijn verwisseld: op pagina 51 is 

de autospuit van Zwollerkerspel te zien 

en op pagina 58 de mechanische ladder 

pagina 76 kader 2e regel: "Op 21 januari" i.p.v. "Op drie 

januari"

Historisc 

AAR ZWOLS 

I 

I» 

11E J A A R G A N G 1 9 9 4 N U M M E R 2

Omslag 

Brand aan deAssendorperlure 

bij Van der 

Horst op 13 augustus 

1973- 

De Zwolse brandweer in 1894 

D 

eze foto is gemaakt in de tuin van de Buitensociëteit 

ter gelegenheid van het afscheid 

van opperbrandmeester B. Muijderman 

in 1894. Muijderman had die functie 22 

jaar bekleed en hij nam afscheid toen de brandweerorganisatie 

grondig werd veranderd. 

Op de foto zit hij als vijfde van links op de 

voorste rij, naast zijn opvolger J. de Vries Hzn. Bei- 


den dragen de zogenoemde brandmeesterspet. De 

man links, die de brandmeestersstok met het cijfer 

6 vasthoudt, is J.J. Hardon H.Jzn. Achter de slangenwagen 

staat F.A. Hilgen. Hij werd in 1922 opperbrandmeester 

en nam in 1938 eervol afscheid 

na ruim 40 jaar dienst bij de brandweer. 

In tegenstelling tot de foto die in 1994 is gemaakt 

(zie pagina 77), zijn hier alleen de hoofdlieden 

afgebeeld.


Voorwoord Inhoud 

Het voor u liggende nummer van het 

Zwols Historisch Tijdschrift is geheel en 

al gewijd aan één onderwerp: de Zwolse 

brandweer. Op 22 oktober van dit jaar zal het precies 

honderd jaar geleden zijn dat de Zwolse gemeenteraad 

een nieuwe brandweerverordening 

goedkeurde. De veranderingen die door die nieuwe 

verordening teweeg werden gebracht, waren 

zo groot dat de Zwolse brandweer 22 oktober 1894 

als begindatum van haar bestaan beschouwt. 

Het honderdjarig bestaan wordt onder andere 

gevierd met een tentoonstelling in het Provinciaal 

Overijssels Museum en met de uitgave van dit 

themanummer. 

Voor mij als auteur van dit themanummer is 

het een plezierige taak om alle leden van de 

brandweer die op een of andere wijze hebben bijgedragen 

aan de totstandkoming van dit tijdschrift, 

te bedanken. Ik denk daarbij met name 

aan de heren J. Dop en B. Klink die bereid waren 

de tekst kritisch door te lezen en van commentaar 

te voorzien; aan de heren B. Varenkamp en J. Linsen 

die hebben geholpen met het zoeken naar illustraties; 

aan de heren R. Krijtenburg en P. Kappel 

die bereid waren mondelinge informatie te verschaffen 

en vooral aan de heer R. Schouten die 

optrad als coördinator en die op alle bovengenoemde 

terreinen behulpzaam was. 

Uiteraard was het onmogelijk aandacht te besteden 

aan alle aspecten van de brandweer. Zo komen 

bijvoorbeeld de technische ontwikkelingen 

nauwelijks aan de orde, omdat het daarbij vooral 

om niet-specifiek Zwolse ontwikkelingen gaat. 

Ook datgene wat de brandweer zo spectaculair 

maakt - brand - komt slechts terloops ter sprake. 

Het was namelijk niet de bedoeling een opsomming 

te geven van calamiteiten, maar om een 

beeld te schetsen van de organisatie in Zwolle die 

zich bezighoudt met een van de meest elementai- 

Brandbestijding door de eeuwen heen 

1324: Stadsbrand 

1669: St. Michaëlskerk 

De afgelopen 100 jaar 

l 933'- Dominicanenklooster 

Huisvesting 

1973: Van der Horst 

Melding en alarmering 

Brandmeldingen 

Brandweerpersoneel 

Hulpverleningen 

1992: Diezerstraat 109 

Noten 

Auteur 

re overheidstaken: het leveren van een aandeel in 

de veiligheidsbehoefte van de burger. Wanneer ik 

hierboven dank heb gebracht aan personen die 

mij geholpen hebben, dan moet die waardering 

ook uitgaan naar al die niet genoemden die hun 

bijdrage hebben geleverd aan die veiligheid in 

Zwolle. Het is goed dat bij het lezen van dit tijdschrift 

onder ogen te zien. 

Ingrid Wormgoor 

38 

44 

63 

68 

73 

79 

80

Werkzaamheden op 

een ladder tijdens de 

brand in de toren van 

de St. Michaëlskerk, 

1669. Detail van een 

schilderij van Jan Grasdorp 

(foto: collectie 

Waanders). 


Brandbestrijding door de eeuwen heen 

elijk het geval is met zoovele zaken, is 

, ook op 't gebied van de brandweer het 

tegenwoordige slechts eene voortzetting 

en verbetering van wat vroegere geslachten hebben 

tot stand gebracht.' 1 

Uit deze opmerking van de Zwolse historicus J. 

Geesink spreekt een groot gevoel voor de continuïteit 

van de geschiedenis. Tegenwoordig zullen echter 

nog maar weinig mensen grote overeenkomsten 

zien tussen een modern uitgeruste brandweerauto 

met geoefende brandweerlieden en de chaoti- 

sche taferelen op oude prenten waarop een brand is 

afgebeeld. Toch heeft Geesink gedeeltelijk wel gelijk: 

de huidige brandweerorganisatie in Zwolle is 

stap voor stap tot stand gekomen en brand en 

brandbestrijding hebben van oudsher aandacht gekregen 

van stadsbesturen. Telkens werden relatief 

kleine dingen veranderd. Daarbij gingen technische 

en organisatorische ontwikkelingen vaak 

hand in hand. 

Slechts één keer - naar aanleiding van de aanleg 

van het waterleidingnet in de stad - kwam een 

grootschalige reorganisatie tot stand. Deze reorganisatie 

was zo ingrijpend, dat we kunnen stellen dat 

de huidige brandweerorganisatie op de schouders 

staat van de brandweer, zoals die in 1894 tot stand 

kwam. Die aanleg van het waterleidingnet was voor 

het Zwolse gemeentebestuur - evenals voor gemeentebesturen 

overal elders in het land - aanleiding 

om een nieuwe brandweerverordening vast te 

stellen. Dat gebeurde op 22 oktober 1894. Over die 

nieuw-georganiseerde brandweer gaat het grootste 

deel van dit tijdschrift. Voorafgaat een korte inleiding 

over de voorgeschiedenis van de brandbestrijding 

in de stad. 

Oudste bepalingen 

Al in de oudst bekende 'gemeentewet' van Zwolle, 

het zogenoemde eerste stadboek, dat waarschijnlijk 

is samengesteld kort na 1324, staan enkele bepalingen 

over brand. Zo was iedereen verplicht, op 

straffe van een zware boete, melding te maken van 

brand. Buren waren, eveneens op straffe van een 

zware boete, verplicht hulp te verlenen wanneer 

brand was uitgebroken. Vechten onderweg naar en 

van de brand was streng verboden. Verder was 

men verplicht zijn huis te laten afbreken om uitbreiding 

van brand tegen te gaan. De stad moest in 

zo'n geval de schade vergoeden. 2 

Uit een stadsregister uit de vijftiende eeuw Ie-


ren we met welk materiaal men de vlammen te lijf 

moest gaan. De Zwollenaren waren verplicht samen 

met een aantal van hun buren de beschikking 

te hebben over een brandladder van minstens 24 

voet lang en drie leren emmers. Bij een brand 

moest water met de emmers uit de gracht gehaald 

worden. De emmertjes werden met de hand doorgegeven 

tot op de plaats van de brand. Zo nodig 

werden de ladders tegen de muur gezet en daar 

vandaan werden de emmertjes water op het vuur 

geworpen. Veel effect zal het allemaal niet gehad 

hebben: het was noodzakelijk om dicht bij de 

brand te komen maar dat zal door de hitte niet altijd 

mogelijk zijn geweest. Bovendien ging veel water 

onderweg al verloren omdat het nu eenmaal 

moeilijk was de emmertjes rustig en rechtop door 

te geven. 

Voor deze manier van blussen - en vooral om 

ervoor te zorgen dat er water uit de gracht bij de 

brand kwam - waren veel mensen nodig. Een 

wachter op de toren van de St. Michaëlskerk had 

dan ook tot taak bij brand alarm te slaan. Alle in- 

Brand in de St. Michaëlskerk 

in 1669. Dit schilderij 

van Jan Grasdorp is 

aanwezig in het gemeentehuis 

(foto: Provinciaal 

Overijssels Museum).

Tijdens het blussen van 

de brand in de toren 

van de St. Michaëlskerk 

was het een drukte van 

belang. Detail van een 

schilderij van Jan Grasdorp 

(foto: collectie 

Waanders). 

40 

»VF • n 'M .** 'f 

' - f *#7 «


plaatst worden. De ketel moest met emmers worden 

gevuld. De lange rijen mensen die elkaar emmertjes 

water doorgaven vanaf de gracht tot de 

plaats van de brand behoorden dus nog niet tot het 

verleden. 

Gebroeders Van der Heiden 

De broers Jan en Nicolaas van der Heiden brachten 

twee belangrijke verbeteringen aan op de brandspuiten. 

Zij ontwikkelden de slangbrandspuit. De 

eerste verandering was dat de korte koperen straalpijp 

van de bestaande brandspuiten werd vervangen 

door een slang van leer of zeildoek. Het water 

kon zo veel dichter bij het vuur gebracht worden. 

De volgende verbetering betrof de aanvoer van 

het water. In verschillende stappen kwamen zij ertoe 

het bluswater uit de gracht op te pompen, zodat 

het water niet meer met emmertjes naar de spuit 

gebracht hoefde te worden. De vergaarbak met water 

en de pomp hoefden nu niet meer zo dicht bij 

de brand te staan, maar konden vlak bij het water 

neergezet worden. Het water werd via een slang 

van de vergaarbak naar de spuit gevoerd. Amsterdam, 

waar de gebroeders Van der Heiden woonden 

en werkten, kocht in 1672 de eerste slangbrandspuiten. 

Zwolle volgde in 1691 met de aanschaf van twee 

grote slangbrandspuiten. In de loop der jaren volgden 

nog enkele andere spuiten. Het onderhoud 

van de spuiten werd verricht in opdracht en voor 

rekening van de stad. 

Gelijk ook later meermalen het geval zou zijn, 

werd de bestaande ordonnantie aangepast aan de 

nieuwe technische ontwikkelingen. In de ordonnantie 

van 1691 - opgesteld na de aankoop van de 

brandspuiten - staat uitvoerig beschreven hoe men 

te werk moest gaan. In geval van brand moesten de 

brandmeesters en alle andere personen die bij een 

spuit hoorden zich zo snel mogelijk naar de brand 

begeven. Van deze personen 'zullen eenige wezen 

afgezonden om de spuit-pyp te voeren en 't water 

in den brand te stieren. Anderen om te pompen en 

wederom anderen om 't water te scheppen en in de 

zak te brengen.' Bij de brand aangekomen moesten 

de waterscheppers direct de waterzak met de slangbak 

van de spuit afnemen en deze met de ladders en 

emmers naar het dichtstbijzijnde water brengen. 

Bij de oude brandspuit (links) is de korte straalpijp 

duidelijk te zien. Het nieuwe model slangbrandspuit 

van Jan van der Heiden (rechts) heefteen lange 

slang waarmee men vlak bij het vuur kan komen. 

Tekening in 'Beschryving der niewlyks uitgevonden 

en geoctrojeerde slag-brand-spuit', Jan van der 

Heiden (Amsterdam 1/35; ie druk 1690).

1669: St. Michaëlskerk 

Ze moesten dan direct beginnen met waterscheppen, 

terwijl twee van hen met de slangbak terugliepen 

naar de spuit en de slang lieten uitrollen. Zodra 

het water in de zak gegoten werd, moest één van 

hen langs de slang lopen om te controleren of het 

water ongehinderd kon doorstromen. Alle vrouwen 

en kinderen moesten daarentegen bij hun huizen 

blijven. De burgers mochten geen vrouwspersonen 

naar de brand doorlaten. 3 

Op 7 juni 1669 sloeg de bliksem in in de toren van de St. Michaëlskerk. 

Spoedig begon het al sterker en sterker te roken, 

vooral nadat iemand het venster in de torenspits had geopend. 

Door de wind begon het houtwerk te branden. Er ontstond 'groote 

angst en benauwtheid onder 't volk. Men hield datelyk raad, hoe 

men de brand zoude stillen, en verdere ongelukken voorkomen; 

daar wierd besloten dat men dese houten spitse een weinig boven 

het muurwerk soude afzagen; men gaat terstont te werk, en men 

begint te zagen: dog dit gelukte niet (...) Daar na bragt men ettelyke 

schuiten met water in de Kerk, op dat men 't dak van de selve, so 

het vuur daar in kwam,nog konde lesschen. De kerk na het enge 

steegjen was wel twe maal in brand; maar het wierd door de grote 

vlyt der Burgeren gelescht. Ten laasten verbrandede de geheele 

spitse, drie klokken van het speelwerk smolten van hitte, en in een 

vierde quam een gat. (...) Ondertusschen was dese brand schrikkelyk 

om te sien, staande dit werk van sulken ongemeene en wonderlyken 

hoogte midden in en boven de Stad, synde de wind Noorden 

enredelykfel.' 1 

De stad begon nog wel met het herstel van de torenspits, maar besloot 

tot een afdekking met een lage kap. De toren had echter door 

de brand (en door twee eerdere branden) zodanig te leiden gehad, 

dat de muur scheuren begon te vertonen. In 1682 begaf de toren het 

volledig en stortte tijdens een storm gedeeltelijk in. Een tweede 

storm deed de rest. Alleen een klein stukje muur moest nog op kosten 

van het stadsbestuur afgebroken worden; een roemloos einde 

voor wat mogelijk de hoogste kerktoren van Nederland was geweest. 


Brandspuithuisjes 

De aanschaf van de grote brandspuiten maakte het 

noodzakelijk de huisvesting voor het materieel aan 

te passen. De spuiten werden in verschillende wijken 

van de stad geplaatst. In de loop der tijd ontstonden 

zo op verschillende plaatsen brandspuithuisjes. 

Hier werden de spuiten en het overige 

blusmaterieel bewaard. Wanneer een extra spuit 

werd gekocht, moest ook een nieuwe bewaarplaats 

gevonden worden. In het begin van de achttiende 

eeuw waren er onder andere bewaarplaatsen aan de 

Stadswaag (het huidige Gasthuisplein), op het 

Broerenkerkhof, bij het Pestengasthuis, in de Binnen 

Sassenpoort en in de Binnen Diezerpoort. In 

de loop van de negentiende eeuw groeide het aantal 

brandspuithuisjes tot tien. Herhaaldelijk moesten 

ze verbouwd, verplaatst of vergroot worden. 

Behalve in de brandspuithuisjes werd ook op 

andere plaatsen materieel bewaard. Een in 1865 

aangeschafte grote aanjager 4 stond in een speciaal 

aangepast brandspuithuisje in de Grote Kerk, onder 

de consistoriekamer. Brandladders en brandhaken 

werden bewaard in de stadswerkplaats (vanaf 

1875) en in de Hoofdwacht werden sinds 1885 

reddingstoestellen en een vangzeil opgeslagen. 

De aanschaf van steeds beter materieel leverde 

telkens opnieuw huisvestingsproblemen op. Met 

een zekere regelmaat werden hierover lange discussies 

in de gemeenteraad gevoerd. Zo werd in 

1890 een mechanische ladderwagen gekocht. Een 

jarenlange discussie in de Tweede Raadscommissie 

leverde uiteindelijk op dat het apparaat zou blijven 

staan op de aanvankelijk als tijdelijk omschreven 

plaats, namelijk het voormalige kantoor van de gemeente-architect 

op de Friese Wal. 

Brandspuitmeesters en spuitgasten 

Voor iedere spuit beschikte Zwolle over twee 

brandspuitmeesters, twee fakkeldragers en een 

aantal spuitgasten — geen van allen was 'beroeps'. 

Bij brand moesten alle personen die bij een bepaalde 

spuit hoorden, naar de bewaarplaats van die 

spuit gaan, de spuit naar de plaats van de brand 

brengen en haar in werking stellen. Voor de bediening 

van de mechanische brandladder bestond een 

aparte regeling. Deze werd bediend door zestien leden 

van de Zwolsche Gymnastiekvereeniging. Het


gemeentebestuur had in 1891 verheugd gereageerd 

op hun aanbod deze ladder te bedienen omdat, 

'van hen met grond verwacht mag worden dat zij 

met genoemd werktuig weten om te gaan op 

zoodanige wijze dat dit aan zijn doel beantwoordt.' 

Als onderscheidingsteken hadden zij een penning 

waarop in de rand 'vrijwillige brandweer' en in het 

midden de letters 'Z.G.V.' stonden. 5 

De brandmeesters, die tot taak hadden toezicht 

te houden op de gang van zaken, hadden een beschilderde 

stok ter onderscheiding van hun ambt. 

De opkomst van de spuitgasten liet echter nogal 

eens te wensen over. Om hun ijver aan te wakkeren, 

loofde het stadsbestuur premies uit voor die 

spuiten die als eerste of tweede bij de brand waren. 

De premie moest verdeeld worden onder de spuitgasten 

die op tijd aanwezig waren geweest. Spuitgasten 

die pas kwamen opdagen wanneer de brand 

al geblust was, kregen een boete. Om het tijdstip 

van opkomst te kunnen controleren, hadden alle 

spuitgasten een penning die zij aan de brandmeester 

moesten geven zodra zij bij een brand aanwezig 

waren. Op zo'n penning stond het stadswapen afgebeeld, 

het nummer van de wijk en het nummer 

van de spuitgast. 

Gemeentewet 1851 

De nationale overheid heeft zich heel lang niet met 

de brandweerorganisatie bemoeid. Pas in 1851 

kwam een begin van regelgeving tot stand. In de 

zogenoemde 'Gemeentewet 1851' werd vastgelegd 

dat burgemeester en wethouders belast werden 

met het toezicht op de brandblusmiddelen en bevoegd 

waren brandmeesters te ontslaan (art. 179). 

Het opperbevel over de brandweer werd toegekend 

aan de burgemeester (art. 189). 

In feite is dit het begin van een gemeentelijke 

brandweer, maar in de praktijk veranderde niet 

veel: elke gemeente was en bleef voor zichzelf bezig 

een redelijk werkend brandweerapparaat te onderhouden 

en te voorzien van materieel. Die gemeentelijke 

autonomie leidde tot grote verschillen in organisatie, 

omvang en in de hoeveelheid en kwaliteit 

van het blusmaterieel. Het kwam daardoor regelmatig 

voor dat hulpverlening van het ene aan het 

andere brandweerkorps - noodzakelijk bij zeer 

grote branden - moeilijk was omdat het blusmaterieel 

niet gestandaardiseerd was. 

Grote veranderingen traden pas op tijdens en 

na de Tweede Wereldoorlog, toen de nationale 

overheid een meer gecentraliseerde organisatie bevorderde. 

Brandladder bediend 

door leden van de 

Zwolsche Gymnastiekvereeniging, 

1894. 

Petje van de Zwolsche 

Gymnastiekvereeniging 

(foto: collectie Waanden).

Brandweerhelm met 

het stadswapen van 

Zwolle (foto: collectie 

Waanders). 

Vaandel van de Zwolsche 

Brandweer (foto: 

collectie Waanders). 

44 


Waterleiding 

Een echt grote verandering voor de brandweer, 

zowel wat betreft het gebruikte materieel 

als wat betreft de organisatie, vond na 

1892 plaats. In dat jaar werd namelijk een begin gemaakt 

met de aanleg van een waterleiding in de 

stad. In datzelfde jaar werden ook voorbereidingen 


getroffen om de brandweer te laten profiteren van 

de mogelijkheden die een waterleiding biedt: bij de 

begrotingsbehandeling voor 1893 werd een bedrag 

van ƒ 1000,- gereserveerd voor de aanschaf van 

nieuw materieel. Gezien de totale begroting van de 

brandweer, ƒ 2945,-, was dat een fors bedrag. Voor 

dit geld werden zogenoemde slangenwagentjes 

aangeschaft. 

Het gevolg van deze aanschaf was dat de hele 

organisatie van de brandweer aangepast moest 

worden en dat er een nieuwe brandweerverordening 

moest komen. 

De wijze van blussen veranderde grondig doordat 

er nu in principe altijd water in de buurt was. In 

het waterleidingnet waren om de 50 tot 100 meter 

brandkranen aangebracht. Hierop konden opzetstukken 

geschroefd worden en daar konden dan 

weer de slangen aan gekoppeld worden. Op die 

manier was het mogelijk zonder gebruik van pompen 

te blussen. De oude slangbrandspuiten en aanjagers 

waren niet meer nodig in die gebieden van 

de stad waar de waterleiding was aangelegd. (Het 

duurde nog een aantal jaren voordat ook alle buitenwijken 

van waterleiding waren voorzien.) Het 

nieuwe materiaal zou moeten bestaan uit slangenwagens 

met de nodige slangen en standpijpen om 

op de brandkranen aan te sluiten en straalpijpen 

om mee te spuiten. De oude brandspuiten bleven 

voorlopig dienst doen in de buitenwijken en als reservematerieel. 

Reorganisatie in 1894 

In 1894 kwam het college van Burgemeester en 

Wethouders met een voorstel voor een nieuwe organisatie. 

Na behandeling door de gemeenteraad 

en wat gekrakeel over de vraag of het voorstel al 

dan niet door het college van Brand- en Brandspuitmeesters 

moest worden bekeken, werd de 

nieuwe verordening op 22 oktober vastgesteld. De


belangrijkste organisatorische veranderingen waren 

het aantal mensen dat betrokken was bij de 

brandweer en het instellen van een college van 

Brandmeesters. 

Het personeel van de brandweer zou in de toekomst 

bestaan uit een opperbrandmeester, een 

plaatsvervangend opperbrandmeester, zes brandmeesters 

en zes plaatsvervangend brandmeesters. 

Deze 14 man vormden samen het college van 

Brandmeesters. Daarnaast kwamen er 12 bedienaren 

der standpijpen, 18 fakkeldragers, 36 manschappen, 

een bode, 8 manschappen om de gewone 

brandladders te bedienen, een hoofd, een 

plaatsvervangend hoofd en 14 manschappen tot 

bediening van de mechanische brandladder. In totaal 

dus 104 man. 

In vergelijking met de vroegere situatie was dat 

een enorme vermindering. In 1891 waren namelijk 

niet minder dan 579 man nodig: een opperbrandmeester, 

een substituut-opperbrandmeester, 20 

brandmeesters, 20 brandspuitmeesters, 3 boden en 

534 spuitgasten. Op basis van deze aantallen konden 

B&W met een gerust hart voorstellen om de 

uurvergoedingen van de spuitgasten te verhogen. 

Zij wilden dat omdat ze het zeer wenselijk achtten 

'personen te kiezen van een ander gehalte en iets 

hooger op de maatschappelijke ladder staande dan 

zij, die tot dusver als spuitgasten werden gekozen. 

Ondanks het door ons voorgesteld hooger loon, 

zullen de kosten van brandblussching blijven beneden 

hetgeen ze tot dusver beliepen.' 

De leden van het nieuw ingestelde college van 

Brandmeesters - een college dat tot op de dag van 

vandaag is blijven bestaan - moesten het zonder 

persoonlijke vergoeding doen. Wel kreeg dit college 

een tegemoetkoming in de vergaderkosten. Ze 

In 1923 kocht de Zwolse 

brandweer deze motorspuit. 

Achterop is een 

zuigstang te zien die in 

open water wordt gehangen 

om water aan 

te zuigen.

Feestlied geschreven ter 

gelegenheid van het 25jarig 

bestaan van het 

college van Brandmeesters 

in 1919. 


kregen als taak het toezicht op het blusmaterieel. 

Er was dus nog steeds geen enkele beroepsbrandweerman. 

De vergoeding van de spuitgasten 

was een vergoeding voor gederfde inkomsten en de 

brandmeesters vervulden hun taak als een soort 

erefunctie. 

De stad werd in zes wijken opgesplitst en in elke 

wijk kwam een slangenwagen te staan. Daarnaast 

kreeg de politie één wagen en bleef één wagen in reserve. 

Bij elke slangenwagen behoorde het volgende 

materieel: 

1. lijst aangevende het aanwezige materiaal 

2. boekje aanduidende de plaats waar de brandkranen 

liggen 

3. ellemaat voor het opzoeken dier plaats 

4. lucifers 

5. lapzak met toebehoren 

6. standpijp 

7. twee straalpijpen met mondstukken 

8. twee reserve mondstukken 

9. sleutel voor het openen der brandkranen 

10. minstens 150 meter slang in koppelingen van 25 

meter 

11. 2 lantaarns 

12. een bijl 

13. 3 slangenhangers 

14. 3 slangenklemmers 

15. nijptang 

16. 2 pennen 

17. eenig poetskatoen, in olie gedrenkt. 

Tengevolge van de nieuwe regeling moest het 

bestaande college van Brand- en Brandspuitmeesters 

ontbonden worden. Alle hoofdlieden, onder 

wie opperbrandmeester B. Muijderman, werden 

onder dankbetuiging eervol ontslagen. In hun 

plaats werden J. de Vries Hz. en W. Schutte respectievelijk 

tot opperbrandmeester en plaatsvervangend 

opperbrandmeester benoemd. Bij de zes slangenwagens 

werden A.J. van der Linde, G.B. van der 

Linde, J. Meuleman, H. de Vries Hz., H.J. ter Horst 

jr. en J. Doorn benoemd tot brandmeesters. Ook 

een groot gedeelte van de spuitgasten moest vertrekken. 

Nergens werd daarover met een woord 

gerept, hoewel voor veel spuitgasten de premies 

een welkome bron van inkomsten waren geweest. 

Kort daarop werd besloten de brandmeesters 

en hun plaatsvervangers te voorzien van een prak- 

tischer onderscheidingsteken dan de aloude stok. 

Deze belemmerde de brandmeesters namelijk teveel 

in hun bewegingsvrijheid. Zij kregen daarom 

een pet met een gouden rand. De manschappen 

werden voorzien van een armband. 

In grote lijnen bleef de nu in het leven geroepen 

organisatie bestaan tot vandaag de dag. In details is 

echter in de loop der jaren veel veranderd, gereorganiseerd 

en vergaderd over de meest gewenste organisatievorm. 

Een telkens terugkerend discussiepunt 

was de wenselijkheid van het in dienst nemen 

van beroepsmensen. Verder waren de aanschaf van 

nieuw ontwikkeld, technisch hoogstaand materieel 

en de huisvesting aanleiding voor uitgebreide discussies 

in de gemeenteraad. 

Gemeente-architect of opperbrandmeester 

Naar aanleiding van een alarmerend rapport van 

het college van Brandmeesters in 1904 werden de 

taken en mogelijkheden van de brandweer weer ter 

FEESTLIED 

BIJ HET 25-JARIG BESTAAN 

VAN HET 

COLLEGE VAN BRANDMEESTERS TE ZWOLLE 

1894-1919 = = 

Wijze: „De lepe! in de brijpot". 

Als er eens brand was 

En er geen spuit was, 

Wat was dat toch naar; 

Het was bezwaarlijk 

Ia men was waarlijk 

In levensgevaar! 

Maar zoolang als de Brandweer nog in Zwol' is goed, I 

Spuiten wij met moed, Spuiten wij met moed. l 

Maar als er brand bomt. 

De telefoon bromt, 

Springt elk op de been. 

Men vliegt naar buiten, 

En haalt de spuiten, 

In huis blijft er geen! 

Want zoo lang als enz. 

Nu zoo maar voort gaan. 

Op onze bluschbaan. 

Altijd eensgezind. 

Eendracht maakt ons sterk, 

Ook in het bluschwerb, 

Zooals elk ondervind. 

Wanl zoolang als enz. 

Wil vroolijfc zingen 

U niet bedwingen, 

Dat staat ons wel aan; 

Kom laat ons klinken 

En daarbij drinken, 

Dan zal 't wel weer gaan. 

Want zoolang als de Brandweer aan een feestmaal doet, 

Drinken wij ook goed! Drinben wij oob goed! !


discussie gesteld. Het college van Brandmeesters 

had namelijk geconstateerd dat de blusmogelijkheden 

in wijken zonder waterleiding en in die gevallen 

waar de waterleiding niet goed zou functioneren, 

volstrekt onvoldoende waren. Moest de 

brandweer op alle eventualiteiten kunnen reageren, 

was de vraag waar de gemeenteraad een antwoord 

op moest geven. 

Het college van B&W vond van niet. Zij steunde 

het voorstel van de brandmeesters, waarin om 

meer materiaal gevraagd werd niet, omdat zij de 

kosten te hoog vond. De gemeenteraad wilde echter 

meer gegevens om een goede afweging te kunnen 

maken.' 

Intussen bleek er meer aan de hand te zijn dan 

alleen een gebrek aan blusmateriaal. Ook de kwestie 

wie verantwoordelijk moest zijn voor de toestand 

van de blusmiddelen was in het geding, B&W 

stelden deze vraag in de zomer van 1905 aan de 

orde. Tot die tijd berustte die verantwoordelijkheid 

bij de gemeente-architect. In de praktijk leidde 

dat tot moeilijkheden, omdat de opperbrandmeester 

met materieel moest werken, terwijl hij 

geen toezicht had op het onderhoud ervan en hij 

ook geen stem had gehad bij aanschaf. Wijziging 

was daarom gewenst, B&W vonden het nodig dat 

een werkman onder de bevelen van de opperbrandmeester 

zou komen voor het onderhoud en 

controle van de blusmiddelen. De gemeenteraad 

kon hiermee instemmen. 2 Kort daarop kwam de 

eerste beambte-werkman, Dirk Lohman, in dienst. 

Het jaar daarop kwamen B&W met een voorstel 

om de brandweerverordening te wijzigen. Zij wilden 

niet ingaan op de voorstellen in het rapport uit 

1904 van het college van Brandmeesters. Nadere 

beschouwingen hadden geleid tot een beschouwing 

over wat wel en wat niet van de brandweer 

mocht worden verwacht. 

De vraag of de brandweer kon blijven bestaan 

als vrijwillige onbezoldigde brandweer, of dat de 

uitbreiding van taken, oefeningen en materieel 

moest leiden tot het aanstellen van bezoldigde 

brandmeesters kwam ter sprake. Een minderheid 

van het college was van mening dat een beroepsbrandweer 

niet nodig was. De meerderheid erkende 

dat de taken van de brandmeesters steeds zwaarder 

werden. De voorstellen gingen er echter van uit 

dat zij 'lust en tijd zullen hebben om in dezen de 

belangen der gemeente te dienen...' Verder werd 

geconstateerd dat een brandweer die zou voldoen 

aan de normen van de moderne tijd stoomspuiten 

zou moeten hebben en goed geoefend beroepspersoneel, 

maar 'Dat kost schatten gelds en wij vinden 

vooralsnog geen vrijheid voor te stellen tot een 

zoodanige uitbreiding over te gaan. Er zijn hier ter 

stede nog geen branden voorgekomen, welke de 

vrees deden ontstaan, dat de brandweer op den 

grondslag van hare tegenwoordige organisatie den 

brand niet meester kon worden.' 

In concreto werd voorgesteld zeven wijken te 

maken in plaats van zes (in verband met de uitbreiding 

van Assendorp) en om aan elke slangenwagen 

vijf personen te verbinden in plaats van elf. Dit 

aantal was bepaald met het oog op het contract met 

de telefoonmaatschappij, de firma Ribbink van 

Bork & Co. Volgens dit contract konden per wijk 

maximaal vijf brandweerlieden aangesloten worden 

op het telefoonnet. De inspecteur van de 

bouwpolitie en de gemeentepolitie zouden bepaalde 

verantwoordelijkheden moeten krijgen, gezien 

het veranderde karakter van de brandweer. Tevens 

werd voorgesteld een tweede beambte-werkman 

aan te stellen. 3 

Tijdens de behandeling van de ontwerp-verordening 

benadrukte de burgemeester nogmaals dat 

Deelnemers aan het 

jaarlijkse uitstapje georganiseerd 

door de 

personeelsvereniging 

De Spuitgast in 1933.

Wedstrijd op het veemarktterrein 

in 1950. 


het, ondanks de aanstelling van een tweede werkman, 

niet de bedoeling was een beroepsbrandweer 

in het leven te roepen. Men was daarentegen juist 

van plan met behoud van de huidige organisatie de 

regeling zo goed mogelijk te doen zijn. 

Min of meer overtuigd stemde de raad uiteindelijk 

in met de nieuwe verordening. 4 

'Wachten tot er brand uitbreekt' 

De sociale veranderingen gingen ook aan de 

brandweerorganisatie niet ongemerkt voorbij. De 

invoering van een acht-urige werkdag na de Eerste 

Wereldoorlog maakte het noodzakelijk ook hier 

maatregelen te treffen. De twee vaste brandwachten 

waren gedurende tien uur per dag aanwezig en 

dat was volgens de opperbrandmeester eigenlijk al 

te weinig. Hij wilde geen verantwoordelijkheid 

meer dragen wanneer een acht-urige werkdag zonder 

meer werd ingevoerd. Hij wilde daarom twee 

extra brandwachten aanstellen om zo tegelijk de 

doeltreffendheid te vergroten. 

Het college van B&W zag de redelijkheid van dit 

verlangen in en kwam met een voorstel van die 

strekking naar de gemeenteraad. Behalve de aanstelling 

van twee extra brandwachten zou reorganisatie 

van het losse personeel in overweging genomen 

moeten worden, omdat op de spuitgasten die 

tegen een geringe vergoeding hun diensten verlenen 

'- de goede niet te na gesproken - niet meer 

valt te rekenen in die mate als vroeger het geval 

was, toen alles werd geacht ondergeschikt te zijn 

aan de opkomst bij brand.' 5 

De gemeenteraad zag echter het nut van meer 

personeel absoluut niet in. De algemene opvatting 

was dat de brandwachten tijdens hun diensttijd 

niet veel meer deden dan 'wachten tot er brand uitbreekt'. 

De raad stemde daarom in 1920 in met het 

voorstel van het raadslid J.W. de Vent, die de reorganisatie 

van het brandweerpersoneel aan wilde 

houden. Een commissie uit de raad zou een grondige 

studie moeten verrichten naar een algehele reorganisatie 

van het brandweerpersoneel. De achturige 

werkdag moest alvast ingevoerd worden. 6 

Naar aanleiding van dit besluit meende de opperbrandmeester 

zijn betrekking te moeten neer-


leggen. Hem werd eervol ontslag verleend. 

Intussen was de commissie, bestaande uit de 

heren E. Bredewout, Izaak Os en J.W. de Vent, aan 

het werk gegaan. Nadat ze advies hadden ingewonnen 

bij de Koninklijke Nederlandse Brandweer 

Vereniging en nadat een aantal andere steden bezocht 

was, kwam de commissie tot de conclusie dat 

Zwolle het niet zo gek deed: beter dan Almelo, Enschede 

en Apeldoorn en minstens even goed als 

Arnhem. Zwolle bleef wel achter 'in de harmonische 

geest tusschen opperbrandmeester (commandant), 

brandmeesters en personeel.' Nergens anders 

kon de opperbrandmeester alles regelen zonder 

de brandmeesters. Dit moest zijn weerslag vinden 

in een vrijwilligerskorps en aanleiding geven 

tot botsingen en in de opkomst van het personeel. 

Behalve enkele kleine verbeteringen (o.a. aanschaf 

van een verbandkist) behoefde alleen het reddingsmateriaal 

verbetering. Verder was de aanschaf van 

twee kleine motorspuiten, die door één of meer 

paarden getrokken konden worden, nodig; waren 

meerdere brandwachten voorlopig niet nodig; kon 

op het losse personeel goed gerekend worden wanneer 

de loonregeling werd verbeterd en moest de te 

benoemen opperbrandmeester uit het college van 

Brandmeesters komen. 7 

De bestaande commissie belastte zich daarop 

met het adviseren over de aanschaf van een motorspuit. 

Kort daarop kwam het advies een sproeiwagen 

van de gemeentereiniging om te bouwen - dat 

kon voor geringe kosten - zodat slechts één motorspuit 

gekocht hoefde te worden. Dit werd een spuit 

van de firma Van der Ploeg uit Apeldoorn, waarmee 

in maart 1923 een demonstratie werd gegeven 

door die firma. 

Politie-brandweer? 

Ondanks de aanschaf van nieuw materieel en de 

boven genoemde kleine wijzigingen, bleef de organisatievorm 

van de brandweer een telkens terugkerend 

discussiepunt. Vooral een eventuele uitbreiding 

van het beroepspersoneel bleef de gemoederen 

bezighouden. Eén van de oplossingen voor dit 

probleem werd gezocht in het samengaan van politie 

en brandweer. Zo stelde de burgemeester in 1927 

tijdens de algemene beschouwingen in de gemeenteraad 

dat op het politiebureau altijd personeel 

aanwezig was om per automobielspuit uit te rukken. 

Op die wijze zou personeel en spuit het snelst 

bij een brand aanwezig kunnen zijn. Dat was ook 

de ervaring in andere steden zoals Den Haag, Delft 

en Heerlen. De kosten bleven echter het grootste 

probleem. Weliswaar zou de exploitatie niet duurder 

zijn, maar de kosten voor een bergplaats voor 

automobielspuiten zouden hoog zijn. 

Na verloop van enkele jaren werd wel besloten 

tot de aanschaf van een automobielspuit (1930), 

maar de samenvoeging van politie en brandweer 

werd, met het oog op de verwachte onkosten, niet 

langer overwogen. 

Een nieuwe en betere huisvesting werd daarentegen 

op de lange baan geschoven met als argument 

dat er samenhang tussen reorganisatie en 

huisvesting moest bestaan. Het bleef daarom bij 

een opknapbeurt van de bestaande kazerne aan het 

Roode Torenplein. Met de uitbreiding van het materieel 

bleek deze kazerne echter steeds weer te 

klein: een in 1934 aangeschafte nieuwe mechanische 

ladder moest in een apart gehuurde garage geplaatst 

worden omdat in de kazerne geen ruimte 

was. 

Openbare Werken 

Uiteindelijk werd in 1939, dus na zeventien jaar discussie 

en onzekerheid, de knoop doorgehakt: de 

De aflevering van de 

eerste autospuit, 1930.

1933: Dominicanenklooster 

Op dinsdagavond 3 januari 1933 brak om enkele minuten voor 

zeven uur brand uit in het Dominicanenklooster. Direct 

werd daarvan melding gemaakt bij het politiebureau. Zoals gebruikelijk 

rukte de politie daarop uit met het beschikbare, zeer beperkte 

materiaal. Tegelijk had de politie de brandmelding moeten 

doorgeven aan de brandweer - dat was de gebruikelijke procedure 

in die tijd -. Het duurde echter enige tijd voordat de ernst van de situatie 

doordrong en de brandweer alsnog gewaarschuwd werd. 

Veel te laat kwamen de blussingswerkzaamheden op gang. 

Op het moment dat de brandweer arriveerde, zo tegen half acht, 

stond de rechtervleugel van het klooster al in brand. Het vuur 

greep zo snel om zich heen dat kort daarna de daken van alle drie 

vleugels vlam vatten. 

Ook het blusmateriaal van de brandweer was niet voldoende 

voor een brand van deze omvang. Er was één automotorspuit, één 

motorspuit en een mechanische ladder. Wat later stuurde de gemeente 

Zwollerkerspel ook haar motorspuit. Een eveneens gearriveerde 

motorspuit uit Dalfsen kwam te laat en werd niet meer ingezet. 

Met veel moeite kon de kerk behouden blijven, maar de rest van 

het klooster ging verloren. 

Dagenlang stonden de kranten vol van de kloosterbrand. De 

grote vraag was waarom het zo lang duurde voordat voldoende 

blusmaterieel ter plaatse was. Lag het aan de paters die te laat alarm 

sloegen, aan de politie die de ernst van de situatie verkeerd inschatte 

en de brandweer niet direct waarschuwde, aan de brandweer die 

te traag en slecht geoefend was, of aan de gemeente die al tijdenlang 

discussieerde over een reorganisatie bij de brandweer en wachtte 

met de aanschaf van nieuw materieel? 

Eén ding is zeker: minder dan een week na de brand kreeg de 

brandweer toestemming van de gemeenteraad om een tweede automotorspuit 

aan te schaffen. Bovendien kon kort daarop een 

nieuwe mechanische ladder aangeschaft worden. Reorganisatie liet 

echter nog enkele jaren op zich wachten, evenals een verbetering 

van het alarmeringssysteem. 

Brand in het Dominicanenklooster 

in 1933. 

Een autospuit en één 

brandladder waren niet 

voldoende om het 

klooster te redden. 

brandweer werd definitief niet samengevoegd met 

de politie maar met de dienst Openbare Werken. 

Deze nieuwe mogelijkheid werd vanaf 1937 verschillende 

malen besproken. 

Argumenten voor samenvoeging met deze 

dienst waren dat het karakter van een vrijwillige 

brandweer niet verloren zou gaan en dat bouw- 


kundigen in de leiding van de brandweer vertegenwoordigd 

zouden blijven. Aanleiding om haast te 

maken met een samenvoeging, was het feit dat in 

1937 zowel de directeur van Bouw- en Woningtoezicht 

als opperbrandmeester F.A. Hilgen met pensioen 

zouden gaan. Een voorstel van het college 

van B&W om deze diensten met de dienst van Gemeentewerken 

samen te voegen tot een dienst van 

Openbare Werken, Volkshuisvesting en Brandweer 

werd goedgekeurd door de raad op 12 juli 

1937. Er werd echter toegezegd dat spoedig na de 

benoeming van de nieuwe politie-commissaris 

overleg gestart zou worden met hem, met de directeur 

van Openbare Werken en met het college van 

Brandmeesters over de vraag of politie en brandweer 

alsnog gecombineerd moesten worden. 

Voorlopig werd de brandweer dus samengevoegd


met de dienst Openbare Werken. De heer W.B.M. 

Beumer werd directeur bij die dienst en daarmee 

werd hij tegelijk (de eerste) commandant van de 

brandweer. De adjunct-directeur werd ondercommandant 

en werd belast met de dagelijkse leiding. 

Op 11 april 1939 werd uiteindelijk een rapport 

uitgebracht met als conclusie dat samenvoeging 

moest worden ontraden. Een belangrijke factor bij 

die beslissing was waarschijnlijk dat de nieuwe 

commissaris van politie, de heer Lettinck, niets 

voelde voor zo'n samenvoeging. De Zwolse Vrijwillige 

Brandweer vierde het voortbestaan met een 

gezellige bijeenkomst. 8 

Oorspronkelijk was het idee over samenvoegen 

van politie en brandweer ontstaan vanuit de gedachte 

dat op het politiebureau dag en nacht personeel 

beschikbaar was, dat op het eerste alarmsignaal 

kon uitrukken. In de praktijk werd echter al 

optimaal gebruik gemaakt van het politiepersoneel: 

bij brandalarm trokken altijd twee agenten uit 

met een standpijp en 100 meter brandslang. Om 

meer profijt van de politie te hebben zouden er 

meer politiemannen beschikbaar moeten komen. 

Bovendien beschikte de politie niet over personeel 

dat branddiensten kon verrichten bij toneel- of 

bioscoopvoorstellingen. Het lagere politiepersoneel 

zou dus uitgebreid moeten worden wanneer 

de brandweer deel zou gaan uitmaken van de politie. 

De werkzaamheden van ambtenaren van 

Openbare Werken sloten meer aan bij het werk van 

de brandweer. De zorg voor het materieel en de leiding 

bij bluswerkzaamheden moest berusten bij 

een technisch ambtenaar met bouwkundige kennis. 

Zo iemand zou echter geen volledige dagtaak 

hebben bij de brandweer, terwijl hij niet was voorbereid 

op werkzaamheden op politiegebied. Het 

was daarom beter dat de leiding van de brandweer 

in handen was van mensen die tegelijk belast waren 

met de zorg voor de naleving van bouwen politieverordeningen 

die het brandgevaar moesten verminderen. 

Bovendien was politiepersoneel wel lichamelijk 

geschikt voor politiedienst, maar dat betekende 

nog niet 'dat het na eenige uitbreiding dier oefeningen 

in staat zal zijn het blusschingswerk op ladders, 

in dakgoten, enz. te verrichten.' 9 

De raad aanvaardde de conclusies van het rap- 

port en daarmee was een mogelijke politie-brandweer 

definitief van de baan. 

In afwachting van een formele regeling was de 

heer C. Koning, adjunct-directeur van de gecombineerde 

diensten, belast met de functie van opperbrandmeester, 

nadat Hilgen tegen 1 januari 1938 

met pensioen was gegaan. 

De Spuitgast 

Op 16 augustus 1939 vond in de bovenzaal van 

lunchroom Kleine aan de Luttekestraat de oprichtingsvergadering 

plaats van de Vereeniging van 

Zwolsche Spuitgasten. D. Dijkslag nam de taak van 

voorzitter op zich en A. Konkelaar werd de eerste 

secretaris. 

De nieuwe vereniging kreeg de naam De Spuitgast. 

Zij wilde de kameraadschappelijke omgang 

bevorderen en de belangen van de Zwolse spuitgasten 

behartigen. Voor 10 cent per week konden alle 

Zwolse spuitgasten lid worden van de vereniging. 

Personen of instellingen die belangstelling hadden 

voor de vereniging of voor de brandweer, konden 

toetreden als buitengewoon lid. Zij dienden ten 

minste één gulden per jaar te betalen. 

Gedurende de eerste paar jaar van haar bestaan 

was De Spuitgast tamelijk actief: zo werden snel 

achter elkaar vier ledenvergaderingen en vijf bestuursvergaderingen 

gehouden. De oorlog zette de 

activiteiten echter op een laag pitje en na de oorlog 

lukte het de vereniging niet veel leden op de been 

brengen. 10 Er werden nog wel een paar busreizen 

De mechanische ladder 

die in 1933 werd aangekocht, 

is nog aanwezig 

in de Zwolse kazerne 

(foto: M.N. van 

Saltbommel).

V. „1:_1_._..'_ 

Kazernewacht aan het 

Roode Torenplein, 1933. 

georganiseerd, maar de opkomst was gering. Tijdens 

een ledenvergadering in 1951 verzuchtte de secretaris: 

'Ten slotte mag hierbij nog wel eens uitdrukkelijk 

opgemerkt worden, dat er steeds veel te 

weinig belangstelling voor onze ledenvergaderingen 

is. Dit is erg teleurstellend en erg ondankbaar 

tegenover het bestuur, die toch al het mogelijke 

doet wat goed voor onze vereniging is. Wij hopen 

dan ook, dat dit beter wordt en in het vervolg meer 

belangstelling voor onze ledenvergadering getoond 

wordt.' 11 

Lucht Beschermings Dienst 

In verband met de toenemende internationale 

spanningen en de snelle ontwikkelingen van de 

luchtvaart werd in 1936 de Lucht Beschermings 

Dienst (LBD) opgericht. Deze dienst was een gevolg 

van de in 1936 aangenomen Wet tot Bescherming 

van de Bevolking tegen Luchtaanvallen. Belangrijke 

bepalingen van deze wet waren dat na het afkondigen 

van de staat van paraatheid van de luchtbescherming, 

de gemeentelijke brandweren opgenomen 

zouden worden in de LBD. Ook zou het Rijk 


zorgen voor extra materieel, waaronder kleine motorspuiten. 

Zwolle kreeg van het Rijk drie kleine motorspuiten, 

maar niet alles verliep even vlot. Zo meldde 

het college van Brandmeesters in 1936: 'Ingevolge 

een schriftelijke aanvraag van het hoofd van den 

Luchtbeschermingsdienst, inzake spoedige mededeeling 

van door de brandweer te nemen en voor te 

bereiden maatregelen bij oorlogsgevaar, heeft ons 

College reeds direct in November 1936 een uitvoerig 

rapport aan bovengenoemd Hoofd ingediend. 

Door ons College is daarop nog geen nader bericht 

ontvangen, zoodat zij niet weet of de voorgestelde 

maatregelen eventueel, al of niet in nader overleg 

gewijzigd, de goedkeuring van het Hoofd van den 

Luchtbeschermingsdienst kunnen wegdragen, reden 

waarom het ons College tot heden niet mogelijk 

is geweest iets te doen of voor te bereiden in 

deze, voor onze stad zoo belangrijke zaak.' 12 Toch 

kwam alles nog redelijk op z'n pootjes terecht en 

werd in de daarop volgende jaren veel tijd besteed 

aan oefeningen; vooral oefeningen met gasmaskers. 

De ervaringen tijdens de Eerste Wereldoorlog 

hadden namelijk tot grote angst voor gasaanvallen 

geleid. 

Tweede Wereldoorlog 

Op 10 mei 1940 vielen de Duitse troepen Nederland 

binnen en na enige tijd installeerden zij hun eigen 

bestuursapparaat. De Duitse behoefte aan orde en 

discipline leidde voor de brandweer tot een groot 

aantal veranderingen die na de oorlog niet teruggedraaid 

zouden worden: de Inspectie van het Brandweerwezen, 

uniformering van het brandweerpersoneel, 

een nieuw rangenstelsel, een strakkere manier 

van werken en normalisatie van materieel. 

Kortom, door de Duitse wetgeving kwam een meer 

gecentraliseerde organisatie tot stand. 

Met het Besluit Brandweerwezen kwam in 

maart 1941 een wettelijke regeling van de nieuwe situatie 

tot stand. Dit Besluit omvatte bepalingen 

voor de in 1940 ingestelde Inspectie van het Brandweerwezen 

en stelde de beroepsbrandweren (dus 

niet het Zwolse korps) onder direct toezicht van de 

hoofdinspecteur. 

Voor Zwolle leidde de instelling van de Rijksinspectie 

tot een extra uitgave van ƒ 20.000,- voor de


aanschaf van meer materieel: in 1942 besloot de 

burgemeester op aandrang van de inspectie tot de 

aanschaf van een volledig uitgeruste motorspuit 

met bijbehorende trekker, die tevens ingericht was 

als manschappen'-materieel-auto, wat kleiner materieel 

en de ombouw van de oude vierwielige motorspuit 

tot een tweewielige motorspuit. 13 

Een jaar later werd de Verordening Organisatie 

Politie van kracht, waarmee de Nederlandse politie 

ingericht werd volgens het Duitse model. In Duitsland 

was echter de brandbestrijding en ook de 

luchtbescherming ondergebracht bij de politie. In 

Nederland werden als gevolg van die nieuwe verordening 

de brandweer en de LBD ondergebracht bij 

het directoraat-generaal van Politie van het departement 

van Justitie. De verschillende gemeentelijke 

beroepsbrandweren werden bij de gemeentepolitie 

ondergebracht en de vrijwillige brandweerkorpsen 

en bedrijfsbrandweren werden als hulptroepen van 

de politie aangeduid. 

Over de dagelijkse gang van zaken tijdens de 

oorlog is weinig bekend. Ook over een van de 

meest heikele punten - de houding van het brandweerkorps 

tegenover de bezetters - is in de archieven 

niets te vinden. Alleen is bekend dat in 1942 de 

joodse spuitgast J. Denneboom op last van de 

Duitsers is ontslagen. Na de oorlog is een van de 

brandmeesters op grond van het Zuiveringsbesluit 

1945 ontslagen wegens zijn gedrag tijdens de bezetting. 

Tijdelijk Brandweerbesluit 

In Londen werkte in de tussentijd de Nederlandse 

regering aan de wederopbouw. De koppeling tussen 

politie en brandweer moest zo snel mogelijk 

ongedaan gemaakt worden. In het Tijdelijk Brandweerbesluit 

dat in september 1944 werd afgekondigd, 

werd de brandweer weer aan de zorg van de 

gemeente toevertrouwd. Dit betekende overigens 

niet dat de vooroorlogse situatie van volkomen au- 

Afscheid van opperbrandmeester 

F.A. Hilgen 

op 21 december 

1937. Hilgen was al tijdens 

de oprichting in 

1894 bij de Zwolse 

brandweer.

Controle van de 

schouwburg door E.]. 

Ketel, circa 1940. 

Van boven naar beneden: 

mouwdecoraties 

voor brandwacht, 

brandwacht eerste klasse 

en hoofdbrandwacht. 

54 

tonomie terugkeerde. De burgemeester werd alleen 

verantwoordelijk gemaakt voor 'de zorg voor 

de aanwezigheid, de doeltreffende verdeling en de 

goede staat van voldoende brandblusmiddelen' en 

voor het benoemen en ontslaan van het personeel. 

De minister van Binnenlandse Zaken kreeg de bevoegdheid 

een aantal voorschriften vast te stellen 

en aanwijzingen te geven. Hij zou daarin bijgestaan 

worden door de Inspectie voor het Brandweerwezen, 

zodat centrale controle gehandhaafd bleef. 

Het Tijdelijk Brandweerbesluit bleef gelden tot 

1952, toen de Brandweerwet in werking trad. 

Veranderingen 

Na de oorlog kon de brandweer weer energiek aan 

de slag. Toch was er ten opzichte van de vooroorlogse 

situatie wel het een en ander veranderd: vooral 

de richtlijnen vanuit het ministerie van Binnenlandse 

Zaken en van de inspectie lieten zich gelden. 

Zo werd in 1946 de uurvergoeding aangepast aan 

de landelijke richtlijnen. Dat was hard nodig ook, 

want de opkomst was, vooral bij de oefeningen, 


niet bijster groot. Ook de opkomst bij brand was 

niet meer zo groot als voorheen. Volgens het college 

van Brandmeesters was dat voornamelijk te wijten 

aan de te lage uurvergoeding. 14 Dat zij dat goed 

hadden ingeschat, blijkt wel uit het feit dat enkele 

jaren later de opkomst als heel behoorlijk werd 

omschreven. 

In de daaropvolgende jaren deden nog veel 

meer nieuwe ontwikkelingen hun intrede. Veel 

daarvan hingen samen met de grotere invloed van 

de landelijke overheid. Zo werden brandweerwedstrijden 

georganiseerd, werd de benaming van de 

rangen aangepast, kwam de inspectie op bezoek, 

kwamen nieuwe wetten tot stand, werd de organisatie 

Bescherming Bevolking (BB) opgericht, werd 

meer aandacht besteed aan preventie en hulpverlening 

en werden telkens hogere eisen gesteld aan de 

opleiding van het personeel. 

Wedstrijden 

Direct na de oorlog deed een nieuw verschijnsel 

zijn intrede: de brandweerwedstrijden. De Vereeniging 

van Brandweercommandanten had in 1946 

Zwolle aangewezen tot het organiseren van de te


houden wedstrijden voor de kring Zwolle. Twaalf 

Zwolse vrijwillige spuitgasten meldden zich voor 

deelneming. Voor de wedstrijden werd een aantal 

malen geoefend op het terrein van de Gemeentereiniging 

en op de Nieuwe Veemarkt. De wedstrijd 

werd gehouden op dinsdag 21 mei op de Nieuwe 

Veemarkt, van 's morgens 9 uur tot 's middags 15 

uur en werd bijgewoond door het voltallige college 

van Brandmeesters. De Zwolse ploeg kreeg pech 

door een ernstige valpartij. Desondanks wisten zij 

zich nog als vijfde te plaatsen, maar ze waren uitgeschakeld 

voor deelname aan de districts en landelijke 

wedstrijden. 

Ook in latere jaren organiseerde de Zwolse 

brandweer regelmatig wedstrijden. De ploegen namen 

met wisselend succes deel en in 1951 werd zelfs 

de eerste prijs behaald bij de districtswedstrijd. 

Wegens tijdgebrek door de vele BB-oefeningen, 

deed het Zwolse korps vanaf 1954 enige jaren niet 

mee. 15 Wel nam men toen aan wedstrijden van de 

BB deel en werden wedstrijden in eigen kring opgezet 

waaraan een groot deel van het korps deelnam. 

Vanaf het midden van de jaren zestig was het Zwolse 

korps weer aanwezig bij de brandweerwedstrijden. 

Rangen 

Verder werd met ingang van 1951 de benaming van 

de rangen aangepast aan de landelijke richtlijnen. 

Vooral met het oog op hulpverlening in andere gemeenten, 

achtte het ministerie van Binnenlandse 

Zaken een uniforme rangindeling noodzakelijk. 

De gemeenteraad keurde daartoe een verandering 

van de brandweerverordening van die strekking 

goed in augustus 1950. Het personeel van de brandweer 

bestond vanaf die tijd uit een commandant in 

de rang van hoofdbrandmeester ie klasse, een 

plaatsvervangend commandant in de rang van adjunct-hoofdbrandmeester 

ie klasse, een brandmeester 

ie klasse, ten hoogste 10 brandmeesters, 

ten hoogste 5 onderbrandmeesters en ten hoogste 

50 brandwachten in de rang van hoofdbrandwacht, 

brandwacht ie klasse, brandwacht 2e klasse, of aspirant-brandwacht. 

De directeur en de adjunct-directeur van de 

dienst Openbare Werken, Volkshuisvesting en 

Brandweer waren ambtshalve respectievelijk com- 

mandant en plaatsvervangend commandant. 

Daarnaast zouden er ten hoogste drie man beroepspersoneel 

zijn. 16 De oude rangen van opperbrandmeester 

en spuitgast verdwenen hiermee uit 

het brandweer-vocabulaire. 

REINISINSS- EN BR AN D WEERM ATERIEEL 

Hoofcitfürtegenwoordioster tier Maglrus Brandweer- en AutomoblellabrioKen, Ulm A/D. 

J 6EESINK & ZONEN 

Het grote probleem was nu hoe de spuitgasten 

ingedeeld moesten worden in de nieuwe rangen. 

Besloten werd alle sinds 1 januari 1948 in dienst 

zijnde spuitgasten automatisch de rang van brandwacht 

2e klasse te geven, 'terwijl bij uitzondering 

aan hen die door ijver en aantal dienstjaren zich belangrijk 

onderscheiden (hebben) de rang van 

brandwacht ie klasse zal worden toegekend.' Degenen 

die na 1 januari 1948 in dienst waren gekomen 

en nieuwe leden kregen de rang van aspirantbrandwacht. 

17 Om dat onderscheid te kunnen maken 

werd gebruik gemaakt van de prestatielijsten 

van oefeningen en van adviezen van het college van 

Brandmeesters. Verder werd een cursus voor 

brandwacht 2e klasse in het vooruitzicht gesteld, 

om te kunnen voldoen aan de door het ministerie 

Briefpapier van J. Geesink 

& zonen, leveranciers 

van de mechanische 

ladder in 1933.

Uitnodiging voor de 

feestavond op 2/ november 

1954. 

van Binnenlandse Zaken gestelde richtlijnen omtrent 

de eisen waaraan de verschillende brandwachten 

moesten voldoen. 

Brandweerwet 1952 

Op landelijk niveau was intussen hard gewerkt aan 

de totstandkoming van een nieuwe wetgeving als 

vervanging van het Tijdelijk Brandweerbesluit 

1944. Eigenlijk wilde niemand terug naar de vooroorlogse 

situatie, toen zeer weinig centraal geregeld 

was, maar aan de andere kant moest de invloed 

van de gemeente op de brandweerorganisatie 

gehandhaafd blijven. Er was dus een compromis 

nodig tussen centraal toezicht en plaatselijke zelfstandigheid. 

Een eerste wetsontwerp werd ingetrokken 

omdat leden van de Tweede Kamer vonden 

dat de gemeentelijke autonomie onvoldoende 

uit de verf kwam, maar in 1952 werd een nieuwe 

wet aanvaard. 

De belangrijkste veranderingen ten opzichte 

van de vooroorlogse situatie waren de verplichting 

van de gemeenteraad om de nodige verordeningen 

vast te stellen 'betreffende het voorkomen, beperken 

en bestrijden van brand, het beperken van 

brandgevaar, het voorkomen en beperken van ongevallen 

bij brand en al het geen daarmede verband 

houdt.' Ook moest de gemeenteraad binnen drie 

jaar een - aan de goedkeuring van Gedeputeerde 

Staten onderworpen - verordening vaststellen inzake 

de organisatie en het beheer van de brandweer. 

ïermede heb ik de eer U met Uw dame uit te nodigen tot 

bijwoning van de feestavond ter gelegenheid van het 60-jarig 

bestaan der Zwolse Vrijwillige Brandweer, welke op Zaterdag 

27 November a.s., om 20.00 uur in de Fo/er van de Buiten- 

sociëteit te Zwolle zal worden gehouden. 

Uw aanwezigheid zal ten zeerste worden gewaardeerd. 

Zwolle, Nov. 1954. 

De Commandant 

der Zwolse Vrijwillige Brandweer, 

Ir. S. v. d. Wal. 

VERZOEKE BELEEFD BIJGEVOEGDE KAART NA INVULLING TE WILLEN RETOURNEREN. 


De gemeentelijk autonomie werd echter beperkt 

door de mogelijkheid om bij algemene maatregel 

van bestuur regels te geven inzake het voorkomen, 

beperken en bestrijden van brand, ten aanzien 

van 'brandgevaarlijke' gebouwen, alsmede eisen 

te stellen van deugdelijkheid, normalisatie en 

standaardisatie, waaraan branden reddingsmaterieel 

moest voldoen. Ook de rijksinspectie voor het 

brandweerwezen bleef bestaan. Inspectieambtenaren 

kregen de bevoegdheid tot de uitoefening van 

bepaalde controles, het nemen van monsters op, en 

het doen van proeven met brandweer- en reddingsmaterieel 

bij fabrikanten en handelaren. Tenslotte 

werd een Brandweerraad ingesteld als adviesorgaan 

van de minister van Binnenlandse Zaken. 

De centralistischer wetgeving die vanaf de 

Tweede Wereldoorlog tot stand was gekomen had 

vooral gevolgen voor de technische ontwikkelingen 

en voor de opleiding van het brandweerpersoneel. 

Het brandweer- en reddingsmaterieel werd 

meer gestandaardiseerd en genormaliseerd en 

overal werden dezelfde kwaliteitsnormen gehanteerd. 

Een bezoekje aan Zwolle door de districtinspecteur 

leidde direct tot resultaat. De inspecteur 

had er na controle van het brandweermaterieel op 

gewezen dat het aanwezige materieel niet voldeed 

aan de eisen die redelijkerwijze aan een stad als 

Zwolle gesteld mochten worden. Hij adviseerde de 

aanschaf van een nieuwe automotorbrandspuit, 

verbetering van de stalling van het materieel en 

meer beschermende kleding voor het personeel. 

De gemeenteraad reageerde geschrokken op 

zijn conclusies. Men was het erover eens dat de 

brandweer inderdaad stiefmoederlijk bedeeld was 

de laatste jaren. Ze gaf daarom toestemming een 

nieuw brandweervoertuig met mist-blusinstallatie 

18 te kopen. Verder konden waterdichte pantalons 

aangeschaft worden als aanvulling op de aanwezige 

overalls, duffeljoppers en rubber laarzen. ' 9 

In 1955 werd de verplichte nieuwe verordening 

vastgesteld. Eén van de nieuwe bepalingen behelsde 

dat de gemeente - en niet meer de commandant 

- het personeel moest aanstellen. Voor een aantal 

mensen betekende dit, dat hun aanstelling niet gecontinueerd 

werd: voor enkelen was de reden gele-


Leoeq 

*

De brandweer van 

Zwollerkerspel beschikte 

eerder over een autospuit 

dan Zwolle. Nadat 

plannen voor gezamenlijke 

aanschaf van 

een autospuit op niets 

waren uitgelopen, kocht 

Zwollerkerspel deze 

Magyrus (foto: collectie 

Waanders). 

Preventie 

Hoewel het voorkomen van brand geen volledig 

nieuwe taak voor de brandweer was, besteedde zij 

hier vanaf de jaren zestig wel steeds meer tijd en 

aandacht aan. Voor de oorlog was preventie nog 

voornamelijk beperkt tot het houden van branddiensten 

bij openbare voorstellingen in Odeon, de 

Buitensociëteit, circusvoorstellingen en dergelijke. 

Ook stelde de brandweer met een zekere regelmaat 

rapporten op over de veiligheid in openbare gebouwen 

en bedrijven. 

Burgemeester Van Roijen had eveneens ingezien 

dat de brandweer zijn nut kon bewijzen door 

brandgevaarlijke situaties op te sporen. Hij verzocht 

daarom al aan het begin van deze eeuw aan 

de brandmeesters om 'zoo dikwijls door U dergelijke 

toestanden ontdekt of maatregelen gewenscht 

worden ter voorkoming van brandgevaar' dit aan 

hem door te geven om zo het brandgevaar in de 

stad te verminderen. 23 

Het college van Brandmeesters constateerde 

eveneens dat de brandweertaak niet meer uitsluitend 

uit blussen bestond. De administratieve taak 

werd steeds belangrijker. Zo werden in de loop der 

1 


jaren meer en meer rapporten uitgebracht over het 

voorkomen van brand, en ook over voorschriften 

bij het houden van openbare voorstellingen en het 

bewaren van licht ontbrandbare stoffen. 

Pas veel later, toen de gemeente in 1965 een 

brandpreventieverordening vaststelde, kreeg deze 

taak een wettelijk kader. Weliswaar waren in verschillende 

wetten (o.a. de Woningwet, de Hinderwet, 

de Veiligheidswet 1934 en het Wetboek van 

Strafrecht) bepalingen over het voorkomen van 

brandgevaar opgenomen, maar die vormden geen 

samenhangend geheel. De bestaande verordeningen 

inzake brandpreventie waren opgenomen in 

de in 1927 vastgestelde, en herhaaldelijk aangevulde, 

algemene verordening van politie. In de praktijk 

bleken die verordeningen onvoldoende. Om 

aan de praktische bezwaren tegemoet te komen en 

te voldoen aan de verplichting van de gemeentewet, 

stelde de gemeenteraad op 26 juli 1965 een speciale 

verordening vast. 

In 52 artikelen werd de opslag en verwerking 

van brandgevaarlijke stoffen geregeld, evenals het 

voorkomen en beperken van brand en brandgevaar. 

Verder kwamen er bepalingen over voor publiek 

toegankelijke ruimten, brandmelding en 

brandbestrijding en ook strafbepalingen. 

Hulpverlening 

Net zoals met preventie het geval was, behoort de 

hulpverlening al sinds mensenheugenis tot de officieuze 

taken van de brandweer. Ook hier kwam in 

de jaren zestig de regelgeving op gang. Tegelijk 

werd het materieel aangepast. Zo besloot de gemeente 

in 1962 tot de aanschaf van een pomp die 

het bestrijden van wateroverlast kon vereenvoudigen. 

Gezien het grote aantal malen dat een beroep 

gedaan werd op de brandweer, waren B&W van mening 

'dat de onderhavige hulpverlening tot de zich 

uitbreidende taak van de brandweer is gaan behoren.' 

24 Twee jaar later kreeg de brandweer toestemming 

een (tweede-hands) kraanwagen te kopen 

om bijvoorbeeld auto's uit het water te kunnen halen 

en slachtoffers onder auto's te bevrijden. 

In de jaren zeventig werden op initiatief van de 

Inspectie speciale hulpverleningsvoertuigen ontwikkeld. 

Het Rijk had inmiddels laten weten financiële 

medeverantwoordelijkheid te aanvaarden


voor de financiering van benodigdheden die de gemeentelijke 

behoeften te boven gingen. In dit kader 

werd in 1978 regionaal materieel gestald in 

Zwolle: een crash-tender (voor hulp bij ongevallen 

met gevaarlijke stoffen), verbindingsvoertuigen en 

een hulpverleningstoestel. 

Momenteel wordt de brandweer gezien als de 

kern van de hulpverlening. In 1981 is de wet Rampenplannen 

in werking getreden. Deze wet draagt 

aan gemeenten op een rampenplan vast te stellen, 

of op papier te zetten wat er moet gebeuren bij een 

(dreigende) ramp. De wet is een uitwerking van de 

ministeriële nota Hulpverlening bij Rampen en 

Ongevallen uit 1975, die op op haar beurt een nieuwe 

impuls gaf aan de regiovorming bij de brandweer 

(zie hieronder). De hulpverlening bij rampen 

werd immers als dermate veelomvattend gezien, 

dat een bundeling van krachten wenselijk leek. 

Ook in de Brandweerwet 1985 wordt ruime 

aandacht besteed aan de hulpverleningstaak van de 

brandweer. 

Zwolse Brandweer Vereniging 

Het sociale aspect van de Zwolse brandweer, dat de 

laatste jaren een beetje in de vergetelheid was geraakt 

doordat de bestaande personeelsvereniging 

De Spuitgast nog maar weinig enthousiasme kon 

opwekken, kreeg een nieuwe impuls met de oprichting 

van een nieuwe vereniging. Een aanloop 

daartoe was een contactavond die in oktober 1951 

door de nieuwe commandant, ir. J. Snijder, was belegd 

in Hotel Peters. Het voltallige korps was aanwezig 

en iedereen bleek de bijeenkomst op prijs te 

stellen. 

Korte tijd later vond een herhaling plaats in de 

vorm van een filmavond voor kader en personeel. 

Hierna achtte men de tijd rijp voor de oprichting 

van een nieuwe personeelsvereniging. S. van de 

Wal werd tot voorzitter gekozen en E.J. Ketel tot 

secretaris. Het doel van de nieuwe vereniging, die 

de naam Zwolse Brandweer Vereniging kreeg, was 

de saamhorigheid en de paraatheid op te voeren en 

een goede teamgeest te kweken. Door het organiseren 

van lezingen, films, bijeenkomsten, excursies 

en vergaderingen en door het beschikbaar stellen 

van tijdschriften moesten de doelstellingen van de 

vereniging verwezenlijkt worden. 

De gemeente was van mening dat de vereniging 

de belangen van de brandweer en derhalve ook van 

de gemeente diende. Zij besloot daarom een jaarlijkse 

subsidie ter beschikking te stellen. 25 

Eén van de eerste activiteiten van de vereniging 

was het afsluiten van een extra ongevallenverzekering 

naast de bestaande gemeentelijke regeling. 

Verder werd een breed scala aan bijeenkomsten 

met een sociaal of educatief programma opgezet: 

een klaverjascompetitie, voetbal, schieten, Sinterklaasbijeenkomsten 

voor de kinderen, in 1960 een 

bezoek aan de brandweertentoonstelling in Den 

Bosch, jaarlijkse feestavonden en filmavonden. 

Ook kregen de jubilea van de brandweer in 1954 en 

1969 en de opening van de nieuwe kazerne in 1988 

de nodige aandacht. Zo organiseerde een speciaal 

in het leven geroepen Jubileum Comité in 1969 o.a. 

een receptie, schoolbrandweerwedstrijden op het 

Veemarktterrein, een feestavond en een open huis 

voor de burgerij. Voor het 100-jarige jubileum dat 

dit jaar gevierd wordt, is ook weer een aparte werkgroep 

ingesteld, waar de vereniging deel van uitmaakt. 

Daarnaast gaf de vereniging een eigen blad uit. 

Het eerste blad De Peperbus leidde een kort en 

kwijnend bestaan: er bestond te weinig animo om 

kopij te leveren. Een tweede poging had aanvankelijk 

meer succes. Het vanaf 1956 verschijnende blad 

Sirene werd enthousiast ontvangen, maar verdween 

eveneens na enkele jaren. Momenteel wordt 

weer een blad, Nader Bericht, uitgegeven. 

Annexatie Zwollerkerspel 

Met ingang van 1 augustus 1967 werd de gemeente 

Zwollerkerspel door Zwolle geannexeerd. Zodra 

het besluit om de gemeente Zwollerkerspel op te 

heffen definitief was, werd door de brandweerkorpsen 

van Zwolle en Zwollerkerspel uitgebreid 

overleg gevoerd. De drie blusgroepen van Zwollerkerspel, 

gesitueerd in Berkum, Ittersum en Westenholte, 

wilden eigenlijk het liefst als aparte 

brandweer blijven bestaan, maar door de annexatie 

was dat niet mogelijk. Om enigszins aan het verlangen 

naar zelfstandigheid tegemoet te komen, werd 

besloten de drie blusgroepen en hun kazernes te laten 

bestaan. Ook al het rollend materieel bleef op 

de oude plaats staan.

Het huidige gebied van 

de Brandweer Regio 

IJssel-Vecht. 

6o 

De Zwolse brandweer kreeg uitbreiding met 

zo'n dertig vrijwilligers en vier beroepskrachten. 

De alarmering vond vanaf 1 augustus plaats vanuit 

de kazerne aan de Harm Smeengekade. Twee 

brandmeesters kwamen het Zwolse college van 

Brandmeesters versterken en de personeelsverenigingen 

van beide korpsen besloten gezamenlijk 

verder te gaan. In eerste instantie verliep de samenvoeging 

redelijk probleemloos. Sirene, het mededelingenblad 

van de Zwolse brandweer meldt dan 

ook in december 1967: 'Thans kunnen wij dan ook 

alweer terugzien op enkele maanden van samenwerking 

tussen beide corpsen. Ik meen te mogen 

zeggen, dat het eigenlijk allemaal best is mee gevallen 

en dat de afscheiding tussen beide corpsen 

steeds meer begint te vervagen. Hierbij denk ik o.a. 

aan de gemeenschappelijke oefeningen van de 

groep binnenstad en de groep Berkum, alwaar een 

zeer prettige samenwerking viel te constateren.' 

Later bleek dat toch niet alles pais en vree was. 

Naar aanleiding van een incident bij het blussen 

van een hooibrand door de blusgroep Ittersum, 

onstonden grote problemen die jaren doorsudderden. 

Zelfs leidde dit tot het vertrek van de 

brandmeester van Ittersum. Allerlei onderhuidse 

problemen kwamen in die tijd naar boven. Er 

bleek onvrede te bestaan over verschillende zaken 


zoals oefeningen, alarmering en hiërarchische verhoudingen 

binnen het korps. De drie blusgroepen 

waren gewend veel zelfstandiger op te treden dan 

in de nieuwe constellatie mogelijk was en men 

voelde zich sinds de annexatie toch al enigszins 

ondergeschikt aan de binnenstad. 

Na ettelijke besprekingen, het invoeren van 

werkoverleg en door het geleidelijk vertrekken van 

de 'oude garde' konden de problemen langzamerhand 

verdwijnen. Het onderscheid is echter nog 

steeds niet volledig verdwenen. 

Regiovorming 

In het begin van de jaren zestig ontstond op landelijk 

niveau een discussie over de vraag of de gemeentelijke 

brandweren nog wel in staat waren alle 

maatschappelijke en technische ontwikkelingen bij 

te benen en een afdoende veiligheid te garanderen. 

Velen, waaronder de Brandweerraad, waren van 

mening dat goede brandweerzorg en hulpverlening 

alleen mogelijk waren bij regionale samenwerking. 

Tegelijkertijd werd gewerkt aan een reorganisatie 

van het binnenlands bestuur en in samenhang 

daarmee aan een reorganisatie van de brandweer. 

Diverse mogelijkheden passeerden de revue: aanvankelijk 

werd erover gedacht de brandweer onder 

te brengen bij gewesten en wat later wilde de regering 

de brandweer onderbrengen bij de 'provincies-nieuwe-stijl'. 

Vooral tegen dit laatste plan 

kwam zoveel weerstand - vooral van gemeentebesturen 

aan wie de bevoegdheid tot het oprichten en 

in stand houden van de brandweer ontnomen zou 

worden - dat het al snel van tafel verdween. 

De 'Amstelveengroep', genoemd naar de plaats 

van samenkomst, speelde een belangrijke voortrekkersrol 

in de discussie. Onder leiding van voorzitter 

D. Rijnders, tevens voorzitter van de Koninklijke 

Nederlandse Brandweer Vereniging, kwam 

deze groep tot de opvatting dat BB en brandweer 

moesten samensmelten tot een algemene hulpverleningsdienst. 

Uiteraard hadden de landelijke discussies gevolgen 

voor de korpsen van Zwolle en omgeving. 

In verschillende werkgroepen en commissies kwamen 

de nieuwe ontwikkelingen ter sprake. Vooral 

de taakomschrijving van de brandweer en de sa-

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 6l 

menwerking met de BB, leverden volop stof voor 

discussie. In brandweerkringen overheerste de 

vrees dat de BB de hulpverleningstaken van de 

brandweer zou overnemen. Andere hete hangijzers 

waren de bevoegdheid van de gemeentebesturen 

en de zelfstandigheid van de plaatselijke korpsen. 

In 1973 verscheen het rapport Regionalisatie 

van de Hulpverlening in Noord-Overijssel van de 

stuurgroep Regionalisatie Hulpverlening. Hierin 

werd geconcludeerd dat regionale samenwerking 

voor een goede behartiging van de gemeentelijke 

brandweerzorg noodzakelijk was, omdat verschillende 

gemeenten voor dezelfde problemen waren 

geplaatst, omdat veel gemeenten bij brand waren 

aangewezen op hulp van anderen en omdat veel 

gemeenten financieel niet in staat waren te voldoen 

aan de gestelde eisen. 

Hoewel vrijwel alle deelnemende gemeenten 

dit rapport aanvaardden, kwam de voorbereiding 

tot een geregionaliseerde brandweer in feite tot stilstand. 

Overigens was dat door de onduidelijkheid 

op nationaal niveau in het gehele land het geval. 

Pas na de ministeriële nota Hulpverlening bij 

ongevallen en rampen 1975 waarin staat dat brandweer 

de kern moest zijn van de organisatie voor de 

parate hulpverlening en de samensmelting van 

brandweer en BB afgewezen werd, werden opnieuw 

voorbereidingen gestart. In de nota verklaarde de 

minister van Binnenlandse Zaken bovendien 

mede-verantwoordelijkheid te aanvaarden voor de 

totstandkoming van regionale brandweren; hij was 

bereid daarvoor een deel van de financiële middelen 

te verschaffen. 

Werkgroep Geregionaliseerde Brandweer 

In 1976 kwam de Werkgroep Geregionaliseerde 

Brandweer in Noord-Overijssel in haar nieuwe samenstelling 

weer bijeen. Deze werkgroep, bestaand 

uit de heren drs. J.L.H.M. Berger, burgemeester 

van Heino en voorzitter, K. Bossenbroek, burgemeester 

van Genemuiden, mr. J. Drijber, burgemeester 

van Zwolle, mr. G. Loopstra, burgemeester 

van Noordoostpolder, J. Huisman, commandant 

brandweer Steenwijk, ir. R. Krijtenburg, commandant 

brandweer Zwolle, H.A.G. Flierhuis, 

commandant brandweer Dalfsen, J.P. van Hassel, 

districts-inspecteur voor het brandweerwezen, drs. 

H.S. van der Mark, secretariaat en mr. W.L.F.C. 

Ridder van Rappard, secretariaat, moest op korte 

termijn aan de betrokken gemeentebesturen voorstellen 

doen over het bestuurlijk kader, de financiële 

opzet en de brandweertechnische uitwerking. 

De werkgroep ging er vanuit dat de gemeentelijke 

korpsen volledig gehandhaafd zouden blijven. 

De geregionaliseerde brandweer zou slechts overkoepelend 

en coördinerend zijn, bijvoorbeeld op 

het gebied van brandpreventie, opleiding van personeel, 

centrale melding en alarmering, coördinatie 

bij brandbestrijding en centrale inkoop materieel. 

In augustus 1977 kwam de commissie met haar 

definitieve rapport naar buiten. Zij had daarin twee 

elementen uitgewerkt, te weten de bestuurlijke gevolgen 

van regionalisatie en de verhoging van het 

peil der voorzieningen. 

Zij stelde vast dat regionalisatie van de brandweer 

een doelmatige methode was om het peil der 

voorzieningen op het terrein van rampen en het 

verlenen van hulp, landelijk gezien, op een hoger 

niveau te brengen. De hulpverlening bij ongevallen 

en rampen had dringend behoefte aan een eigen 

Hulpverlening met de 

brandladder. Hier 

wordt een gevelsteen 

verwijderd op de Melkmarkt, 

1958.


organisatorische basis en de geregionaliseerde 

brandweer zou daarvan de kern moeten vormen. 

Binnen het gewest Zwolle moest de geregionaliseerde 

brandweer een organisatorische en administratieve 

eenheid gaan vormen. 

In de praktijk bracht dat een uitbreiding van de 

brandweertaken met zich mee. Tot die tijd had de 

brandweer tot taak het bestrijden van brand, het 

voorkomen en beperken van brand, het beperken 

van brandgevaar en het voorkomen en beperken 

van ongevallen bij brand. In overeenstemming 

met de ministeriële nota Hulpverlening uit 1975, 

kwam daar nu ook de bestrijding en hulpverlening 

bij rampen en ongevallen bij. 

Het voorzieningenniveau zou verhoogd worden 

met een goed communicatiesysteem. Voor alle 

deelnemende gemeenten zou een regionale alarmcentrale 

gevestigd worden in de Zwolse kazerne; 

daar zouden ook de gegevens over risicodragende 

objecten bijeengebracht worden. Verder bestond 

de mogelijkheid om met steun van het rijk twee 

preventie-functionarissen aan te stellen, naast de 

vier die al in de grotere gemeenten werkzaam waren. 

De zelfstandigheid van de gemeentelijke brandweerkorpsen 

zou voor de oude taken volledig blijven 

bestaan. Alleen de nieuwe, meer op hulpverlening 

gerichte taak werd ondergebracht bij de geregionaliseerde 

brandweer. 

Aan de dertien betrokken gemeenten (Brederwiede, 

Dalfsen, Genemuiden, Hasselt, Hattem, 

Heino, Kampen, Nieuwleusen, Steenwijk, IJsselham, 

IJsselmuiden, Zwartsluis en Zwolle) 26 werd 

verzocht voor 1 december 1977 een beslissing te nemen 

over deelname. Het was namelijk gewenst dat 

de Geregionaliseerde Brandweer spoedig tot stand 

kwam, om de regio ten volle te laten profiteren van 

de Interimregeling Rijksbijdragen Regionale 

Brandweren. 

Op 22 november kwam het rapport uitvoerig 

ter sprake in de Zwolse gemeenteraad. Alle sprekers 

lieten zich in lovende bewoordingen uit over 

het werk van de commissie Berger. Algemeen heerste 

het gevoel dat regionalisatie nuttig en nodig 

was. Het rapport werd dan ook zonder bezwaar 

aanvaard. Zodra ook de andere deelnemende ge- 

meenten het rapport aangenomen hadden, kon de 

opbouw van de Geregionaliseerde Brandweer van 

start. In april 1978 werd het college van Commandanten 

van de Geregionaliseerde Brandweer geïnstalleerd 

en daarmee was de samenwerking van de 

brandweerkorpsen van dertien gemeenten een feit. 

De Zwolse commandant trad op als regionaal 

coördinator. 

Brandweer zelfstandig 

Eén van de gevolgen voor de Zwolse brandweer 

van deelname aan de regiovorming was dat een 

full-time commandant en onder-commandant 

aangesteld werden. De commandant zou tevens regionaal 

coördinator van de geregionaliseerde 

brandweer moeten zijn. Dit was noodzakelijk omdat 

Zwolle, als regionale centrumgemeente, een 

belangrijke adviesfunctie kreeg toebedeeld. De 

functionerende commandant, die tegelijk directeur 

van de dienst Openbare Werken was, kon niet 

alle werkzaamheden combineren. Een aparte functionaris 

was dus noodzakelijk. Dit werd ing. P.Ph. 

Kappel. Kort na zijn benoeming tot commandant 

werd de brandweer organisatorisch losgemaakt 

van de dienst Openbare Werken: vanaf 1 januari 

1979 is het een zelfstandige dienst met een eigen begroting. 

In de daaropvolgende jaren kreeg de regionale 

samenwerking daadwerkelijk gestalte. De kazerne 

onderging een verbouwing om stallingsruimte te 

verkrijgen voor de regionale voertuigen en één 

voor één kregen de deelnemende gemeenten een 

aansluiting op de regionale alarmcentrale. 

Intussen krijgt de Geregionaliseerde Brandweer 

Noord Overijssel (vanaf 1981 brandweer Regio 

IJsseldelta geheten en vanaf 1988 Brandweer regio 

IJssel-Vecht) een steeds belangrijker rol te vervullen. 

Geprobeerd wordt een intensievere samenwerking 

tot stand te brengen tussen de diverse 

gemeentelijke korpsen. Tegelijk zou de regio meer 

bevoegdheden moeten krijgen. (Momenteel kunnen 

alleen beslissingen genomen worden wanneer 

alle deelnemers een besluit steunen.) Dit streven 

wordt - net zoals in de beginperiode - met enige 

argwaan bekeken. De angst voor aantasting van de 

gemeentelijke autonomie is nog onveranderd aanwezig.


Huisvesting 

Brandspuithuisjes 

De emmers, brandladders, brandhaken en 

andere eenvoudige blusmiddelen uit de 

periode voordat er echte brandspuiten 

waren, werden gewoon bij de mensen thuis bewaard. 

Pas toen het stadsbestuur aan het eind van 

de zeventiende eeuw de eerste brandspuit aankocht, 

was een andere oplossing noodzakelijk. De 

spuiten die de stad in de loop van de zeventiende 

eeuw en later kocht, werden in verschillende wijken 

geplaatst. Op die manier was altijd een spuit in 

de buurt wanneer ergens brand uitbrak. Dat was 

nodig omdat de spuiten met mankracht of met 

paarden naar de plaats des onheils gebracht moesten 

worden. 

Behalve de brandspuiten, waarvan meerdere 

exemplaren in brandspuithuisjes verspreid over de 

stad geplaatst waren (tien in de negentiende eeuw), 

waren er ook blusmiddelen die centraal bewaard 

werden. In de negentiende eeuw werd steeds meer 

en beter materieel aangeschaft, zoals een mechanische 

brandladder en een grote aanjager. Dit soort 

apparaten zou steeds meer huisvestingsproblemen 

gaan opleveren. Vooral de stalling van de mechanische 

brandladder leverde in de gemeenteraad veel 

stof tot discussie. Het zestien meter lange gevaarte 

was aanvankelijk ondergebracht in de Ruiterstallen 

op de Friese Wal. In 1905 verhuisde het naar een 

bergplaats onder de consistoriekamer van de St. 

Michaëlskerk. 

Roode Torenplein 

Eveneens in 1905 was sprake van de verbouw van 

het perceel Roode Torenplein 14 tot bewaarplaats 

van materieel, slangendrogerij, werkplaats en bergplaats 

voor reservematerieel. Wegens een ophanden 

zijnde reorganisatie van de brandweer werd 

echter gewacht met de verbouw en herinrichting 

van het pand. Het daaropvolgende jaar bleek dat de 

kosten voor verbouwing hoger zouden uitvallen 

dan begroot was, zodat uiteindelijk pas eind 1907 

de bouwvan een werkplaats en slangendrogerij een 

aanvang kon nemen. 

Het pand aan het Roode Torenplein was de eerste 

echte brandweerkazerne in Zwolle. In de loop 

der jaren is er veel aan opgeknapt en verbouwd. 

Het gebouw was slecht onderhouden en er moest 

dus nogal wat aan verbeterd worden. Bovendien 

vereiste het gebruik als kazerne ook de nodige aanpassingen. 

Zo moest een stevige vloer gemaakt 

worden en had het dak een algehele reconstructie 

nodig. De gemeenteraad accepteerde in 1910 de telkens 

terugkerende voorstellen tot verbeteringen 

De kazerne aan het 

Roode Torenplein. Op 

deze foto wordt een 

proef genomen met een 

Daevy-apparaat.

In 1956 wordt de kazerne 

aan de Harm 

Smeengekade officieel 

geopend. Tegelijk worden 

vier nieuwe wagens 

in gebruik genomen. 

64 

niet meer. Op voorstel van Van Oort besloot de 

raad eerst een volledig nieuw bestek te laten maken 

waarin alles opgenomen moest worden wat voor 

de gehele afwerking nodig was. l 

Herstel en vernieuwing zoals de opperbrandmeester 

dat nodig achtte zou ƒ 4200,- gaan kosten. 

Gezien de hoogte van dat bedrag werd eerst het advies 

van de Tweede Raadscommissie ingeroepen. 

Deze commissie vond de uitgaven onverantwoord 

omdat het gebouw toch gebreken zou blijven vertonen. 

Ze stelde voor alleen de allernoodzakelijkste 

verbeteringen uit te voeren en te overwegen of elders 

een geschikt gebouw kon worden verkregen. 

De gemeenteraad stemde met dit advies in. 2 

Twintig jaar later, in 1931, kwam het college van 

B&W met het voorstel het voormalige gymnastieklokaal 

aan de Jufferenwal aan te kopen. Door de 

aanschaf van nieuw materieel was de kazerne aan 

het Roode Torenplein te klein geworden. Bovendien 

moest met het oog op de bediening van de 


nieuwe automobielspuiten het personeel in de kazerne 

wonen om zo spoedig mogelijk te kunnen 

uitrukken. De nieuwe kazerne kon beneden een 

garage met werkplaats krijgen, en boven woningen 

voor de vaste beambten. Hoewel het college van 

Brandmeesters aandrong op aankoop van deze 

nieuwe behuizing, besliste de raad anders. Zij vond 

de aankoopprijs van het terrein te hoog en wilde 

eerst duidelijkheid over de voorgenomen reorganisatie. 

De raad verwierp daarom het voorstel. 3 

In 1933 bleek dat een definitieve oplossing weer op 

de lange baan geschoven werd: er werd namelijk 

geld vrijgemaakt om de kazerne aan het Roode Torenplein 

te verbouwen zodat ook de tweede autospuit 

een plaatsje kon krijgen. Een nieuwe mechanische 

ladder moest daarentegen in een particuliere 

garage aan het Roode Torenplein gestald worden. 

4 Deze ruimte was bepaald niet ideaal, omdat 

bij gladheid van de straat de brandweer er bijna 

niet uit kon rijden door de sterke helling. 5 

ggffOfe^gVi- x


Ook na de Tweede Wereldoorlog kwam niet direct 

een oplossing voor het huisvestingsprobleem. De 

enige, noodgedwongen, verandering was een verhuizing 

van de bergplaats onder de consistoriekamer 

van de St. Michaëlskerk, naar een pakhuisruimte 

van de vereniging Odeon aan de Praubstraat. 

De reden voor die verhuizing was dat de 

kerkvoogdij de huur opgezegd had. 

In 1952 werd nogmaals de noodzaak van een betere 

huisvesting onder de aandacht van de gemeenteraad 

gebracht. Het college van B&W bracht verslag 

uit van een bezoek van de districtsinspecteur 

voor het Brandweerwezen. Bij een inspectie van 

het brandweermaterieel bleek dat noch het materieel, 

noch de huisvesting, voldeed aan de eisen die 

redelijkerwijze aan een stad als Zwolle gesteld 

mochten worden. Het college stelde daarom voor 

om nieuw materieel aan te schaffen; een oplossing 

voor het huisvestingsprobleem konden ze echter 

nog niet bieden. 6 

Harm Smeengekade 

Twee jaar later kwam eindelijk een eind aan de 

huisvestingsperikelen. De heer H. Pieterman bood 

toen het pand Harm Smeengekade 13, waar hij een 

garagebedrijf uitoefende, te koop aan. Op 26 juli 

1954 stemde de gemeenteraad zonder hoofdelijke 

stemming in met die aankoop. Ieder was het erover 

eens dat de verspreid liggende gebouwen, die bovendien 

minder geschikt waren voor een doeltreffende 

berging van het materieel, de paraatheid 

van de brandweer in gevaar brachten. De ligging 

van het nieuwe pand was gunstig: bijna alle punten 

van de stad konden binnen vijf minuten worden 

bereikt. Het pand bevatte bovendien twee woningen 

die door het brandweerpersoneel gebruikt 

konden worden. 

Het gebouw bood verder ruimte aan al het rollend 

materieel van de brandweer en van de BB. 

Daarnaast was er ruimte voor een werkplaats, kantine, 

instructielokaal, slaapzaal, keuken en kantoor. 

Enige aanpassingen van het gebouw waren 

noodzakelijk, zoals het aanbrengen van een slangenwasgoot 

en een droogtoren met een slangenmagazijn. 

De totale kosten werden begroot op 

ƒ 296.800,-. 

1973: Van der Horst 

De firma Van der Horst Europe NV, een fabriek voor het verchromen 

van cilindervoeringen voor scheepsmodellen aan de Assendorperlure. 

De brand was ontstaan in de hal waar cilinders werden 

gereviseerd en breidde zich snel uit naar de nabij gelegen kantoren; 

zo snel dat het personeel nauwelijks tijd had om meer in veiligheid 

te brengen dan zichzelf. 

De brandweer probeerde met behulp van schuimblussers een 

gesloten schuimdek te realiseren. Dat mislukte echter doordat de 

temperatuur enorm steeg vanwege de aanwezigheid van een bepaald 

koelmiddel. De enige oplossing was toen om de olie te laten 

opbranden. 

Hoewel onduidelijkheid bestond over ontploffingsgevaar en 

niemand tijdens de brand een antwoord kon geven op de vraag of 

er giftige stoffen vrijkwamen, was de publieke belangstelling groot. 

Urenlang waren dikke zwarte rookwolken boven Schelle te zien. 

De schade aan machines en installaties werd geraamd op ƒ 4,5 

miljoen. Daarbij kwam nog een schade aan gebouwen van ƒ 1,25 

miljoen en de nodige bedrijfsschade. 

Nog in hetzelfde jaar werden de oude kazerne 

aan het Roode Torenplein en de andere gebouwen 

ontruimd. De slangenwagens en de nog aanwezige 

handbrandspuiten bleven in de bewaarplaatsen 

staan. 

Na de nodige verbouwingen en het aanleggen 

van onder andere een smeerkuil, slangenmagazijn, 

zend- en ontvangstapparatuur, instructielokaal, 

slaapzaal, dagverblijf, keuken, douche en omroepinstallatie, 

kon de nieuwe kazerne in 1956 officieel 

in gebruik worden genomen. In de woningen boven 

de kazerne kwamen twee beroepskaderleden te 

wonen, waarvan een continu aanwezig moest zijn. 

Groei 

Even leek het alsof alle huisvestingsproblemen waren 

opgelost. Dat optimisme duurde echter maar 

kort. Spoedig bleek ook de ruimte aan de Harm 

Smeengekade te klein. Al in 1960 meldde het college 

van Brandmeesters dat de beschikbare ruimte 

voor de brandweervoertuigen en de motorspuiten 

van de BB geleidelijk te klein werd. Binnen afzien-

De kazerne aan de 

Harm Smeengekade, 

anno 1994 (foto: M.N. 

van Saltbommel). 

Onder: De brandweerkazerne 

Harm Smeengekade 

13 voor de verbouwing. 


bare tijd zou een andere bergplaats voor het BB materieel 

gevonden moeten worden in de nabijheid 

van de kazerne. 7 

Door het toenemende aantal inwoners van de 

stad, de groeiende industrie, de annexatie van 

Zwollerkerspel en door het invoeren van een 24uurs 

dienst, werd het ruimtegebrek in de kazerne 

steeds manifester. In 1968 wees commandant ir. R. 

Krijtenburg op de behoefte aan een seinkamer, 

slaapkamers en een wasgelegenheid. Als oplossing 

stelde hij een uitbreiding van de kazerne voor met 

het pand Harm Smeengekade 12. Een andere oplossing 

was nieuwbouw samen met de BB, bijvoorbeeld 

aan de Schuttevaerkade. 8 Nieuwbouw behoorde 

echter voorlopig niet tot de mogelijkheden 

en daarom werd in de loop van 1969 de toenmalige 

keuken ingericht als seinkamer. Ook kwam geld 

beschikbaar voor de inrichting van een slaapkamer 

en voor meubilair. 

Drie-fasen-plan 

Door het opofferen van het instructielokaal ten behoeve 

van de alarmcentrale en door inschakeling 

van meer beroepskrachten in de 24-uurs diensten 

werd de kazerne, ondanks de aanpassingen te klein 

om de dienst ook in de komende jaren goed te laten 

functioneren. Toen nieuwbouw niet haalbaar


bleek besloot de gemeente in 1972 tot een aanpak in 

drie fasen. In de eerste fase werd de kazerne uitgebreid 

met een instructielokaal en slaapgelegenheid 

in het pand Harm Smeengekade 13b. De tweede en 

derde fase leverden in de jaren 1976-1978 vooral 

meer kantoorruimte op. 

Uitbreiding in de vorm van nieuwbouw bleef 

volgens de brandweer echter noodzakelijk. Met de 

komst van de geregionaliseerde brandweer zou immers 

extra ruimte nodig zijn. 

Diverse mogelijkheden passeerden de revue, 

maar direct kon geen afdoende oplossing gevonden 

worden. Telkens weer bleek een terrein om een 

of andere reden ongeschikt te zijn. Het RETHAMterrein 

aan de Grote Voort was weliswaar goedkoop, 

maar lag erg ongunstig: snel uitrukken was 

vanaf die plaats bijna onmogelijk. Het terrein op de 

hoek van de Rembrandtlaan en de Zamenhofsingel 

was te klein en het Oosterenkcomplex zou te veel 

onkosten met zich mee brengen. 

Nieuwbouw 

Geen van de mogelijkheden van verhuizing kon de 

toets der kritiek doorstaan. Het zoeken naar een 

andere vestigingsplaats werd gestaakt zodra de mogelijkheden 

van de zogenaamde terugploegregeling 

duidelijk werden. In het kader van die terugploegregeling 

konden langdurig werkloze bouwvakkers 

ingezet worden, waarbij het ministerie van 

Sociale Zaken en Werkgelegenheid subsidie verleende. 

Dat zou aardig in de onkosten schelen. Bovendien 

zou ook het ministerie van Binnenlandse 

Zaken subsidie verstrekken voor een schuilkelder, 

een openbare schuilgelegenheid voor het geval van 

oorlog of andere rampen. De totale kosten van de 

nieuwbouw (ƒ 8.850.000,-) werden door die subsidies 

teruggebracht met respectievelijk ƒ 700.000,en 

ƒ 1.250.000,-. 

In oktober 1984 werden de panden Harm 

Smeengekade 10 en 11 aangekocht om een forse 

vergroting van de kazerne mogelijk te maken. 

Twee jaar later kon ook nog Harm Smeengekade 9 

aangekocht worden. 

Na een zeer ingrijpende verbouwing - eigenlijk 

nieuwbouw want uiteindelijk bleven slechts twee 

muren bewaard - kon de vernieuwde kazerne op 8 

juni 1988 feestelijk geopend worden door de staatssecretaris 

van Binnenlandse zaken, mevrouw De 

Graaf-Nauta. De zeven brede uitrukdeuren aan de 

kant van de Harm Smeengekade springen het 

meest in het oog. Aan de andere zijde van het gebouw 

zijn de werkplaatsen te vinden. Op de eerste 

verdieping zijn de regionale alarmcentrale, tien 

slaapvertrekken en kantoren gevestigd. Op de 

tweede verdieping zijn instructielokalen en een recreatiezaal 

te vinden. Verder is er een 17 meter hoge 

slangetoren, waar de slangen kunnen drogen. 

Hoewel de gemeentelijke brandweer en de 

brandweer Regio IJssel-Vecht door de uitbreiding 

nu over flink wat meer ruimte beschikken, zal de 

discussie over huisvesting wel weer eens geopend 

worden. Door de uitbreiding van de stad, de toenemende 

taken van de regionale brandweer en de 

toegenomen taken op het gebied van preventie, zal 

immers steeds meer ruimte nodig zijn voor kantoren, 

slaapvertrekken en stalling van de voertuigen. 

Plattegrond van de kazerne 

aan de Harm 

Smeengekade in 1956.

De regionale alarmcentrale 

aan de Harm 

Smeengekade (foto: 

M.N. van Saltbommel). 



Van torenklok tot telefoon 

Van oudsher was de kreet 'brand!' hèt middel 

om iedereen op de hoogte te stellen 

van het feit dat hulp nodig was. Om een 

groter bereik te hebben en de hele stadsbevolking 

op te roepen een handje te helpen, werd in veel steden 

de klok geluid, waren er kleppermannen of 

trompetters. Onbedoeld gevolg van deze alarmering 

was dat vele nieuwsgierigen als toeschouwers 

naar de plaats des onheus trokken en daar het blussen 

bemoeilijkten. 

Kort na de grootscheepse reorganisatie van 

1894, wilden B&W nogmaals profijt trekken van de 

technische vooruitgang. Zij stelden daarom in 1895 

voor gebruik te gaan maken van het telefoonnet 

voor de alarmering van de brandweerlieden. Dit 

zou de snelheid waarmee het personeel zich naar 

de brand kon begeven aanzienlijk bevorderen. De 

hoofdlieden zouden een telefoonaansluiting moeten 

hebben en in elke wijk zouden zeven van de elf 

manschappen een schel in huis krijgen. De andere 

vier moesten dan nog door hun kameraden ge-


waarschuwd worden. Om de onvermijdelijke 

nachtdienst te bemannen, kon de functie van torenwachter 

opgeheven worden. De huidige torenwachter 

kon belast worden met de nachtdienst op 

het centraal telefoonbureau. 

Tijdens de discussie die de gemeenteraad op 25 

maart 1895 over dit voorstel voerde, bleken er meer 

tegenstanders dan voorstanders van het plan te 

zijn. Onder anderen de heer Hoven sprak zich uit 

tegen het geheel. Hij vond het te duur en stelde: 

'Onze plaats is niet zoo groot of de lui zijn bij brand 

spoedig bijeen. In dit opzicht komt het voorstel 

overdreven voor.' Anderen wilden het nog even 

bezien. Omdat de post onvoorzien op de begroting 

erg klein was, leek het een meerderheid in de gemeenteraad 

beter te wachten tot de eerstvolgende 

begroting. 

Dit was niet de eerste keer dat de gemeenteraad 

afwijzend reageerde op een voorstel gebruik te maken 

van de moderne techniek. In 1884 werd een 

voorstel om een telefonische verbinding te maken 

tussen het vertrek van de torenwachter op de grote 

toren en het lokaal van de politie in de hoofdwacht 

verworpen. De burgemeester vond toen aanleg 

overbodig gezien de wijze waarop de nachtelijke 

veiligheidsdienst was ingericht. Zijn opvatting 

werd gedeeld door de commissaris en de inspecteurs 

van politie en de torenwachter. Het was voldoende 

wanneer de torenwacht drie keer op de 

klok sloeg wanneer hij onraad bespeurde. Bovendien 

was het mogelijk door middel van een roeper 

met de torenwacht te spreken.' 

Torenwacht gewaardeerd 

De torenwacht werd nog enige jaren in ere gehouden. 

Nog in 1901 stelde een van de raadsleden de 

vraag of het juist was dat de torenwachter een 

brand als eerste had bespeurd. Na een bevestigend 

antwoord stelde hij tevreden vast dat wederom was 

gebleken 'dat het nuttig is, dat de gemeente dezen 

hooggeplaatsten ambtenaar nog bezit.' De burgemeester 

moest dat beamen. 2 

Toch kwam in het daaropvolgende jaar een 

nieuwe wijze van alarmering tot stand. Dit keer 

had het college van B&W de zaak tactischer aangepakt. 

Er was al een bedrag gereserveerd voor een 

alarminrichting en de raad had dus in principe al 

ingestemd. Discussies over de hoogte van het bedrag 

en de verhouding daarvan tot het aantal branden 

konden nu snel afgekapt worden. 

Het college wilde een machtiging van de gemeenteraad, 

zodat ze een overeenkomst kon aangaan 

met de algemene telefoonmaatschappij voor 

het tot stand brengen van een alarm-inrichting 

voor de brandweer en voor het aansluiten van de 

woningen der brandmeesters op het telefoonnet. 

De totale kosten van achttien telefoonaansluitingen 

en zeven kringen met alarmbellen zouden 

ƒ 640,- bedragen. 

De telefoonmaatschappij zou een nachtdienst 

invoeren, maar was alleen bereid die verplichting 

op zich te nemen ten behoeve van de brandweer, 

niet voor de abonnees. Wel was de maatschappij 

bereid de abonnees in de gelegenheid te stellen 

's nachts van de telefoon gebruik te maken, maar zij 

wilde zich daartoe niet binden. De voorzitter legde 

uit dat de gemeente zich in feite abonneerde, onder 

voorwaarde dat het publiek in de gelegenheid werd 

gesteld 's nachts van de telefoon gebruik te maken. 

Wanneer het daartoe niet op een behoorlijke wijze 

in de gelegenheid zou worden gesteld, stond het de 

gemeente vrij het abonnement weer op te zeggen. 3 

Hulpverleningsvoertuig 

HV-2, Mercedes Benz. 

De wagen kwam in 

1989 in dienst en heeft 

als 'roepnaam'773 

(foto: M.N. van Saltbommel).

Brandmeldingen 1 

27 februari 1963 

Melding ontvangen van een onbekende; brandend 

afval in de Korte Kamperstraat aan de 

achterzijde van Troostwijk. Ingerukt met wagen 

1. 

Uitgerukt om 23.17 uur Terug om 23.38 uur. 


18.05 uur. Melding ontvangen van de boekhouder 

van Gebr. Schrijver, zakkenhandel Thorbeckegracht 

84. Deze zei: 'Wij hebben de hele 

boel in de brand staan', maar bij aankomst 

bleek dit nogal mee te vallen. Oorzaak van de 

brand was een partijtje jutezakken, dat tegen 

een brandende kachel was gevallen. Ongeveer 

vijftig zakken zijn verbrand. 

Uitgerukt met wagen 1; geblust met twee hogedruk 

stralen. Wagen in bleek niet nodig. Terug 

om 18.32 uur. 

6 april 1963 

Het kan vanavond niet op. Gerrit moest in 

etappen zijn brood opeten, want het was om 

10.25 uur weer raak. Nu was het een auto van de 

firma Kan die in brand stond op het Roode Torenplein; 

een vroegtijdig opruimen van oud 

papier. In opdracht van de commandant werd 

om 10.45 uur de Gemeentereinigingsdienst gebeld 

voor afvoer van de balen papier naar Westerwolde. 

De manschappen waren zeer tevreden; 

het werd volgens hun steeds beter. 

Terugkomst van wagen 1 om 11 uur. De melding 

kwam binnen van Spijker. 

22 april 1963 

01.30 uur. Vals alarm. Dronken vent met 'n 

lijstje telefoonnummers. 


28 april 1963 

24.48 uur. Oliehaard was niet in orde. Mensen 

waren niet thuis. Melding ontvangen van de 

buren. Uitgerukt met de landrover. Door er 

een ruit te breken kon men binnen komen. 

Terug om 1.25 uur. 

9 mei 1963 

9.30 uur. Aan de Harm Smeengekade tegenover 

het O.L. Vrouwe Pension was een personenauto, 

merk V.W. te water geraakt. De bestuurder 

had de wagen, na geparkeerd te hebben, 

verlaten en niet op de handrem of in een 

versnelling gezet. De bestuurder stond nog 

maar nauwelijks op de stoep bij het O.L. Vrouwe 

Pension toen de wagen met een sierlijke 

duik in het zeer heldere water belandde. De 

auto bleef lange tijd drijven en zou gezonken 

zijn indien hij niet aan onze dreg was vastgezet. 

Met onze ouwe trouwe 'Jumbo' stond de drenkeling 

al weer vlug op het droge. Het voertuig is 

eigendom van de firma Batjes. 

Terug om 10.10 uur 

15 mei 1963 

Uitgerukt voor binnenbrand aan de P.C. Hooft - 

straat om 17.30 uur met wagen 1. Het bleek om 

een niet in gebruik zijnde slaapkamer te gaan. 

De brand bleek te zijn ontstaan tussen het aldaar 

aanwezige opgeklapte kantelbed en de 

muur. De bewoner/eigenaar verklaarde dat 

niemand op de kamer was geweest. Ra Ra en 

toch brand! Toch wel een gezellig brandje met 

al die kapok en kippeveren. Kan men zijn hart 

eens echt aan ophalen. 

Terug om 18.20 uur. 


22.20 uur werd een uitslaande brand aan het 

Assiesplein gemeld bij de gasfabriek. Groot 

alarm geslagen; PTT gebeld; na tien minuten 

groot alarm herhaald. Daarna burgemeester 

gewaarschuwd. Helaas was er een dode te betreuren. 

Uitgerukt met 6 wagens. De laatste wagen 

was om ongeveer 2.30 uur terug.


Aanvankelijk waarschuwden beambten van het 

telefoonkantoor de brandmeesters, maar in 1927 

kwam daarin verandering. De brandmeesters 

moesten nu door de politie opgebeld worden. Het 

nadeel hiervan was dat het langer duurde. Vanuit 

het telefoonkantoor kon men namelijk de brandmeesters 

veel sneller waarschuwen, omdat de politie 

voor elke brandmeester een aparte aansluiting 

moest aanvragen, terwijl het personeel van het telefoonkantoor 

er enige tegelijk kon opbellen. 

Radiodistributie 

De derde fase in de alarmering - na torenklok en 

telefoon - begon in 1932, toen bij brandmelding en 

politiealarmering gebruik gemaakt werd van een 

nieuw fenomeen: radiodistributie. Zwolle liep bij 

deze ontwikkeling voorop en dat leverde enig financieel 

voordeel op. 

Bij de aanleg van het kabelnet voor het radiodistributiebedrijf 

was rekening gehouden met een 

mogelijk gebruik bij brandmelding en politiealarmering. 

Omdat een combinatie van radiodistributie 

en alarmering nog nergens anders toepassing 

had gevonden, was N.V. Asto bereid voor haar rekening 

een aantal openbare branden politiemelders 

op het hoofdkabelnet aan te sluiten en de 

daarbij behorende alarmcentrale in het politiebureau 

te plaatsen. In de toekomst zou het door uitbreiding 

van die centrale mogelijk worden in particuliere 

gebouwen branden politiemelders te 

plaatsen. Er was al gebleken dat daarvoor belangstelling 

bestond. 4 

Door deze verandering werd het mogelijk dat 

mensen via openbare brandmelders, die op verschillende 

plaatsen in de stad geplaatst werden, een 

brand doorgaven aan de politie. De politie rukte 

dan zelf als eerste uit en moest tegelijk het brandweerpersoneel 

nog oproepen. De brandmeesters 

werden zoals vanouds opgebeld en de spuitgasten 

werden door middel van een schel gealarmeerd. 

Het doorgeven dat er ergens een brand was, 

kon nu in principe snel gebeuren. Daarna moesten 

echter de brandweerlieden nog per telefoon of 

alarmbel opgeroepen worden. Dat liep niet altijd 

even vlekkeloos. In verschillende steden was dat 

anders geregeld en daarom nodigde de burgemeester 

het college van Brandmeesters uit om tot een 

betere alarmering te komen. Hij wees daarbij op 

het systeem dat in Dordrecht en Haarlem werd gebruikt. 

De burgemeester deed dit omdat hij twijfelde 

aan de deugdelijkheid van het bestaande systeem. 

Onlangs was namelijk bij een brand gebleken 

dat zowel de dienst Openbare Werken als de substituut-opperbrandmeester 

pas een kwartier nadat 

de brand op de kazerne was gemeld, op de hoogte 

waren gesteld van de brand. 5 Na een periode van 

zoeken en praten kwam in 1941 ook de oproep van 

het personeel via radiodistributie tot stand. 

Voor die tijd werden de brandmeesters, zoals 

gezegd, per telefoon gealarmeerd en het overige 

personeel door elektrische schellen. Met de nieuwe 

alarmeringsinrichting konden aan iedereen tegelijkertijd 

mondelinge boodschappen meegedeeld 

worden. Het werkte dus sneller en zekerder dan het 

bestaande systeem. Bovendien zou het nieuwe systeem 

uiteindelijk tot een besparing leiden, omdat 

na afschrijving van de aanlegkosten het jaarlijkse 

De belangstelling voor 

het werk van de brandweer 

is altijd groot. Zo 

ook bij de brand in de 

Havezathe op 28 maart 

1974-

Embleem van de 

brandweer. 

bedrag lager zou zijn dan het bedrag dat tot die tijd 

aan telefoonkosten betaald werd. 

Centrale melding en alarmering 

In verband met ontwikkelingen bij de PTT en door 

de uitbreiding van de stad bleek het in 1954 noodzakelijk 

op een ander alarmeringssysteem over te 

gaan. De PTT had namelijk besloten in het vervolg 

gebruik te maken van een ander soort kabels, waardoor 

in nieuwe wijken geen aansluitingen op het 

alarmeringsnet tot stand gebracht konden worden. 

Wijzigingen van bestaande aansluitingen zou alleen 

mogelijk zijn door het leggen van afzonderlijke 

kabels en dat zou hoge kosten met zich meebrengen. 

Verscheidene brandweerlieden hadden al 

geen rechtstreekse aansluiting meer op het alarmeringssysteem. 

Een centrale meldings- en alarmeringspost, onder 

te brengen in de seinkamer van de brandweerkazerne, 

zou de oplossing kunnen brengen. Deze 

centrale post kwam in rechtstreekse verbinding te 

staan met een aantal telefoon- en brandwekkerkringen. 

Elke kring had minimaal tien aansluitingen 

aan een telefoontoestel met een wekker of aan een 

brandwekker. Het werd hiermee mogelijk zowel het 

gehele korps als één of enkele groepen tegelijk te 

alarmeren. De totale kosten van de nieuwe installatie 

werden begroot op ƒ 11.700,-, terwijl de jaarlijkse 

vergoeding aan de PTT ƒ 2434,80 zou bedragen. 6 

Kort daarna werd besloten tot het opruimen 

van de oude openbare brandmelders in de stad. 

Aanleiding hiervoor was, behalve een noodzakelijke 

algehele revisie, het vandalisme. Het bleek namelijk 

dat die apparaten meer misbruikt dan gebruikt 

werden. Regelmatig waren ruitjes vernield, 

werden de melders als speelgoed gebruikt en kwamen 

valse meldingen binnen. Een van de raadsleden, 

de heer Jalving, constateerde dat dat eigenlijk 

verschrikkelijk was. Volgens hem was het met de 

beschaving in de stad niet bijster gesteld wanneer 

dit in een openbaar stuk neergeschreven moest 

worden. 7 

Het melden van een brand kon vanaf nu telefonisch 

geschieden. Dat kon zo langzamerhand ook 

wel, omdat het aantal telefoontoestellen gestaag 

was toegenomen. 


Uitbreiding 

Aangezien de nieuw aangeschafte installatie met 

het oog op de kosten bij aankoop al enigszins verouderd 

was, was het vrij snel (in 1969) noodzakelijk 

iets nieuws aan te schaffen. Met de oude installatie 

was het bovendien niet mogelijk rechtstreekse 

brandmeldingen van bedrijven door te geven naar 

de kazerne. Ook was geen rekening gehouden met 

de annexatie van Zwollerkerspel, waardoor er in 

één klap zo'n veertig vrijwillige brandweerlieden 

bij waren gekomen. 8 

Uitbreiding en vernieuwing bleef aan de orde 

van de dag. Het aantal lijnen voor directe brandmelding 

werd uitgebreid, omdat steeds meer bedrijven 

en andere instellingen, zoals bejaardentehuizen, 

een directe brandmelding wilden hebben. 

Verder werden sprinklerinstallaties 9 aangelegd in 

bedrijven en moesten sprinklermeldlijnen aangelegd 

worden. 

Een algehele vernieuwing en modernisering 

van de meldkamer kwam tot stand in samenhang 

met de regionalisering van de brandweer. Alle deelnemende 

gemeenten werden aangesloten op de regionale 

alarmcentrale in de Zwolse kazerne. Tegelijk 

werden daar alle gegevens over risicodragende 

objecten bijeengebracht. 

Draagbare alarmering 

Het oproepen van het brandweerpersoneel per telefoon 

begon na verloop van tijd problematisch te 

worden. In de praktijk bleek namelijk dat men 

steeds vaker niet thuis was, waardoor het onmogelijk 

was gehoor te geven aan een oproep. Aanvankelijk 

was men ervan uitgegaan dat aan zo'n 50% 

van de oproepen gehoor werd gegeven, maar dat 

percentage zakte gestaag. Over het algemeen zijn 

mensen minder vaak thuis bereikbaar dan vroeger 

en dat geldt uiteraard ook voor brandweerlieden. 

Het sociale leven eiste wat dat betreft zijn tol. 

De bereikbaarheid was dan ook een belangrijke 

reden om omstreeks 1980 over te stappen op een 

ander oproepsysteem: iedereen kreeg een draadloze 

oproepontvanger, waardoor hij/zij in principe 

24 uur per dag bereikbaar was. In dit systeem is tot 

op heden geen verandering gekomen.



Rond de persoon van de brandweerman - en 

vanaf 1989 ook de brandweervrouw - zijn 

verschillende mythen te weven. Enerzijds 

hebben zij een heldhaftig imago: ze trotseren de 

vlammen en redden met gevaar voor eigen leven 

slachtoffers uit de vuurzee. Dit beeld komt veelvuldig 

voor in kinderboeken en is aanleiding voor het 

verlangen van veel kleine jongetjes om brandweerman 

te worden. Aan de andere kant bestaat het 

beeld van mensen die - ten minste een beetje - aanleg 

hebben voor pyromaan en van mensen die gedurende 

hun werktijd niet veel anders doen dan 

wachten tot ergens brand uitbreekt. 

Of brandweerlieden gelukkig zijn met deze 

voorstelling, mag betwijfeld worden. In elk geval 

vragen zij zichzelf wel met enige regelmaat af wat 

hun motivatie is. De Peperbus, het blad dat de 

Zwolse Vrijwillige Brandweervereniging korte tijd 

heeft uitgegeven, wijdt de nodige aandacht aan dit 

probleem: 'Wat is er toch zo vraag ik mij af met die 

vrijwillige brandweren gaande. Als wij rekenen dat 

thans in Nederland 22.000 vrijwilligers klaar staan 

om hun diensten bijna vrijwillig aan de Gemeenschap 

te geven. Er schijnt een soort toverkracht van 

het woord Brandweer uit te gaan, die als hij zijn 

slachtoffers eenmaal in zijn klauwen heeft nooit 

meer los laat. Dat geldt niet alleen voor de vrijwilligers, 

maar ook voor de beroepsman in soms nog 

De eerste mensen die in 

dienst van de brandweer 

waren, moesten 

zorgen voor het onderhoud 

van het materieel.

Cursus voor het brandweerpersoneel 

(foto: 

M.N. van Saltbommel). 

74 

grotere mate.' Vervolgens constateert het blad dat 

menigeen waarschijnlijk niet eens weet waarom hij 

bij de brandweer is gegaan. Als meest voor de hand 

liggende motieven noemt het blad een natuurlijke 

drang om de elementen te bestrijden, de echte burgerzin 

om in nood verkerende burgers te helpen, 

het sportieve element waardoor de een voetbalt en 

de ander zwemt of biljart, de zucht naar avontuur, 

of om als een held te worden gezien en tenslotte zakelijke 

of financiële motieven. Maar, zo gaat het 

blad verder: 'diegene die als avontuur of uit financieel 

oogpunt deze taak vervult zal niet tot offers 

bereid zijn en spoedig een andere meer lonende 

liefhebberij gaan opzoeken.' 1 

De tendensen van de laatste jaren, die neigen 

naar grootschaliger, professioneler en bureaucratischer 

organisaties, worden over het algemeen gezien 

als de grootste gevaren voor de motivatie van 

de vrijwilliger. Dat was ook de reden waarom de regionalisatie 

met enig wantrouwen tegemoet werd 

gezien. De angst bestond dat de kameraadschappelijke 

sfeer, die essentieel is voor paraatheid, niet gehandhaafd 

zou blijven in een regionaal of provinciaal 

georganiseerd korps. Voor de gemeentelijke 

brandweerkorpsen is het dan ook zeer belangrijk 

dat uiteindelijk besloten is de 'oude' brandweertaken 

uit te laten voeren door de plaatselijke korpsen, 


terwijl alleen de nieuwe, op hulpverlening gerichte 

taken in regionaal verband worden verricht. 

Toch is er wel het een en ander veranderd. Zo 

constateert brandmeester Gerrit Ridder bij zijn afscheid 

in 1981 (na dertig jaar brandweer), dat er 

veel meer deskundigen rondlopen en dat alles wat 

ambtelijker en minder sfeervol is geworden. 'Het is 

nu veel professioneler opgezet, veel beter georganiseerd 

ook. Ik vind dat verheugend, maar ik vind het 

jammer dat de vrijwilligers steeds minder aan bod 

komen omdat de beroepskrachten het tegenwoordig 

vaak zelf wel af kunnen. De binding van die 

vrijwilligers met de brandweer wordt steeds slechter 

en dat terwijl ze heus niet altijd minder zijn dan 

de beroepskrachten.' 2 

Hulpverleningen 1 

- kelders leegpompen 7 

- buitendeuren openen 10 

- stormschade TV-masten 5 

- stormschade bomen 2 

- omvallende schoorsteen 1 

- bepaling koolmonoxyde 5 

- dieren en vogels bevrijden 4 

- oliehaard 1 

- auto's wegslepen voor 

gemeentepolitie 9 

- auto-ongevallen 2 

- hulpverlening met ladderauto; 

diversen 15 

- hulpverlening met takelauto; diversen 3 

- TOTAAL 104 

Tevens hulp verleend bij: 

- plaatsen van standbeeld op Stationsplein 

en Sassenstraat 

- plaatsen van shermantank op Bethlehemskerkplein 

(V3 tentoonstelling) 

- bergen van vliegtuigwrak aan de Rieteweg 

- vervoer van leden Recreatieplan 

- rooien van bomen aan het Gasthuisplein 

- wateroverlast in december


Professionalisering 

Wat dan ook de precieze motivatie moge zijn, feit is 

dat er momenteel in Nederland zo'n 22.550 vrijwillige 

brandweerlieden zijn, waarvan 71 in Zwolle. 

Daarnaast zijn er 3835 beroepsbrandweerlieden, 

waarvan 31 in Zwolle. 

Zwolle is één van de 166 gemeenten met een gemengd 

korps. Dat betekent dat er zowel beroepsbrandweerlieden 

als vrijwilligers werken. In 454 

Nederlandse gemeenten zijn alleen vrijwilligers, 

terwijl in acht gemeenten alleen beroepsbrandweerlieden 

zijn. In achttien gemeenten wordt de 

brandweertaak door omliggende gemeente(n) verzorgd. 

3 

Tot 1905 bestond de Zwolse brandweer volledig 

uit vrijwilligers. In dat jaar kwam een beambtewerkman, 

die voor het onderhoud van het materieel 

moest zorgen. Kort daarop kwam een tweede 

beambte-werkman en daar bleef het lange tijd bij. 

De gemeente was, voornamelijk vanwege de hoge 

kosten, zeer huiverig voor het invoeren van een beroepsbrandweer. 

Pas toen de brandweer bij de dienst Openbare 

Werken werd gevoegd, kwam in zekere zin een uitbreiding 

van het beroepspersoneel: de directeur en 

adjunct-directeur van die dienst waren ambtshalve 

commandant en ondercommandant van de brandweer. 

Voor een echte uitbreiding van het aantal 

professionele krachten moest Zwolle wachten tot 

de jaren vijftig: in 1957 waren er naast de commandant 

acht beroepskrachten. 

De volgende uitbreiding van het beroepspersoneel 

viel samen met de annexatie van Zwollerkerspel: 

in 1967 kwamen er vier beroepskrachten bij 

zodat het totale aantal op twaalf kwam (naast 82 

vrijwilligers). Daarna groeide het aantal beroeps 

geleidelijk tot de huidige 30 formatieplaatsen. 

Opleiding 

De professionalisering hangt voor een groot deel 

samen met de steeds hogere eisen die aan de opleiding 

van de brandweerlieden gesteld worden. Voor 

de oorlog was nauwelijks sprake van enige opleiding, 

maar daar kwam in een rap tempo verandering 

in. Evenals op andere gebieden het geval was, 

kwamen ook hier landelijke richtlijnen. 

In Amsterdam bestond korte tijd een Rijks- 

brandweerschool (1946-1947), waar officieren een 

opleiding ontvingen. Na 1947 vond de opleiding 

van officieren plaats in verschillende grote steden. 

In de kleinere plaatsen waren cursussen voor het 

midden- en lagere personeel. 

In 1948 werd voor het eerst een cursus gehouden 

voor bevelvoerenden van vrijwillige brandweren 

in district in (Gelderland en Overijssel). Veel 

gemeenten hadden hun vertegenwoordigers gestuurd. 

Zwolle was met drie deelnemers aanwezig 

waaronder de opperbrandmeester. De cursus, die 

uit negen bijeenkomsten bestond, werd gegeven 

door een instructeur van de Rijksinspectie. Het jaar 

daarop werden op verzoek van de Rijksinspectie 

van het Brandweerwezen cursussen gegeven aan 

het brandweerpersoneel in Zwartsluis, Ommen, 

Hasselt, Kampen, Avereest, Zwollerkerspel en Dedemsvaart. 

Deze cursussen werden regelmatig herhaald. 

Vanaf de jaren vijftig 

wordt perslucht gebruikt 

voor adembescherming. 

Op deze 

foto, die genomen is tijdens 

de brand in de 

Tijlspassage op 4 november 

1971, zijn de cilinders 

met samengeperste 

lucht goed te 

zien.

1992: Diezerstraat 109 

Op drie januari 1992 brandde het historische winkelpand Diezerstraat 

109 geheel uit. De brand was 's morgens vroeg ontstaan 

door kortsluiting en oververhitting van een kachel. Toen men de 

felle uitslaande brand onder controle leek te hebben, werd begonnen 

met de sloop van een deel van de voorgevel. Tijdens het 

nablussen stortte plotseling het middenstuk van het pand in. Drie 

brandweerlieden werden onder het puin bedolven. Twee van 

hen, Bernhard Offenberg en Frans Kroes, overleden en een raakte 

gewond. Voor de Zwolse brandweer was dit de eerste keer dat 

brandweermannen omkwamen tijdens blussingswerkzaamheden. 

Hun dood leidde tot grote verslagenheid. Op een persconferentie 

ging burgemeester Hermans niet in op vragen over mogelijke 

oorzaken van het ongeval. Hij kon alleen meedelen dat een 

onderzoek zou worden ingesteld. 

Uit dit onderzoek van de arbeidsinspectie en de Zwolse recherche 

bleek dat voor de brandweer niet viel waar te nemen dat 

instortingsgevaar bestond. De verantwoordelijke bevelvoering 

had alle benodigde veiligheidsmaatregelen getroffen. Een landelijk 

onderzoek dat verricht werd in opdracht van de minister van 

Binnenlandse Zaken bevestigde dat. 

Kortom, het personeel moest zowel zelf opleidingen 

volgen als elders cursussen verzorgen. Die 

cursussen bleven niet beperkt tot andere brandweerkorpsen. 

Ook werden cursussen gegeven aan 

groepen padvinders voor het behalen van het 

brandweerinsigne. Vanaf de jaren vijftig kwamen 

daar nog de bedrijfsbrandweren bij: werknemers 

van Philips, de Spoorwegen, Van Gend en Loos en 

de PTT behoorden tot de eersten die instructies 

ontvingen en examens voor brandwacht 2e klasse 

of ie klasse aflegden. Tenslotte werden nog de nodige 

opleidingen in het kader van de BB verzorgd. 

De opleidingen werden steeds serieuzer ter 

hand genomen. Nadat eerst alleen getuigschriften 

werden uitgereikt, werden na enige jaren ook officiële 

examens afgenomen. Ook werd het cursusaanbod 

steeds groter, zowel op theoretisch als op 

praktisch gebied: EHBO, instructies voor brandblusapparatuur 

en demonstraties van nieuwe tech- 


nieken en blusmethoden kwamen aan bod. Om tegemoet 

te kunnen komen aan die opleidingsbehoefte 

werd in 1952 in de kazerne een nieuwe instructieruimte 

in gebruik genomen. 

Door de voortgaande technische ontwikkelingen 

bij blusmaterieel èn door het uitbreiden van 

het takenpakket, werden opleidingen nog meer 

noodzakelijk. 

De behoefte aan een landelijk instituut leidde 

in 1960 tot de oprichting van de Stichting brandweeropleiding 

in Nederland (SBOIN). Deze stichting 

zorgde ervoor dat opleidingsofficieren vertrouwd 

werden gemaakt met nieuwe instructiemethoden. 

Op hun beurt konden die hoofdinstructeurs 

vanaf 1968 overal in het land instructeurs 

opleiden. Verder kwam in 1962 een officiersopleiding 

tot stand in Den Haag en later in Bennekom. 

In 1981 bekrachtigde de minister van Binnenlandse 

Zaken de instelling van een Rijksbrandweeracademie 

in Arnhem voor de opleiding van officieren. 

Al die ontwikkelingen gingen uiteraard het 

Zwolse korps niet ongemerkt voorbij. Alle vrijwilligers 

zijn verplicht gedurende een jaar de opleiding 

tot brandwacht te volgen voordat ze daadwerkelijk 

mee mogen blussen. Daarna zijn ze verplicht 

een of meerdere vervolgcursussen te volgen. Deze 

opleidingen zijn hetzelfde als de opleidingen voor 

de beroepskrachten. Voor een deel vinden de opleidingen 

plaats in Zwolle. In de kazerne is daarvoor 

een aantal instructielokalen ingericht en bij de 

kazerne in Zwolle Zuid is een oefenterrein waar de 

leerstof in praktijk kan worden gebracht. 

Ondanks al deze eisen bestaat veel belangstelling 

voor een plaats als vrijwilliger. Velen komen 

door vrienden of kennissen in aanraking met de 

brandweer en krijgen op die manier interesse. Een 

andere mogelijkheid is dat iemand vanuit de 

jeugdbrandweer doorstroomt en op die manier 

zijn jeugddroom verwezenlijkt.


De Zwolse brandweer in 1994 

Zie pagina 78

Zie pagina 77 Stoelen eerste rij van 

links naar rechts: 

De Zwolse brandweer in 1994 

H. Teerds 

R.A. Datema 

G. Euverman 

E. Versluis 

J. Linssen 

L.M.L.H.A. Hermans 

P.Ph. Kappel 

R.H.A.M. Schouten 

H.M.vanMoll 

T.P. Verlaan 

P. Jongenelis 

links zittend: 

M.J.A. Zunnebeld 

I. Zeylan 

tweede rij van links 

naar rechts: 

C. Schuiling 

G. de Wilde 

J.J.C, van Blijswijk 

J. Kwakernaak 

P.T. Visser 

J.W. Oostenga 

E.T. van Vilsteren 

P.J.C. Althof 

J.W. Leferink 

I.M. van Zon 

M. Huisman 

H. Lie-Fong 

E. Bril 

B.J.M. Meienhorst 

M. Huisman 

derde rij van links naar 

rechts: 

J.H. Wittendorp 

A.C.F. Milani 

P.J. Borgman 

DJ. Westrik 

H.Kok 

H. Vruggink 

J.W.H, van Dijk 

L.T. Kok 

W.H. Snel 

H.G. Oosterhuis 

A. van Dijk 

T.R. van Pieterson 

R.C.M. Martens 

vierde rij van links naar 

rechts: 

S.J. Roelofs 

G. Voors 

H. Leertouwer 

H.P. Havers 

G.J. van Aefst 

R.H. Korendijk 

H.J. Visser 

B.J. Bouwhuis 

M. Herenius 

J. de Groot 

H.G. Stoevelaar 

A.A.M, de Munnink 

A. Oosterhof 

B.G.J.teLoo 

B.G.H.M.L. Klink 

JJ. Stappenbeld 

L.E.J.M. Bergman 

vijfde rij van links naar 

rechts: 

D. Postma 

B. Varenkamp 

L. Boere 

Th.L. Kuyper 

H.J. Schunselaar 

J.J. Heijenk 

J.J.Dop 

Y.H. Mulder 

A.Bos 

R.J.W. Meyer 

A.P. Bloemert 

J.F. Konkelaar 

R. Schipper 

M.J. Kasper 

zesde rij van links naar 

rechts: 

J.A.H. Zunnebeld 

J. PLette 

R.J.A. Zunnebeld 

J. Smilde 

H.M. Inkelaar 

R.J. Bongers 

G.H. Neijensteijn 

R.E. Schipper 

H.W. van Gijssel 

E. Ebbelink 

F.Bor 

zevende rij van links 

naar rechts: 

J.W. van Vilsteren 

T.G.H. Schunselaar 

R.P. Eshuis 


A. Otten 

R.P.H, van Wort 

J.P. Schunselaar 

F. Horst 

G.J. Grafhorst 

N. van Prooijen 

H. van Gerner 

W.H. Dingerink 

achtste rij van links 

naar rechts: 

P. van Oosten 

J. Fokkert 

J.Bos 

R.A. van Burkum 

P. Koelma 

P.B. Broekhart 

M.A. de Ruyter 

J. Poel 

J.M.W. van Been 

G.J. Mestebeld 

D.S.H. Elzinga 

P.E. Beumer 

G.M. Mulder 

M.P. van der Berg


Brandbestrijding door de eeuwen heen 

1. ƒ. Geesink, 'Enkele mededeelingen betreffende de 

Zwolsche brandweer in vroegere dagen', in: Verslagen 

en Mededeelingen van de Vereeniging tot Beoefening 

van Overijsselsen Regt en Geschiedenis 26e stuk, 

2e reeks 2e stuk (1910) 49-94, 49. De gegevens over 

de brandweer tot de negentiende eeuw zijn grotendeels 

ontleend aan dit artikel. Tenzij anders vermeld 

zijn ook citaten uit resoluties e.d. hier te vinden. 

2. Telting, 14-15. 

3. Ordonnantie uit 1691. (Gemeentearchief Zwolle 

(GAZ) ZB574). 

4. Een aanjager is een drukverhogende pomp, waardoor 

het water over een grotere afstand gespoten 

kon worden. 

5. Notulen gemeenteraad 5 en 26 januari 1891. De 

gymnastiekvereniging bleef de ladder bedienen tot 

1895. 


1. Notulen gemeenteraad 6 september 1904. 

2. Notulen gemeenteraad van 22 mei en 19 juni 1905. 

3. Notulen gemeenteraad 17 december 1906. 



6. Notulen gemeenteraad 8 november 1920. 

7. Notulen gemeenteraad 21 augustus 1921. 

8. Jaarverslag 1939; in GAZ archiefdoos met opschrift 

'Historie Brandweer'; stuk met opschrift 'Jaarverslagen 

van de Zwolse Brandweer'. 

9. Rapport van het college van B&W. Notulen gemeenteraad 

28 maart 1939. 

10. In het notulenboek is als laatste een bijeenkomst 

van 4 juli 1941 vermeld. Direct daarna staat het verslag 

van een bijeenkomst op 23 april 1947. (GAZ. 

DA024 doos met opschrift 'Zwolse Vrijwillige 

Brandweervereniging 1952-1983').' 

11. Notulenboek van De Spuitgast 1951. 

12. Verslag van den toestand der gemeente Zwolle over 

het jaar 1936 door Burgemeester en Wethouders 

aan den raad der gemeente uitgebracht. 


14. GAZ, doos met opschrift 'Historie brandweer' Jaarverslag 

van het college van brandmeesters 1946. Het 

verhogen van de uurvergoeding wierp zijn vruchten 

af: een paar jaar later werd de opkomst behoorlijkgenoemd. 

15. GAZ doos met opschrift 'Historie brandweer' jaarverslag 

van college van brandmeesters 1954. 

16. Notulen gemeenteraad 18 juli en 7 augustus 1950. 

17. Brief d.d. 17 oktober 1950. Archief brandweer: dossier 

zonder opschrift. 

18. Hoge druk spuit. Met een hoge druk spuit wordt 

minder water gebruikt waardoor de waterschade 

beperkt wordt. 

19. Notulen gemeenteraad 25 november en 22 december 

1952. 

20. Jaarverslag 1955 van de Zwolse Vrijwillige Brandweervereniging 

(GAZ DA024 doos met opschrift 

'Zwolse Vrijwillige brandweervereniging). 

21. Brief Snijder d.d. 18-2-1953. (GAZ DA024 doos met 

opschrift 'Vrijwillige Brandweer Vereniging'). 

22. Jaarverslag 1958 college van brandmeesters. (GAZ 

DA024 doos met opschrift 'Historie brandweer'). 

23. Brief burgemeester aan brandmeesters d.d. 4-8- 

1904. In: Archief brandweer: dossier ontslag en aanstelling 

kader brandweer. 

24. Notulen gemeenteraad 27 februari en 12 maart 1962. 

25. Notulen gemeenteraad 12 mei 1952. 

26. Inmiddels is de regio uitgebreid met de gemeenten 

Avereest, Gramsbergen, Hardenberg, Ommen, 

Staphorst en Wijhe. 

Huisvesting 




4. Notulen gemeenteraad 9 januari en 28 december 

1933. 

5. Verslag van den toestand der gemeente Zwolle over 

het jaar 1936 door Burgemeester en Wethouders 

aan den raad der gemeente uitgebracht, vi, 2. 


7. GAZ DA024 doos met opschrift 'Historie brandweer' 

verslag college van Brandmeesters 1960. 

8. Gemeentehuis dossiernr. vm 07.354 gebouwen terreinen 

dossiernr 9016. 


1. 27 oktober 1884. 

2. 15 april 1901. 

3. 7 april 1902. 

4. Op 30 mei 1932 werd het voorstel van B&W om het 

krediet, verleend voor de aanleg van een radiodistributienet 

met ƒ10000,- te verhogen, aangenomen. 

5. Brief van de burgemeester aan het college van 

Brandmeesters d.d. 29 augustus 1938. (Gemeentehuis, 

vm 07.35 Verordening regelende de brandweer; 

dossiernr. 12523). 

6. Het voorstel werd op 13 september 1954 aanvaard in 

de gemeenteraad. 

7. Notulen gemeenteraad 17 januari 1955. 

8. Gemeentehuis dossiernr. vm 07.353.26 Signalering-Alarmering. 

9. Een sprinkler-installatie bevat een soort zekering

8o ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 

die reageert op temperatuur. Wanneer de zekering 

gesprongen is, begint de blusinstallatie te werken. 


1. De Peperbus, ie jaargang (1952). Aanwezig in GAZ 

DA024.... 

2. Zwolse Courant 23 juli 1981. 

3. Cijfers over Zwolle golden op 31 december 1993. De 

landelijke gegevens zijn ontleend aan Statistiek der 

branden Voorburg/Heerlen (Centraal Bureau voor 

de Statistiek) september 1993. 

Kadertekst op pagina 42 (Brand St. Michaëlskerk) 

1. Beschrijving van een tijdgenoot; in: B.J. van Hattum, 

Geschiedenissen der stad Zwolle dl.v. Zwolle 

(Waanders) 1975,72-73. 

Kadertekst op pagina 70 (Brandmeldingen) 

1. Rapportenboek. In GAZ, DA024, doos met opschrift 

'Brandweer geschiedenis'. 

Kadertekst op pagina 74 (Hulpverlening) 

1. Jaarverslag 1965. In GAZ, DA024, doos 37. 

Auteur 

drs. Ingrid Wormgoor (1956) studeerde geschiedenis in 

Groningen. Zij werkte enkele jaren als museumconsulent 

van Overijssel en is momenteel free-lance historicus 

/museummedewerker. 

Colofon 






R. Salet, voorzitter 



M.M.H, van Ulsen, penningmeester 



Postbus 1448, 8001 BK Zwolle, telefoon: 038-656784 




65+ (wonend binnen Zwolle), jeugdleden 

en studenten /25,oo/jaar 

overige leden /35,oo/jaar 



W. Cornelissen, E.A. van Dijk, J. ten Hove, W.A. Huijsmans, 

M. van der Laan, I. Wormgoor. 


Redactie-adres: Westerstraat 17, 8011 CD Zwolle 

Vormgeving: Rob van den Elzen bNO 

Fotografie: tenzij anders vermeld zijn de foto's 

afkomstig van de Gemeentelijke Fotodienst Zwolle 

(J.P. de Koning) 







P R I J S F 9 , 5 O

Boven: Veemarktterrein 

in 1931. 

Onder: Veemarkthal, 

huidige situatie 

(foto: D. Hogenkamp). 


Door de eeuwen heen is Zwolle een centrum 

geweest voor de veehandel. Dat kwam 

vooral omdat verordonneerd was, dat alle 

dieren binnen de stad verkocht moesten worden. 

De handel in vee vond plaats op verschillende 

locaties in de stad. De meest bekende zijn de beestenmarkt 

aan de Harm Smeengekade, waar het 


D. Hogenkamp 

rundvee werd verhandeld, de varkensmarkt op de 

Pannenkoekendijk en de paardemarkt op de 

Brink. Pluimvee en konijnen werden verhandeld 

aan de Vijfhoek bij het Gasthuisplein. 

Omdat de handel in rundvee en varkens zich 

strek uitbreidde, werd de in 1852 in gebruik genomen 

beestenmarkt op 1 mei 1931 verplaatst naar 

het huidige veemarktterrein, gelegen achter de 

Emmastraat in het gebied dat Blalo heette. 

Door de steeds groeiende markt werd in 1964 

het veemarktterrein vergroot. Helaas verzuimde 

de gemeente goede laad- en losplaatsen aan te leggen, 

zodat de uitbreiding pas in 1965 gebruikt kon 

worden. 

Om de concurrentie van andere markten voor 

te blijven, werd in 1972 een veemarkthal gebouwd: 

de IJsselhal. In deze hal verkochten de handelaren 

vooral varkens, schapen en jongvee. 

In 1984 werd de hal vergroot. In 1990 werd de 

hal opnieuw vergroot, hetgeen op de nieuwe foto 

goed te zien is. Al het vee wordt nu binnen verhandeld. 

Wonderbaarlijk genoeg was aanvankelijk 

opnieuw verzuimd om goede laad- en losperrons 

aan te leggen. Ook was het terrein onvoldoende 

beveiligd om te voorkomen dat losgebroken vee 

de stad in kon gaan. 

Behalve voor de veehandel, werd de hal ook 

gebruikt voor vele sporten zoals zaalkorfbal, zaalvoetbal 

en handbal. Tegenwoordig sport men er 

niet meer. Wel vinden er allerlei manifestaties, 

tentoonstellingen en optredens plaats. Zo traden 

hier onder meer het orkest van James Last en Fats 

Domino op. 

Op de oude foto, als prentbriefkaart uitgegeven 

ter ere van de opening van de 'nieuwe' Veemarkt 

staan de gebouwtjes van de keuringsdienst, 

de administratie en de controleurs. Helemaal links 

is de weegbrug te zien.



Hoewel het begrip milieuvervuiling in de 

negentiende eeuw nog onbekend was, 

wist de overheid ook in die tijd heel goed 

dat sommige bedrijven een bedreiging vormden 

voor de volksgezondheid. Ook werd toezicht gehouden 

op de bereiding van voedsel en genotmiddelen. 

De Commissie van Geneeskundig Onderzoek 

en Toevoorzigt adviseerde het Zwolse gemeentebestuur 

over dit soort zaken in de periode 

van 1805 tot 1865. F. Jansen onderzocht wat voor 

adviezen deze commissie gaf en of het gemeentebestuur 

de adviezen opvolgde. Zijn conclusie is 

dat de commissie zeker nuttig werk verrichtte. 

Enkele jaren later, in 1894, werd in gebouw De 

Atlas, gelegen aan de Ossenmarkt, de SDAP opgericht. 

Wat was dit voor gebouw? De een spreekt 

van een 'hyperproletarisch lokaal' terwijl een ander 

het een 'danshuis met niet zo'n beste reputatie' 

noemt. F. Zeiler heeft geprobeerd na te gaan welke 

rol dit gebouw in Zwolle speelde, voordat het landelijke 

bekendheid verkreeg doordat hier een landelijke 

politieke partij zijn oorsprong vond. 

Naast archiefonderzoek spelen ook herinneringen 

een belangrijke rol in het beeld dat iemand 

van het verleden krijgt. Willem Boxma kwam als 

kleine jongen uit het verre Friesland naar Zwolle. 

In dit tijdschriftnummer vertelt hij over zijn jeugd 

tijdens de crisis van de jaren dertig. 

Tenslotte neemt Lydie van Dijk weer een voorwerp 

van het Provinciaal Overijssels Museum onder 

de loep: dit keer de fraaie zilveren gildebeker 

van het Zwolse hoedenmakersen bontwerkersgilde. 

Zwolle vroeger en nu D. Hogenkamp 82 

Toezicht op de gezondheidszorg, 1805-1865 F.Th.J. Jansen 84 

'De Atlas' omstreeks 1894: danshuis of socialistenhol? 92 


Een gewone jongen in Zwolle Willem Boxma 100 

Een gildebeker van het Zwolse hoedenmakersen bontwerkersgilde 111 


Literatuur 113 

Boekbespreking 114 

Auteurs 115 

Omslag: Midden vorige eeuw was de aanwezigheid van koper (en van andere 

metalen) in wijnazijn een groot probleem. De fabrikant van deze vloeistof, Heerkens 

en Schaepman aan het Groot Weezenland, kreeg daarom het advies voorzichtig 

te zijn met koperen voorwerpen tijdens de bereiding. De foto met de 

bewaarkuipen van de azijn werd gemaakt in 1914.

F.Th.J. Jansen 

Koekvergulden. Tekening 

van Jo Spier. Illustratie 

bij het verhaal 

'De familie Kegge' uit 

de Camera obscura van 

Hildebrand. 

84 


Toezicht op de gezondheidszorg, 1805-1865 

Verontreiniging van bodem, water, lucht en 

voedsel vormt vandaag de dag een ernstige 

bedreiging voor mens, dier en plant. Maar 

hoewel het woord milieuvervuiling in de eerste 

helft van de negentiende eeuw onbekend was, stelde 

de overheid ook toen - weliswaar bescheiden - 

eisen aan bedrijven die de leefomgeving dreigden 

aan te tasten. Ook oefende men wel degelijk toezicht 

uit op de bereiding van voedsel en genotmiddelen. 

Evenzeer wist de bevolking zuiver water 

en schone lucht te waarderen. Over vervuiling 

van de bodem maakte men zich echter nog geen 

zorgen! 

In het archief van de Commissie van Geneeskundig 

Onderzoek en Toevoorzigt van de stad 

Zwolle, een commissie die van 1805 tot 1865 werkzaam 

was, zijn de adviezen te vinden die zij aan het 

gemeentebestuur gaf om de stad leefbaar te houden. 

1 

Het ontstaan 

In de Bataafs-Franse tijd kwam in Nederland verandering 

in de structuur van de gezondheidszorg. 

Aan de eeuwenoude supervisie van de chirurgijnsgilden 

op dit gebied kwam een einde. In 1804 

bepaalde de landelijke overheid dat provinciale en 

plaatselijke Commissies van Geneeskundig Onderzoek 

en Toevoorzigt die taak moesten overnemen. 

2 Onder koning Willem I werd de door de 

Fransen ingestelde structuur bevestigd en konden 

de commissies hun werk voortzetten. 3 Plaatselijke 

commissies waren er in Overijssel in Deventer, 

Kampen en Zwolle. In de provinciehoofdstad 

zetelde aanvankelijk ook de Provinciale Commissie 

van Overijssel en Drenthe, totdat deze in 1824 

naar Assen verhuisde. 

De plaatselijke gezondheidscommissie was 

samengesteld uit de beide stadsmedici, de stadschirurgijn 

en een apotheker. In de Zwolse com- 

missie, die op 11 december 1805 voor het eerst bijeenkwam, 

waren de stadsmedici G.A. Ramaer en 

F.A. Nilant respectievelijk voorzitter en secretaris, 

terwijl de stadschirurgijn J. Veldkamp en de apotheker 

V.G.C. Metelerkamp het college completeerden. 

4 De heren vergaderden een keer per 

maand in de zogenoemde Geestelijke Kamer in 

het stadhuis. Deze ruimte was eerder gebruikt 

voor 'Artzenijmengkunde'. De leden van de commissie 

deden hun werk pro deo, maar kregen wel 

75 gulden per jaar om een bode, papier en inkt en 

brandstof voor licht en vuur en te betalen. 

Zij moesten toezicht houden op alle takken 

van de geneeskunde en eventuele misbruiken signaleren 

aan het stadsbestuur. Ook controleerden 

ze de geneesmiddelen en moesten ze kwakzalverij 

bestrijden. Daarnaast werd van hen verwacht dat


ze middelen aangaven om epidemieën te stuiten. 

Jaarlijks brachten ze een verslag uit aan de Provinciale 

Commissie van Geneeskundig Onderzoek en 

Toevoorzigt. 

Voedsel en genotmiddelen 

De commissie gaf adviezen over de meest uiteenlopende 

voedings- en genotmiddelen als vis, 

brood, tabak, aardappelen en vlees. Zelfs het St. 

Nicolaassnoep werd onderzocht; niets lieten de 

Zwolse bewakers van de gezondheid aan het toeval 

over. Zo stelde de commissie tijdens de 'geweldige 

hitte' in de zomer van 1819 de burgemeester 

voor de verkoop van rotte vis tegen te gaan. 5 Ook 

werd het brood van de plaatselijke bakkers in 1829 

onderzocht op de aanwezigheid van blauwe vitriool. 

6 

De kwaliteit van de tabak bij sigarenfabrikant 

Steven de Goey en zijn sigarenmakers leverde 

eveneens problemen op. 7 De rookwaar op zolder 

van de fabriek was oud, nat en hevig rottend. De 

tabak verspreidde een ondraaglijke stank, zodat 

een jongen bijna flauwviel. Vooral lieden die 'vatbaar 

zijn of voorbeschikt tot zenuwkoortsen' hadden 

er volgens de commissie last van. Maar ook 

het werkvolk en de baas zelf kwamen op 16 juni 

1832 met hevige hoofdpijn thuis en bleven vervolgens 

ziek. Na twaalf dagen vroeg het gemeentebestuur 

of de gezondheidscommissie eens bij de heer 

De Goey wilde gaan kijken. Men was bang dat de 

ziekte iets te maken had met de cholera die de 

stadsgrenzen naderde. Dat bleek echter niet het 

geval te zijn. Wel liet de commissie de rottende 

tabak verwijderen; wat droog was werd verbrand, 

De Thorbeckegracht 

was vanouds een straat 

waar veel kleine bedrijfjes 

waren gevestigd. De 

commissie hield nauwlettend 

in de gaten of 

daarbij de volksgezondheid 

niet werd bedreigd. 

Deze foto is omstreeks 

1880 gemaakt.

Midden vorige eeuw 

was de aanwezigheid 

van koper (en van 

andere metalen) in 

wijnazijn een groot probleem. 

De fabrikant van 

deze vloeistof, Heerkens 

en Schaepman aan het 

Groot Weezenland, 

kreeg daarom het advies 

voorzichtig te zijn met 

koperen voorwerpen tijdens 

de bereiding. De 

foto met de bewaarkuipen 

van de azijn werd 

gemaakt in 1914. 

86 

de natte tabak werd in de grond begraven. De zolder 

werd met chloorkalk gereinigd. 

In 1845 werd Nederland geteisterd door een 

ziekte onder de aardappelen, die tot misoogsten 

en voedselgebrek leidde. Vooral voor de armen 

leverde dit een gevaar voor de gezondheid op, 

omdat zij afhankelijk waren van de bedorven 

aardappelen. 8 Toen dan ook in november van dat 

jaar bij de ruiterstal van de heer Wijgmans aan de 

tegenwoordige Thorbeckegracht bij de Diezerpoortenplas 

een partij stinkende aardappelen 

werd aangetroffen, trad de commissie direct op. 9 

De politie kwam er aan te pas om de voor menselijke 

consumptie ongeschikte en goedkope aardappelen 

te scheiden van de betere exemplaren. De 

laatste mochten alleen als veevoer worden verkocht 

en de verrotte exemplaren moesten van het 

erf worden verwijderd. 

Een net geslachte koe van slager Levy Salomon 

Cohen uit de Diezerstraat leverde in dezelfde 

maand problemen op. 10 Mogelijk was het beest 

besmet met longziekte. Hoewel de koe door een 

veearts en twee keurmeesters was goedgekeurd, 

vertrouwde het gemeentebestuur de zaak niet en 

liet de commissie nog dezelfde dag het vlees keuren. 

Het wantrouwen was onterecht, want het 

vlees bleek goed te zijn. 

Het keuren van het tijdens Sinterklaas gegeten 

snoepgoed hield de commissieleden in 1851 heel 

wat langer bezig. Het stadsbestuur was gealarmeerd 

door een krantebericht uit Arnhem. Volgens 

de courant zou het goud, dat gebruikt werd 

om het St. Nicolaasgoed te versieren, voor het 

grootste gedeelte uit koper bestaan en dus schadelijk 

zijn voor de gezondheid van de consument. 11 

Na een gedegen scheikundig onderzoek kwam de 

commissie in september 1853 tot dezelfde conclusie: 

het bladgoud op het snoepgoed bestond bijna 

geheel uit koper. 12 Vooral het chromaatgeel dat 

voor de kleur werd gebruikt was erg ongezond. 

De commissie adviseerde het gemeentebestuur 

de verkoop van St. Nicolaasgoed maar helemaal 

te verbieden om het gebruik van schadelijke 

verfstoffen te vermijden. Of de Zwolse kindertjes 

in het vervolg met Sinterklaas niet meer mochten 

snoepen, vermeldt de historie niet. 

Het gebruik van koper in voedingsmiddelen 


had in 1817 ook al schadelijke gevolgen gehad. Uit 

Amsterdam werd gemeld dat het metaal aangetroffen 

was in wijnazijn. Een inwoner van de stad 

had na gebruik ervan hevige krampen in zijn buik 

gekregen 13 De gezondheidscommissie in Zwolle 

drukte de plaatselijke azijnfabrieken op het hart 

vooral voorzichtig te zijn met koperen voorwerpen. 

Eigenlijk was de waarschuwing voornamelijk 

bedoeld voor azijnfabriek De Ster van Heerkens 

en Schaepman die in 1805 was opgericht. 

Met nimmer aflatende ijver bemoeide de commissie 

zich ook met kruiden en in het wild groeiende 

heesters, die de gezondheid van de Zwollenaren 

bedreigden. Zo wilde ze in 1853 een giftige 

jeneverbes, de sabina juniperus, laten uitroeien. 14 

De bes groeide in het Engelse Werk en in de 

standswandelingen bij de Diezerpoort. Vermoedelijk 

was men bang dat deze giftige jeneverbesstruik 

gebruikt zou worden als vruchtafdrijvend 

middel. In grote hoeveelheid ingenomen kan het 

dodelijk werken op nieren en hersenen. 

Vier jaar later wees de commissie op de schadelijkheid 

van moederkoren. Dit kwam als vervuiling 

voor in granen. Het toezicht op de graanmarkt 

moest dan ook verscherpt worden. Moederkoren 

wordt als secabe cornutum in de verlos-


kunde gebruikt als bloedstelpend middel. 15 Een 

overdosering geeft echter vaatkrampen en kan 

zelfs afsterving van lichaamsdelen veroorzaken. 

De demping van de Aa's 

1849 was een rampjaar voor Zwolle, waarin onder 

meer de cholera in alle hevigheid toesloeg. 16 In 

1832 was de stad ook al geteisterd door een cholera-epidemie, 

die 45 slachtoffers eiste. Zeventien 

jaar later waren er 562 lijders (op een bevolking 

van 18.168 inwoners), waarvan 284 overleden. 17 

Op economisch gebied ging het slecht, waarbij 

met name de armste bevolkingsgroep getroffen 

werd. Vooral de na 1844 voorkomende aardappeloogsten 

leidden tot veel gebrek. Het was dan ook 

geen wonder dat juist de armen getroffen werden 

door de epidemie. 

In de voormalige infirmerie aan de Praubstraat 

richtte men een cholera-hospitaal in. De 

plaatselijke geneesheren namen met veel inzet de 

verzorging op zich. Veel hielp het niet: van de 115 

opgenomen personen overleden er 66. In 1854 

vond het hospitaal onderdak in het stadstimmerhuis 

aan de Friese Wal. Daar bestond de inventaris 

onder andere uit: 30 strozakken, 12 slaapmutsen, 2 

badkuipen, 2 stilletjes met potten en 1 bedpan, 4 

kachels met toebehoren en 1 pond zeep van 20 

cent. 

Waar de cholera door ontstond of werd overgebracht, 

wisten de heren doktoren in die tijd nog 

niet. De cholera-bacterie, de vibrio comma, werd 

pas later ontdekt. Men dacht dat schadelijke dampen 

een belangrijke rol bij de overbrenging speelden. 

Vaak werden dan ook teerbossen verbrand 

om de lucht te zuiveren. 

Wel zagen medici het belang in van een goede 

hygiëne en een goede voeding om ziektes te voorkomen. 

In mei 1850 adviseerde de commissie de 

gemeenteraad, de politie en de armbesturen dan 

ook om vooral in de zomer toe te zien op de zindelijkheid 

van straten, goten, riolen en het interieur 

van de kleine huisjes van de armen. De gezagsdragers 

moesten de 'mindere klasse' zien te overtuigen 

van de noodzakelijkheid van lichamelijke zindelijkheid, 

'zonder evenwel bij hen de vrees voor 

aanstekelijke ziektes op te wekken'. 

De meeste slachtoffers van de cholera vielen in 

De cholera-epidemieën in de vorige eeuw hielden vooral huis in het gebied rond 

de Kleine Aa. De cholerabacil tierde welig in het veelal stilstaande water. De 

omstandigheden verslechterden nog wanneer het watertje overstroomde; en dat 

gebeurde nogal eens. Deze foto van de onder water staande Waterstraat werd 

omstreeks 1940 gemaakt.

De cholera-epidemie 

van 1886 was een van de 

zwaarste in Zwolle. Een 

van de mensen die zich 

zeer had ingezet voor de 

lijders was dr. S.P. Kros. 

De gemeente was hem 

zo dankbaar dat ze hem 

een zilveren beker aanbood 

die ze had laten 

maken bij de firma Van 

Kempen en Zoon in 

Voorschoten. De Griekse 

god van de geneeskunde 

Asclepios, siert 

het deksel. Op de beker 

staat te lezen: 'Erkenning 

voor bewezen 

diensten gedurende de 

Cholera-epidemie in 

1866' (foto: Provinciaal 

Overijssels Museum). 


de buurt het Slurink in de binnenstad. Hierlangs 

liep een smal, stinkend riviertje, de Kleine Aa. Het 

stroomde vanuit de stadsgracht bij het Kerkbrugje 

langs het Eiland, het Broerenkerkplein en de 

Waterstraat en kwam tussen Rodetorenplein en 

Buitenkant weer de stadsgracht in. 18 

De commissie was dit ook opgevallen en weet 

het verschijnsel aan de Kleine Aa, 'wier verpestende 

luchtsoorten, welke zich uit dezelve (vooral des 

zomers bij een aanhoudende hitte en een lage 

waterstand) ontwikkelen, niet anders dan een 

uiterst nadelige invloed op de gezondheid aan de 

in deszelfs omtrek wonende bevolking moet uitoefenen'. 

19 Door de lage waterstand in de stadsgrachten 

konden de riolen, die allemaal loosden 

op de Aa, hun afval niet kwijt. In mei 1850 wezen 

de geneeskundigen van de commissie de gemeenteraad 

erop, dat het geen zin had de Kleine Aa in 

de zomermaanden te laten uitbaggeren, maar dat 

het grachtje geheel moest worden gedempt en vervangen 

door een riool. B&W lieten direct weten 

dat ze deze suggestie ter harte namen en de straten 

in het buurtje zo schoon mogelijk zouden houden. 

Het dempen van de Aa vond men echter nog 

te ingrijpend. 

Het duurde vijfjaar voordat er schot in de zaak 

kwam. Ondertussen was in oktober 1854 in Blokzijl, 

Vollenhove en Zwartsluis opnieuw cholera 

uitgebroken en vielen ook in Zwolle zes slachtoffers. 

20 Het jaar erop was in Zwolle weer sprake 

van een zware epidemie. Eenderde van de choleragevallen 

deed zich voor in de omgeving van de 

Kleine Aa. Er waren in totaal 116 zieken, waarvan 

61 overleden. De commissie deed alles om de Kleine 

Aa gedempt te krijgen. 

Waarom talmde Zwolle zo lang? Had de stad 

geen geld? Waarschijnlijk vond het stadsbestuur 

dat de kosten niet opwogen tegen het te verwachten 

resultaat. Hoe krenterig de raad in het algemeen 

was wanneer het de gezondheidszorg betrof, 

werd duidelijk toen in 1855 de beheerder van het 

cholerahospitaal aan de Friese Wal, de chirurgijn 

J. Metelerkamp, uit eigen zak de betaling van het 

personeel moest voorschieten. Ook moest hij een 

nadelig saldo van ƒ 51,60 aanvullen. 21 

Maar nu was eindelijk dan de kogel door de 

kerk. Eind 1855 stelde de raad op de begroting voor 

het volgende jaar geld beschikbaar voor het dempen 

van de Kleine Aa. 22 De Commissie van 

Geneeskundig Onderzoek en Toevoorzigt reageerde 

juichend. 'Alzoo is eene belangrijke schrede 

gedaan tot bevordering van het wezenlijk welzijn 

van Zwolle's inwoners', schreef ze aan de net 

opgerichte Afdeling van de Koninklijke Nederlandsche 

Maatschappij tot Bevordering der 

Geneeskunst. 23 Toch zou het nog drie jaar duren 

voordat de gemeente aan dat karwei begon. Tijdens 

warme zomers stonk de Kleine Aa nog even 

erg als altijd. 

Intussen was men in 1857 wel begonnen met de 

demping van de Grote Aa en de aanleg van een 

gemetseld riool ter vervanging. De Grote Aa kwam 

de stad binnen ongeveer op de plek waar nu het 

verzetsmonument in het Ter Pelkwijkpark staat, 

liep naar het Gasthuisplein en langs de noordzijde 

van de Oude Vismarkt, waar het aan de huizen


grensde, ging ondergronds over de Grote Markt, 

liep midden over de Melkmarkt en mondde op het 

Rodetorenplein weer in de stadsgracht uit. Natuurlijk 

werd het gebruikt als open riool, maar ook 

werd er in platte schuiten turf aangevoerd voor de 

aanwonenden. Het eerste stuk dat werd gedempt 

lag tussen de Blauwhandse brug, ongeveer aan de 

oostkant van het Gasthuisplein en de Gasthuisbrug 

die de Wolverstraat verbond met de Gasthuissteeg. 

Het duurde tot 1861 voordat de gemeentewerkers 

tot aan het Rodetorenplein gevorderd waren. In 

1859 werd de Kleine Aa gedempt en voor die 'sloot' 

had men maar een jaar nodig. Op de gemeentebegroting 

stond voor demping een bedrag van 

ƒ 45.000,-. Voor het dempen van de beide Aa's 

moest in totaal ƒ 62.000,- geleend worden. 24 

Of de vervanging van de Aa's door een riool 

nieuwe cholera-gevallen heeft voorkomen, is niet 

helemaal zeker. Vaak doen epidemieën zich voor 

in golven en komt de genezing op natuurlijke wijze 

tot stand. In 1866 brak in Zwolle een van de 

zwaarste cholera-epidemieè'n van de eeuw uit, 

waarbij 204 doden vielen. Of er in de buurt van de 

gedempte Aa geen slachtoffers waren, is onbekend. 

Maar in ieder geval was het leefklimaat van 

de omwonenden sterk verbeterd. Ze waren eindelijk 

verlost van de smerige stank tijdens warme 

zomerdagen. Alhoewel ... Op 25 februari 1864 

kreeg de commissie een brief van de stadsarchitect, 

waarin hij klaagde over de stank die door de 

nieuw aangelegde riolen zou worden verspreid. 25 

Industrie en milieu 

De medische commissie werd pas in de laatste vijf- 

Gerritjan Krol kreeg in 

1856, na advies van de 

commissie, toestemmingvan 

de gemeente 

om aan de Holterbroekerdijk 

een fabriek 'voor 

beenzwart en chemicaliën'op 

te richten. In 

1914 liet deze fabriek 

trots een aantal foto's 

afdrukken in het boekje 

'Zwolle industriestad'.

tien jaar van haar bestaan geconfronteerd met 

gezondheid bedreigende zaken ten gevolge van de 

industrialisatie. Het waren toen vooral de 'kwalijke 

dampen' en de verontreiniging van het water, 

die de aandacht vroegen. In de eerste helft van de 

negentiende eeuw was er nauwelijks sprake van 

industriële ontwikkeling in Zwolle. Daardoor ontstond 

er ook geen verontreiniging van water en 

lucht. Toen de industrialisatie na 1850 ook in 

Zwolle op gang kwam, kreeg de commissie voor 

het eerst te maken met de verontreiniging van de 

leefomgeving. 

In 1851 kaartte het college van B&W de watervervuiling 

aan, echter om te betogen dat er van 

gevaar voor de volksgezondheid geen sprake was. 

Sinds jaar en dag was het verboden dat de ververijen 

hun spullen spoelden in de stadsgracht aan 

steigers waar ook drinkwater werd geschept. 26 

B&W vroegen zich af of deze voorzichtigheid niet 

al te overdreven was. Er waren immers nooit 

klachten binnengekomen. Vuil en mest kwamen 

toch ook via de riolen en secreten in de grachten 

terecht? En de gemeente wilde vooral 'de nijverheid 

niet nodeloos belemmeren'. De commissie 

hielp het bestuur vlot uit de droom. Door het 

spoelen werden allerhande zware vergiften, zoals 

kopergroen en argurum, met het water vermengd. 

Het moest toch wel duidelijk zijn dat zulk water 

sterk verontreinigd was en niet als drinkwater 

gebruikt kon worden. De commissie stelde voor 

slechts bepaalde steigers aan de stadsgracht aan te 

wijzen voor het spoelen van geverfde goederen. 

Het jaar erop was het gemeentebestuur toch 

voorzichtiger. Fabrikant H. Baarslag was van plan 

een oliekokerij en lakstokerij op te richten op een 

stuk land bij de brug aan de Deventerstraatweg. 

Een aantal inwoners van het prille Assendorp, 

onder wie J.W. Maarssen, tekende protest aan. Ze 

hadden geen zin 'tussen twee zodanige fabrieken' 

in te wonen. Het gemeentebestuur vroeg nu de 

commissie te onderzoeken of een dergelijke onderneming 

schadelijk voor de gezondheid zou 

zijn. De commissie kon het eens zijn met de indieners 

van het bezwaarschrift. De ontledingsprodukten 

van olie ontwikkelden door bijvoeging van 

verschillende loodoxyden een zeer onaangename 

lucht, die voor 'borstorganen' hinderlijk was. 27 


In 1852 mocht de commissie eveneens advies 

geven over de vraag of E. en M.A. Jacobs een bergblauwfabriek 

mochten stichten. 28 Volgens haar 

konden ze hun gang gaan: er was geen brandgevaar, 

er kwamen geen nadelige dampen vrij en 

bovendien was er geen risico dat regenwater vuil 

werd. Het laatste was beweerd in advertenties 

tegen de oprichting van de fabriek. 

Voor J.A. Godschalk waren de leden van de 

commissie strenger. Sinds 1852 had hij een beenderkokerij 

in zijn pakhuis aan de Friese Wal. Twee 

jaar later vond de commissie toch dat zo'n fabriek 

binnen de stadsgracht niet hoorde. 29 De reden was 

waarschijnlijk water- en luchtverontreiniging in 

de binnenstad. Op een halfuur afstand van de stad 

was zo'n fabriek wel toegestaan. B&W namen in 

ieder geval het advies ter harte. Twee dagen later 

trokken ze de vergunning van Godschalk in. 

In het voorjaar van 1856 wilde de firma Kroll 

en Co. 'eener fabriek van beenzwart en chemicaliën' 

oprichten aan de Holtenbroekerdijk 30 De 

commissie boog zich over het vestigingsverzoek 

en trad hierover ook in overleg met de rijksveearts. 

De vraag was om wat voor soort chemicaliën 

het ging en welke bijprodukten er vrijkwamen. De 

uitwatering van de fabriek op de stilstaande sloten 

van de polder van Holtenbroek zou gevaarlijk 

kunnen zijn voor mens en dier. De commissie 

beval de gemeente daarom aan slechts uitwatering 

'in het stroomende Zwarte Water' toe te staan. 

Verder bestond geen bezwaar tegen de oprichting 

van de fabriek, omdat er geen sprake was van 

schadelijk afval. De door Gerrit Jan Kroll opgerichte 

fabriek produceerde beenzwart voor het 

ontkleuren van suikersappen bij de raffinage van 

suiker. In de volksmond werd het bedrijf de 'bottenfabriek' 

genoemd. Ze bestaat nog steeds. 

Ook coulant was de commissie in het geval van 

dr. S.J. van Roijen. Hij wilde een fabriek van Berlijnsch 

blauw en sol ammoniae stichten. 31 Bij de 

bereiding van de preparaten kwamen voor de 

gezondheid gevaarlijke stoffen vrij. De commissie 

vond dat deze dienden 'ter verkrijging van het 

fabrikaat, zodat het in het belang van den fabrikant 

zelven is, daarmee hoogst omzichtig en alles 

ter nutte aan te wenden'. Van Roijen kon zijn gang 

gaan. Er kwamen echter allerlei bezwaarschriften


binnen en ook het gemeentebestuur was niet zo'n 

voorstander van de fabriek. Uiteindelijk kwam de 

onderneming er niet. De gemeenteraad gaf geen 

toestemming voor vestiging, omdat de produktie 

teveel stankoverlast zou geven. Schone lucht was 

voor haar dus belangrijker dan economisch gewin! 

Voor zover na te gaan is dit een van de weinige 

keren dat de raad het advies van de medische 

commissie niet heeft opgevolgd. 

Epiloog 

Had het nut om de commissie in te schakelen? 

Was de gezondheid in Zwolle echt bedreigd? 

Gaven de commissieleden verstandige adviezen? 

En werden die door het gemeentebestuur opgevolgd? 

Aan de hand van 22 onderzochte adviezen 

tussen 1805 en 1865 kunnen bij deze vragen enige 

opmerkingen worden geplaatst. In bijna tweederde 

van de gevallen bleek dat men terecht bang was 

geweest voor nadelige gevolgen voor de volksgezondheid. 

Conclusie: het inschakelen van de commissie 

was juist en bewees haar nut! Minstens 

zeven keer werd het advies van de commissie door 

de raad opgevolgd; in veertien gevallen is dat 

onbekend. Slechts eenmaal legde de raad een 

(positief) advies naast zich neer en mocht een 

industrie niet opgestart worden. 

De commissie werkte tot volle tevredenheid 

van de gemeenteraad. In 1856 stelde het ministerie 

van Binnenlandse Zaken voor een tweede gezondheidscommissie 

op te richten. 32 Een raadscommissie 

vond dat niet nodig: de plaatselijke Commissie 

van Geneeskundig Onderzoek en Toevoorzigt 

functioneerde prima en en had 'te allen tijde 

getoond [... ] hare roeping te begrijpen'. 

Op 1 november 1865 trad een nieuwe wet in 

werking: 'Staatstoezicht op de Volksgezondheid'. 

Deze is heden nog van kracht. De plaatselijke 

Commissie van Geneeskundig Onderzoek en 

Toevoorzigt had geen bestaansrecht meer. Ze had 

gedurende zestig jaar de vinger aan de pols van het 

stadsbestuur gehouden. Nadien zou dat gebeuren 

door andere instellingen. 

Met veel dank aan de medewerkers van het gemeentearchief, 

de heren Admiraal, Huijsmans en 

Knoester. 

Noten 

1. Gemeente-archief Zwolle (GAZ), CA004, 1805-1865 

(4 delen). 

2. GAZ, AAZ01-06027,1804. 

3. Staatsblad nr. 16,12 maart 1818, art. i, pag. 2. 

4. GAZ, CA004, pakket 1, nr. 1 en 2. 

5. Ibidem, 1805-1820, pakket 13, nr. 3. 


7. Ibidem, 1832, pakket 25, nrs. 3 en 5. 


9. Ibidem, 1845, pakket 38, nrs. 11,12 en 14. 

10. Ibidem, pakket 38, nr. 18. 

11. Ibidem, 1851, pakket 44, nr. 20. 


13. Ibidem, 1805-1820,1817, pakket 10, nr. 2. 


15. Ibidem, register 1857, nrs. 98-102. 

16. P.J. Lettinga, 'Cholera in Zwolle in de 19e eeuw', in: 

Zwols Historisch Jaarboek 1984,42-69. 

17. GAZ, CA004,1843-1854,1850, pakket 43, nr. 4. 




21. Ibidem, nr. 59. 



24. GAZ, AAZ02-02290, begroting 1859; AAZ02-00995a, 

raadsvergadering 8 februari 1859. In één van de volgende 

nummers van het Zwols Historisch Tijdschrift 

zal ik nader ingaan op het dempen van de 

Aa's. 

25. GAZ, CA004, register 1864, nr. 13. 

26. Ibidem, 1843-1854,1851, pakket 44, nrs. 15 en 16. 

27. Ibidem, 1852, pakket 45, nrs. 12 en 13. 


29. Ibidem, pakket 47, nrs. 3 en 5. 

30. Ibidem, 1855-1859,1856, pakket 49, nrs. 82, 87 en 88. 

31. Ibidem, nrs. nr90,91,9iAen9iB. 

32. GAZ, AAZ02-01051, bijlagen notulen raad, nr. 375.


Aankondiging van de 

opening van het 'lokaal 

Atlas' in de Zwolsche 

Courant van 31 december 

1883. 


c De Atlas' omstreeks 1894: danshuis of 

socialistenhol? 

D 

eze zomer is het honderd jaar geleden, dat 

in gebouw De Atlas, Ossenmarkt 9 te 

Zwolle, de Sociaal Demokratische Arbeiderspartij 

in Nederland (SDAP) werd opgericht. 

Geschiedschrijvers van de sociaaldemocratie in 

Nederland geven het historische gebouw zeer uiteenlopende 

kwalificaties mee. W.H. Vliegen, een 

der zogenoemde Twaalf Apostelen van 1894, 

noemt het in zijn overzicht van de eerste tien jaren 

der partij een 'hyperproletarisch lokaal'. J. Perry, 

co-auteur van het meest recente gedenkboek, 

spreekt van een 'danshuis met niet zo'n beste 

reputatie'. 1 Wie heeft er gelijk? 

De herkomst van Perry's kwalificatie is snel 

gevonden. Ze is, al dan niet indirect, ontleend aan 

het tweede deel van Thom. de Vries' Geschiedenis 

van Zwolle. 2 De stadshistoricus lijkt haar bijna terloops 

te geven, wanneer hij het (ook in de negentiende 

eeuw al heersende) zalentekort onder de 

loep neemt. Het is evenwel een zeer persoonlijke 

noot. In een andere passage ontpopt De Vries zich 

namelijk als een regelrechte socialistenvreter, die 

ieder lokaal waar Troelstra ooit een voet heeft 

gezet, tot verdoemde plaats bestempelt. 3 Bovendien 

goochelt hij behoorlijk met de chronologie: 

niet alleen waar het de stichting van de verschillende 

zalen betreft, maar ook waar het gaat om 

alles wat zich voor 1894 in de socialistische beweging 

heeft afgespeeld. Al met al moet de historische 

betrouwbaarheid van zijn werk op dit punt 

dus gering worden geacht. Natuurlijk, De Atlas 

was (zoals De Vries schrijft) 'een soort danshuis', 

maar dat waren alle zalen. Dansen was een geliefd 

tijdverdrijf voor jong en oud van alle gezindten, 

net als kermis, variété en later film. Pas het 

'beschavingsoffensief der rechtzinnigen zette de 

danslustigen letterlijk in het verdomhoekje. 

Omstreeks 1890 brak die nieuwe fatsoensnorm in 

veel provinciesteden door. In Zwolle bijvoorbeeld, 

kan men het in 1889 gedane verzoek tot 

afschaffing van de zomerkermis, afkomstig van de 

Christelijke Jongelingsvereeniging De Heer is 

onze Banier, als een teken des tijds beschouwen - 

ook al werd dat (nog) niet gehonoreerd. 4 

Geen slechte reputatie dus, maar wat dan wel? 

Ook Vliegens karakteristiek klinkt wel erg eenzijdig. 

We zullen proberen na te gaan welke rol De 

Atlas in de Zwolse samenleving speelde, voordat 

het gebouw zich door die simpele gebeurtenis in 

1894 landelijke bekendheid zou verwerven. 

'Eene groote verbetering' aan de Ossenmarkt 

Anders dan De Vries suggereert, stamt het huidige 

gebouw De Atlas pas uit 1883. Zowel de aanvraag 

als de vergunning en de bouwtekening zijn 

bewaard gebleven. 5 Het ontwerp, een dubbel pand 

in eclectische stijl, was van de Zwolse timmermanaannemer 

T. Disselhof, die ook als aanvrager optrad. 

Zijn opdrachtgever was procureur M. 

Oppenheimer, aan wie Disselhof het perceel kort 

tevoren had verkocht. Het vormde nu weer één 

eigendom met het pand Voorstraat 17, zoals ook 

tussen 1853 en 1861 het geval was geweest. 6 Het 

plan voorzag in het afbreken van een drietal 

bestaande percelen aan de Ossenmarkt, waarvan 

het meest westelijke blijkens de kadastrale kaart 

een soort achter- of koetshuis van het pand in de 

Voorstraat moet zijn geweest. Gemeente-architect 

J.L. van Essen achtte Disselhof s ontwerp 'eene 

groote verbetering' van de situatie ter plekke en 

adviseerde B&W derhalve positief. De sloop moet 

Opening Atlas. 

Het nieuwe lokaal aan de Ossenmarkt wordt 

voor hét publiek geopend Zondag 30 December. 

Het lokaal wordt afgestaan voor partyen en 

bijeenkomsten.


spoedig daarna ter hand zijn genomen en ook de 

bouw is vlot geschied. Op zondag 30 december 

1883 kon het nieuwe lokaal in gebruik worden 

genomen en vanaf dat moment zou het zich een 

plaats verwerven naast De Harmonie, Van Hille 

(op de Beestenmarkt), lokaal Aa-plein, De Zangschool 

(op het Eiland) en andere. 7 

Waaraan de nieuwe zaal zijn naam ontleende, 

is niet duidelijk. Misschien stond er ergens in of 

op het pand een beeld van Atlas. Dit zou dan ver- 

gelijkbaar zijn met het beeld van Mercurius, dat 

zijn naam verleent aan het pand de De Mercuur 

op de hoek van de Luttekestraat en de Korte Luttekestraat. 

8 In geen geval was de naam op de gevel 

aangebracht; de bekende foto, die dit suggereert, is 

met pen bijgewerkt. Overigens is de bewering, dat 

het etablissement pas na de fameuze bijeenkomst 

van 26 augustus 1894 zijn vaste benaming zou hebben 

gekregen, al evenmin juist. De gangbare aanduiding 

was vanaf het eerste begin 'lokaal Atlas', 

Ontwerptekening voor 

nieuwbouw op de 

Ossenmarkt door 

T. Disselhof, 1883 

(Gemeentearchief 

Zwolle).

Aankondiging van een 

optreden van F. Domela 

Nieuwenhuis in De 

Atlas in de Zwolsche 

Courant van 20 november 

1884. 

94 

hoewel het ook als koffiehuis, logement en hotel 

werd gepresenteerd. 9 

Uiterlijk komt het gebouw op de zojuist 

genoemde foto vrijwel exact overeen met de ontwerptekening 

van Disselhof; alleen de sierbogen 

boven de ramen en vooral boven de beide ingangen 

zijn wat ronder uitgevallen dan voorzien. 

Deze ingangspartijen dienden volgens de bouwvergunning 

binnen de rooilijn te worden uitgevoerd. 

Ook de stoepen, die nodig waren vanwege 

de enigszins verhoogde ligging van de benedenverdieping, 

waren dus inpandig gehouden. De 

aldus ontstane bei-etage werd vrijwel geheel in 

beslag genomen door de zaal, waarin zich een 

toneel bevond. Een latere (ver)bouwtekening 

toont een toegangsdeur aan de rechterzijde. 10 Het 

feit dat de twee SDAP-ers van het eerste uur, Van 

der Vegt en Os, zich op meergenoemde foto bij de 

linkeringang (nu 9b) hebben geposteerd, doet 

evenwel vermoeden dat de officiële ingang tot het 

lokaal zich oorspronkelijk aan die zijde bevond. 

Volgens de advertenties uit januari 1884 was het 

overigens ook via de Voorstraat te bereiken. Achter 

beide portalen lag de opgang naar de eerste 

verdieping, waar de kamers van het logement 

waren gesitueerd, en naar de zolder. De twee (of 

drie?) personen die op de foto rechtsboven uit het 

raam hangen om te zien waarvoor de fotograaf in 

actie is gekomen, horen wellicht tot de kostgangers 

uit die jaren. Vaste bewoners waren in de 

jaren-1890 onder meer de handelsagent M. Hartog 

op 9a en de weduwe Daams-de Rooy op 9b. n 

Neringdoenden en heilsoldaten 

Wie maakten er zoal gebruik van het nieuwe 

lokaal? Het was volgens de eerste advertenties 

geschikt voor 'partijen en bijeenkomsten' en werd 

'voor bijzondere gelegenheden ... vrij afgestaan'. 

Dat laatste betekende waarschijnlijk, dat de 

exploitant van de consumpties hoopte rond te 

komen en geen zaalhuur in rekening bracht. Dat 

was natuurlijk anders, wanneer er voorstellingen 

te zien waren, waarvoor entree moest worden 

betaald. Deze lagen, net als die in andere kleine 

zalen, vooral in de sfeer van het variété en het 

volkse amusement. Als eerste vonden we op 23 

januari 1884 'de wereldberoemde ZOELOES' ver- 


meld, die later dat jaar onder meer gevolgd zouden 

worden door 'de man zonder armen' en de 

jongleurs van het Grand Matinee Gezelschap 

Henry Roos. Dit Amsterdamse gezelschap had 

blijkbaar zo'n succes, dat het verscheidene jaren 

achtereen is teruggekomen. 12 De eerste politieke 

bijeenkomst was het optreden van niemand min- 

Openbare voordracht 

VAN 

F. DOMELA NIEUWENHUIS, 

uit 's Oravenhage, 

op Zaterdag 22 November, des avonds om 8 uur, 

in het lokaal Atlas aan de Ossenmarkt. 

Onderwerp: Werkeloosheid en •welvaart. 

Vrije discussie. 

Toegang 5 cent, tot dekking der kosten. 

der dan de socialistische voorman F. Domela 

Nieuwenhuis op 22 november 1884. Dat lijkt de 

kwalificatie die Vliegen later aan het lokaal zou 

meegeven al direct te rechtvaardigen. Dat wordt 

nog versterkt door het feit dat behalve Domela 

ook geestverwanten als J.A. Fortuyn, A.H. Gerhard 

en W.P.G. Helsdingen een of meer keren in 

De Atlas hebben gesproken. 13 Toch was het lokaal 

aan de Ossenmarkt geen stamkroeg van de socialisten; 

enerzijds traden bijvoorbeeld P.J. Troelstra 

en de voorvechtster voor vrouwenrechten W. 

Drucker op in de Buitensocieteit, anderzijds was 

de progressieve liberaal B.H. Heldt enkele malen 

te gast aan de Ossenmarkt. Behoudender liberalen 

en partijgangers van Christelijken huize, zoals L. 

Schaepman, zochten bij voorkeur Schouwburg 

Odeon op. 14 Op 30 juli 1892 werd door de Sociaal 

Democratische Bond trouwens een eigen gebouw 

in gebruik genomen, De Dageraad aan de Molenweg. 

Weer was Domela van de partij, vergezeld 

door J.A. Fortuyn en L.M. Hermans. Als er een 

lokaal 'hyperproletarisch' was in Zwolle, dan moet 

het dat wel zijn geweest. 15 

Al betrekkelijk snel na de opening, werd De 

Atlas de vaste vergaderplaats voor een aantal 

Zwolse verenigingen. Daaronder waren de Coöperatieve 

Zwolsche Winkelvereeniging, de Veree-


niging tot Bevordering der belangen van de Handel 

en Neringdoenden Stand in Zwolle (opgericht 

begin 1883), het Algemeen Zwolsch Werkliedenverbond 

en de Werkliedenvereeniging Werkmans-Eer. 

Het AZWV gold als de Zwolse afdeling 

van het Algemeen Nederlandsch Werkliedenverbond, 

een in 1871 gesticht vakverbond van liberale 

snit. Het stamde zelf uit 1874 en telde op zijn hoogtepunt 

zo'n vierhonderd leden, ongeveer 12,5% 

van het landelijke ledental. Eveneens van 1874 was 

Werkmans-Eer, dat blijkens de aankondigingen 

van toneelavonden vooral het karakter had van 

een gezelligheidsvereniging; het had zich afzonderlijk 

bij het ANWV aangesloten. 16 Bij deze politiek 

gematigde clubs voegden zich al spoedig twee 

stromingen van een meer uitgesproken karakter, 

namelijk de drankbestrijding en de beweging voor 

algemeen kiesrecht. De Nederlandse Bond voor 

Algemeen Kies- en Stemrecht, afdeling Zwolle, 

kwam op 25 februari 1885 voor het eerst in De Atlas 

bijeen, waarbij ds. D. Pekelharing het woord voerde. 

Het was niet de eerste kiesrechtmanifestatie en 

het zou ook lang niet de laatste zijn. 17 De Volksbond 

tegen Drankmisbruik kreeg in het vroege 

voorjaar van 1889 een Zwolse afdeling, terwijl op 

hetzelfde moment pogingen werden gedaan de 

Nederlandsche Vereeniging tot Afschaffing van 

Sterken Drank ter plaatse te reactiveren. De Volksbond 

had als brede beweging het meeste succes en 

wist binnen enkele jaren een volksleeszaal annex 

koffiehuis te realiseren, gevestigd in De Atlas. 18 

Omstreeks 1890 ontstonden ook de Zwolse 

afdeling van het Leger des Heils, een Comité voor 

de Middernachtzending (een beweging die ageerde 

tegen de prostitutie) en een radicale Arbeidersbond; 

zij kozen alle het lokaal aan de Ossenmarkt 

voor hun bijeenkomsten. 19 Er bleef dus een breed 

spectrum aan maatschappelijke groeperingen van 

De Atlas gebruik maken, en het enige wat men kan 

zeggen is, dat zij wel een zekere sociale inslag 

gemeen hadden. De reden om juist hier in 1894 de 

oprichtingsvergadering van een nieuwe sociaaldemocratische 

partij te houden, lag echter, zoals 

nu wel duidelijk is, niet in het door Vliegen veronderstelde 

hyperproletarische karakter. Misschien 

speelde wel de omstandigheid, dat zeker vijf van 

de twaalf mannen van het eerste uur het gebouw 

van binnen kenden, een zekere rol. 20 Veel belangrijker 

echter zal de symboliek geweest zijn van 

deze plaats, waar in het afgelopen decennium in 

een - zwaar bevochten - vrijheid en openheid 

zoveel ideeën over een betere toekomst waren uitgewisseld. 

De Dageraad daarentegen, kon uitsluitend 

worden vereenzelvigd met de Sociaal-Demo- 

Hotel „ATLAS." 

GROOTE ZAAL VOOR PARTIJEN 

MET TOONEEL. 

H. J. Levie, Voorstaat, Zwolle. 

cratische Bond. Hoewel de meeste SDAp'ers van 

het eerste uur als 'Bonders' waren begonnen, leidde 

de principieel anti-parlementaire houding, 

waartoe Domela en de zijnen in 1893 hadden 

besloten, tot een scheiding der geesten. De initiatiefnemers 

voor de 'nieuwe bond' wensten zich 

juist nadrukkelijk te distantiëren van afglijden 

naar het pure anarchisme. De ironie der geschiedenis 

wil, dat nog geen drie maanden na de 

oprichting van de SDAP het lokaal aan de Molenweg 

door de Christelijken werd overgenomen. 21 

De klop op de Zwolsche deur 

Zo troffen dus op zondagochtend 26 augustus 

1894 de 'Twaalf apostelen' elkaar aan de Ossenmarkt. 

Voor de loop van de gebeurtenissen volgen 

we hier de beschrijving door een van hen, de 

Zwolse onderwijzer H.J. van der Vegt. 22 

'Voor deze bijeenkomst kon men toegang krijgen 

door het teekenen van de volgende verklaring: 

'Vergadering tot regeling der organisatie van alle 

democratische socialisten, d.w.z. van diegenen, 

die zoowel op politiek als op economisch gebied 

het gemeenschappelijk bezit der productiemiddelen 

nastreven en die dus ook het kiesrecht willen 

veroveren en gebruiken als wapen in den klassenstrijd.' 

Deze formule werd door 54 personen, uit 

Advertentie in het 

Adresboek voor Zwolle 

van 1891.

Ontwerptekening voor 

de verbouw tot garage 

doorH. deNie, 1920. 

(Gemeentearchief 

Zwolle). 


alle deelen van ons land afkomstig, geteekend en 

met dit groepje personen zag de SDAP het licht. 

Op deze vergadering presideerde Vliegen. 

Twaalf jaren had hij in de oude SDB meegestreden: 

'Dan kost het moeite u los te scheuren. Maar nu 

dat eenmaal is gebeurd, dienen de handen aan het 

werk geslagen, om ons te redden uit het moeras 

van begripsverwarring en onzekerheid, waarin we 

zijn verzeild geraakt.' Een bestuur werd gekozen 

en een programcommissie benoemd. Toen Vliegen 

de vergadering sloot gingen de aanwezige 

mannen overeind en hieven het oude vrijheidslied 

aan. Met nieuwe moed bezield verlieten de aanwezigen 

lokaal Atlas. 

De reacties op de geboorte van de nieuwe partij 

waren zeer divers. De oude strijdmakkers van 

de SDB spraken er smalend over - van hen is de 

spotnaam 'De Twaalf Apostelen' afkomstig, die al 

spoedig een geuzennaam werd -. Zij verspreidden 

naderhand het gerucht dat een deel van de kersverse 

SDAp'ers zich na afloop van de constituante 

in hotel De Zon op de Grote Markt aan drank te 

buiten was gegaan. En dat in kringen waarin de 

onthouding een der meest heilige principes was en 

waar men overigens - zoals Van der Vegt schrijft - 

zich op bijeenkomsten slechts de goedkoopste 

drank kon permitteren: melk. Voor een stuiver 

het glas. Opmerkelijk veel aandacht besteedde de


Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant 

aan de zaak. Dat gold zowel de oprichting als de 

daaropvolgende manifestatie voor afschaffing van 

het privé-bezit, waarmee de Twaalf hun initiatief 

hadden weten de combineren. Ook de plaatselijke 

afdeling, die nog dezelfde dag tot stand kwam en 

zijn eerste openbare vergadering op 3 september 

d.a.v. hield, kon rekenen op een zekere welwillende 

aandacht. 23 Daarmee was men er uiteraard nog 

lang niet. De Zwolse SDAp'ers van het eerste uur - 

onder wie behalve Van der Vegt ook medeoprichter 

Levie Cohen en de 'dertiende apostel' 

Izaak Os - zouden tot na de eeuwwisseling kampen 

met organisatorische, financiële en politieke 

problemen. Onder de laatste was zeker het lange 

uitblijven van de kiesrechthervorming. Pas in 1903 

werd de eerste SDAp'er in de gemeenteraad gekozen, 

de spoorman Klaas Admiraal, die na de 

rampzalig verlopen Spoorwegstaking zijn baan en 

zijn zetel kwijtraakte. In 1907 kwam Henk Sneevliet 

in de raad. Later zou deze als communist en 

verzetsstrijder internationale bekendheid verwerven. 

24 

Hoe het De Atlas verder verging 

Tijdens de staking van 1903 moet De Atlas als een 

soort permanent vergadercentrum hebben gefungeerd. 

25 Weinigen binnen de socialistische beweging 

hadden toen kunnen bevroeden, wat voor 

bestemming het twintig jaar later zou krijgen. 26 

Nadat het door de eerste eigenaar, M. Oppenheimer, 

van de hand was gedaan, werd het verbouwd 

tot garage. Daarbij werd de houten vloer weggebroken 

en het niveau met een meter verlaagd, terwijl 

de gietijzeren kolommen waarop de verdieping 

rustte werden vervangen door stalen 

dragers. 27 De bovenwoningen werden gehandhaafd; 

zij werden toen al geruime tijd bewoond 

door de handelsbediende G. Meijer en de kunstschilder 

J.W. Meijer. 28 In 1934 vinden we het complex 

in handen van de Onze-Lieve-Vrouweparochie, 

die het als verenigingsgebouw in gebruik 

heeft genomen. Het is de hoogtij van de verzuiling; 

de dan veertigjarige SDAP-afdeling beschikt 

eveneens over een eigen gebouw, Palvu, op de 

Eekwal. Aan deze naam is geen hang naar de klassieke 

oudheid of poëtische toekomstverwachting 

meer af te lezen - ze is eenvoudig een afkorting 

van de leuze 'Proletariërs aller landen, verenigt u!' 

Weer een halve eeuw later zijn de meeste zuilen 

omgevallen of afgebrokkeld en heeft ook het 

aloude lokaal op de Ossenmarkt een nieuwe, 

bedrijfsmatige bestemming gekregen. De huidige 

eigenaar, de markiezenfabrikant Runhaar, verleende 

in 1984 echter gaarne zijn medewerking tot 

plaatsing van een gedenksteen. Hopelijk brengt 

deze de voorbijganger tot het besef, dat Zwolle 

niet alleen de stad is van de patriotten en de liberalen, 

maar ook van die andere belangrijke politieke 

stroming in de geschiedenis van onze democratie. 

De op 25 augustus 1984 

geplaatste gedenksteen, 

ontworpen door 

de Zwolse beeldhouwer 

Walraed Cremers (foto: 

F.D. Zeiler).


Noten 

1. 1894-1904, Gedenkboek bij het tien-jarig bestaan der 

SDAP (Amsterdam 1904) 71. 

Jos Perry, 'De jaren 1894-1919' in: M. Brinkman e.a. 

(red.)> Honderd jaar sociaal-democratie in Neder- 

land 1894-1994 (Amsterdam 1994) 10. 

2. Thom. J. de Vries, Geschiedenis van Zwolle 77 (Zwolle 

1961) 265. Vgl. P. Sprenger, De SDAP in Zwolle, 1894- 

1914; een onderzoek naar het socialisme in 'de provin- 

cie (Scriptie UvA, Amsterdam 1979) 4 en noot 17. 

3. De Vries, 261-262. 

4. Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant, 18 

juni 1889. Als voorbeeld van een recente studie over 

deze omslag van liberaal naar verzuild-confessio- 

neel noemen we: DJ. Wolffram, Bezwaarden en ver- 

lichten. Verzuiling in een Gelderse provinciestad. 

Harderwijk 1850-1925 (Amsterdam 1993). 

5. GAZ AAZ02-01555, Ingekomen stukken B&W, nos. 

1788 en 1821,1 en 8 sept. 1883. 

6. Een en ander blijkt uit de kadastrale gegevens, in 

afschrift aanwezig op het Gemeentearchief Zwolle; 

[sectie F no. 1513] was in 1832 eigendom van J.M. van 

Rhijn, griffier der Staten, op wiens naam vanaf 1854 

ook Ossenmarkt 9 [sectie F no. 1514] stond. Marcus 

Oppenheimer, die elders in de Voorstraat op no. 35 

woonde, verwierf no. 17 in 1878 van de weduwe van 

Van Rhijn, E. Nilant. De transactie tussen Disselhof 

en Oppenheimer, die in 1883 moet hebben plaatsge- 

vonden, is voorzover we konden nagaan niet nota- 

rieel vastgelegd (althans niet in Zwolle). Zoals 

gebruikelijk vermelden de kadastrale leggers de slo- 

ping pas in 1884 en de opbouw in 1885, d.w.z. naar 

de (officiële) toestand van het voorafgaande jaar. 

7. POZC, 31 dec. 1883; ibid. 5, 7-12 en 14 jan. 1884, alle 

advertenties onder de kop 'Opening Atlas'. 

8. Het ook voor die tijd opmerkelijke pand wordt 

genoemd in de Geïllustreerde Gids voor Zwolle en 

omstreken (Zwolle 1895) 35. 

9. Het met de pen bijwerken is vastgesteld door N. 

Holzscherer aan de hand van het origineel van de 

foto (IISG, Arch. Schaper 2). Uit de POZC (noot 7) 

blijkt duidelijk, dat de naam van den beginne af is 

gebezigd. Vanaf 15 jan. 1884 wordt het etablissement 

in advertenties echter tevens aangeprezen als 

'Hotel-Café Atlas.' Ook een advertentie in het 

Adresboek Zwolle van 1891 (adv.pag. I) spreekt van 

'Hotel Atlas.' 

10. GAZ, Bouwtekeningen uit het archief van Bouw- en 

Woningtoezicht, Ossenmarkt 9, augustus 1920. 

11. Adresboek 1891, Wijk A nos. 122 en 122a; Adresboek 

1896, Wijk A 122a (hierin m.b.t. A 122 mogelijk een 

verwisseling met een ander etablissement). In 1896 

wordt het pand Voorstraat 17 geëxploiteerd door 

A.M. Goene onder de naam 'Hotel Café Centraal' 

(adv. t.o. pag. 149). 

12. POZC 23 jan., 20 mrt. en 4 aug. 1884; 15, 22 en 23 sep. 

1886; 30 juli 1887. 

13. We vonden de volgende vermeldingen in de index 

op de POZC [BC = Buitensocieteit; DA = De Atlas; 

DD = De Dageraad; NW = Nieuwe Werk; Od = 

Odeon; po = plaats onbekend]: 

Vitus Bruinsma: 7 mei 1889 [DA]; 20 mrt. 1893 

[DD]. 

F. Domela Nieuwenhuis: 20/25 nov. 1884 [DA]; 

29/30 juni 1885 ('Recht op arbeid of niet') [DA]; 30 

juli/2 aug. 1892 [DD]. 

W. Drucker: 3/6 oct. 1891 [BS]. 

J.A. Fortuyn: 20/26 aug. 1885 [DA]; 30 juli/2 aug. 

1892 [DD]. 

J.A. Geel: 8 sept. 1892 ('over zijn gevangenschap en 

over socialisme') [DD]. 

A.H. Gerhard: 8 jan. 1891 [DA]; 23 apr./2 juni 1891 

[BS]. 

W.P.G. Helsdingen: 14 nov. 1891 [DA]; 13/16 feb. 

1892 ('over Christendom en Socialisme') [DA]; 25 

apr.i893[NW]. 

L.M. Hermans: 30 juli en 2 aug. 1892 [DD]. 

H.H. van Kol: 14 juni en 21/25 juli ^93 [DD]. 

P.J. Troelstra: 5 sept. 1891 [BS]; 25 apr. 1893 [NW]. 

S. van Veen, Christen-socialist: 16 jan. 1892 [DA]. 

14. Als noot 13: 

F. van Gheel Gildemeester: 7 feb. 1890 ('Het streven 

der socialisten') [Od]. 

H. Goeman Borgesius: 16 jan. 1888 ('over socialis- 

me') [Nut]; 16 feb. 1889 [Od]. 

B.H. Heldt: 11/19 nov. 1889 [DA]; 28 nov. 1892 [DA]. 

H. Schaepman: 12/16/17 jan. 1885 [Od]; 13 jan. 1886 

('over Socialisme') [po]. 

15. POZC 30 juli/2 aug. 1892. De Vries (als noot 2), 261- 

262 geeft er echter een wel heel weinig vleiende 

beschrijving van. Vgl. Sprenger par. 2 noot 10, waar- 

in hij suggereert, dat zaalhouders Domela na 1884 

niet meer wilden toelaten. Deze bewering is ver- 

moedelijk ontleend aan de memoires van H.J. van


der Vegt, De Klop op de Zwolsche deur, afl. 2 (zie verder 

noot 22). Deze boycot zal - gezien de leemte in 

de in noot 13 weergegeven sprekerslijst - vooral in 

de jaren 1886 tot en met 1888 hebben gespeeld. 

16. Sprenger par. 2 geeft een helder overzicht van de 

voorlopers van de moderne vakbeweging en hun 

Zwolse afdelingen. 

Coöperatieve: POZC 19 apr. 1886 (eerst vermelde vergadering 

in De Atlas. 

Ver. tot Bevordering: POZC 6 jan. 1883 (oprichting), 

10 mei 1886 (eerste vergadering in De Atlas). 

AZWV vergadert aanvankelijk bij Van Hille (POZC 11 

nov. 1886), besluit in 1887 voortaan in De Atlas bijeen 

te komen (POZC 12 sept. 1887). 

De eerste vermelding van een toneelavond onder 

auspiciën van de AZWB vonden we in de POZC van 

18 mrt. 1890, de eerste aankondiging van Werkmans-Eer 

(met bal na!) op 29 jan. 1891. Over het 20jarig 

bestaan: POZC 27 aug. 1894. Ook de toneelvereniging 

Onderling Genoegen had overigens zijn uitvoeringen 

in De Atlas (bv. POZC 4 nov. 1890). 

17. POZC 25 feb. 1885; vgl. ibid. 8 sept. 1884, verslag van 

een 'volksvergadering voor algemeen stemrecht', de 

dag daarvoor gehouden in de zomertent van café 

Van Hille aan de Beestenmarkt. Voor deze vereniging 

sprak W.P.G. Helsdingen op 13 februari 1892 

(zie noot 13). De oprichtingsdatum stemt niet overeen 

met de door Van der Vegt, 'De klop...' afl. 2 

vermelde feiten (zomer 1889). 

18. POZC 3 mei 1886; ibid. 16/18/22 feb., 9 mrt., 8 juni en 

4 sept. 1889. De eerste vermelding van een bijeenkomst 

in De Atlas is van 14 feb. 1890. De Vereniging 

tot Afschaffing bleef overigens bestaan (POZC 22 

aug. 1891), terwijl zich als derde drankbestrijder de 

Nationale Christelijke Geheelonthoudersvereeniging 

aandiende (POZC 6 nov. 1891). De vestiging van 

de leeszaal en het bier- en koffiehuis (bier werd niet 

als sterke drank beschouwd) wordt vermeld in de 

POZC van 29 mrt. en 11 apr. 1892; vgl. 17 oct. 1892. Uit 

een bericht van 9 jan. 1893 blijkt, dat men hier ook 

'volksvoordrachten' hield. 

19. Oprichting Leger des Heils: POZC 8 mrt. 1890; zondagavond-bijeenkomsten 

in De Atlas: ibid. 19 apr. 

1890. 

Oprichting Middernachtzending: pozc 5 sept. 1891; 

bijeenkomst in De Atlas: ibid. 23 juli 1892. 

Oprichting Zwolsche Arbeidersbond: POZC 8 jan. 

1891; voor deze bond sprak later dat jaar Wilhelmina 

Drucker (zie noot 13). 

20. Fortuyn, Gerhard en Helsdingen hadden er gesproken 

(zie noot 13); Troelstra en Van Kol waren elders 

in Zwolle opgetreden. 

De Zwollenaren Cohen en Van der Vegt kenden het 

lokaal uiteraard vanouds. De overige vijf oprichters 

waren F. van der Goes, H. Polak, J.H. Schaper, H. 

Spiekman en W.H. Vliegen. 

21. POZC 13 oct. 1894. 

22. H.J. van der Vegt, 'De Klop op de Zwolsche Deur. 

De Zwolsche arbeidersbeweging in het laatst der 

19de en het begin der 20ste eeuw', Zwolsch Nieuwsen 

Advertentieblad 10 oct. 1931 - na 8 sept. 1932, 25 

afl. Aanwezig op het IISG te Amsterdam, Kleine 

Persoonlijke Archieven z.nr. Met dank aan B. Hijma 

voor het terugvinden van dit voor Zwolle zeer 

interessante ego-document. 

23. POZC, 28 aug. en 6 sep. 1894. 

24. Van de meeste pioniers in SDB en SDAP zijn levensbeschrijvingen 

opgenomen in het Biografisch woordenboek 

van het socialisme en de arbeidersbeweging 

in Nederlandl-V (Amsterdam 1986-1992). Wij noemen: 

Levie Cohen (1864-1933), I 28-30 [B. Reinalda]; 

Helmig Jan van der Vegt (1864-1944), II161-163 

[C. van Dijk]; Hendricus Josephus Franciscus 

Marie Sneevliet (1883-1942), I 111-119 [F. Tichelman]. 

Over Klaas Admiraal: Sprenger, 11-15. Over 

Izak Os: W. Cornelissen, Izak Os (1870-1943). Zwols 

Historisch Tijdschrift^ (1992) 47-50. 

25. Van der Vegt, De Klop... afl. 15 [=16]. 

26. Kadastrale gegevens, als noot 6. 

27. Als noot 10. Eigenaar was toen H.A.H. Derksen, die 

het tesamen met de panden Voorstraat 13-15 had 

verworven. In 1934 vinden we echter weer de combinatie 

met Voorstraat 17. 

28. Adresboek 1903 en 1919.

Willem Boxma 

Willem Boxma als back 

(links van de keeper) in het 

PEC-junioren elftal, dat in 

1936 in een onderlinge 

competitie kampioen werd 

(foto: Willem Boxma). 


Een gewone jongen in Zwolle 

Als ik na aankomst op station Zwolle via de 

Groeneweg de Verenigingstraat ben ingewandeld, 

schijnt mij niets veranderd sinds 

de dag in 1928 toen ik als kleine jongen inwoner 

van de stad werd. Het verrast me de straat geplaveid 

te zien met hetzelfde onberispelijke mozaïek 

van grijsblauwe waaltjes van toen; alleen was het 

trottoir ook met die klinkertjes belegd. Staande 

voor de woning met het rijtjesnummer 33 probeer 

ik heimelijk een blik naar binnen te werpen. Aanbellen 

durf ik niet. Moet ik tegen de bewoner zeggen: 

'Vijfenzestig jaar geleden heb ik hier gewoond, 

mag ik nog eens binnen komen kijken?'. 

Hij zal me zien aankomen! Ik neem daarom maar 

aan, dat de alkoof tussen voor- en achterkamer, 

die tegelijk diende als slaapkamer voor een logé 

die komen mocht en als bergkamer voor alles-ennog-wat, 

wel bij de aanliggende kamers getrokken 

zal zijn. En de keuken heeft natuurlijk ook een 

heel ander aanzien dan destijds. Toen we er kwamen 

wonen deugde het granito aanrechtblad niet. 

Vader vroeg een granietwerker om raad. Die verscheen 

en bleek een Italiaan te zijn met een imposant 

stuk gereedschap onder de arm. Met de 

moker gaf hij een zodanig fikse dreun op het aanrecht, 

dat er een boeiend lijnenspel aan scheuren 

te bewonderen viel. 'Elemale nikse waard', was 

zijn conclusie, 'moete nuwe gemaak wor'. Een 

oplossing die zelfs voor mij voor de hand lag. 

Voor hij aan het karwei begon, bond hij bij wijze 

van schort een cementzak om zijn middel en zijn 

vriendelijke zuidelijke oogjes in mijn richting 

wendend, zei hij: 'Ikke net diensmeissie'. 

Het primitieve 'huuske', zoals wij het bleven 

noemen, is nu ongetwijfeld omgebouwd tot een 

keurig betegelde ruimte waarin de bank met het 

gatdeksel en het eronder geschoven tonnetje door 

een modern watercloset zijn vervangen. Dat volle 

tonnetje werd op gezette tijden door personeel 

van de gemeentereiniging gehaald en tegen een 

lege omgewisseld. De tonnetjesmannen kwamen 

daartoe met paard en wagen voorrijden. Op een 

van hun schouders rustte een leren zadel, dat met 

een riem over borst en rug op z'n plaats werd 

gehouden. Ze slingerden de ton met inhoud op 

dat zadel, droegen die met één arm rechtop houdend, 

via keuken, kamer, gang en voordeur 

behoedzaam naar de wagen om vervolgens, met 

eenzelfde manoeuvre een leeg exemplaar terug te 

plaatsen. Een keer heb ik het mis zien gaan. Bij de 

buren nog wel. De stakker - mijn god, je zult maar 

gebukt onder tonnen met stront je schrale dagelijkse 

boterham moeten verdienen! - de stakker 

dus gleed uit over een gangmatje en de toninhoud 

spatte uiteen op de vloer en tegen de wanden. Het 

zou je maar gebeuren! Of je bewoner was of tonnetjesman, 

't was voor beiden even erg. Wie de 

troep heeft opgeruimd, weet ik niet. 't Lijkt me een


taak voor diezelfde gemeentereinigingsdienst te 

zijn geweest. 

Vader was bij de spoorwegen en - zoals bij dat 

bedrijf niet ongebruikelijk - overgeplaatst van ons 

vertrouwde Heerenveen naar Zwolle. Wij, en 

vooral mijn moeder en ik, voelden ons vreemdelingen 

toen we onze intrek namen in het rijtjespand 

nummer 33 in de Verenigingstraat. Mijn 

ouders hadden het huis gehuurd, nadat een 

opdringerige 'makelaar' hen half Zwolle had 

rondgeleid met als doel bezichtiging van woningen 

met een aan de deurpost getimmerd bordje 'te 

koop ofte huur'. Er moet weinig keus in de kleine 

provinciestad zijn geweest en het moest natuurlijk 

ook van een vast spoorsalaris betaalbaar zijn. En 

zo was uiteindelijk genoegen genomen met Verenigingstraat 

33. 

Al op de dag van aankomst - de inboedel 

kwam met een spoorwagon na - realiseerden we 

ons dat wij ons als Friese plattelanders aan het 

Zwolse stadsleven zouden moeten gewennen. 

Vader sprak redelijk Hollands - 'Hooghaarlem- 

merdijks' werd in Friesland spottend gezegd - 

moeder sprak gemengd, ofwel veel Fries en weinig 

Hollands en ik had nooit anders dan Fries gesproken. 

Tijdens het gedoe van het verhuizen vonden 

we gelukkig aanspraak bij het gezin van een collega 

van vader die verderop in de straat woonde. 

Ook Friezen. Volgens moeder moet ik daar al zeer 

vroegtijdig het verlangen naar het vertrouwde 

Heerenveen terug te keren kenbaar hebben gemaakt. 

Verscholen onder de eettafel zou ik hartstochtelijk 

mijn en moeders wens hebben uitgesproken: 

"k Wol wer nei myn ald hüs werom'. 

Waarop zij mij troostte met het advies 'myn 

duumke' maar in de mond te steken. 

Later bleek er nog een baken in de Verenigingstraat 

te bestaan. Op de hoek met de Groeneweg 

dreef Brandsma een kruidenierswinkeltje. Brandsma, 

de naam zegt het al, was ook een Friese immigrant, 

nota bene afkomstig van Heerenveen. Of het 

zo zijn moest! Brandsma's winkel was voor ons wat 

nu de winkel van een Turk voor Turkse landgenoten 

betekent, 't Was niet alleen voor boodschappen 

dat moeder bij Brandsma binnenging. 

löl 

Aan initiatieven om iets te 

verdienen was in de crisisjaren 

geen gebrek. Hier 

heeft een fotograaf die met 

een paardje rondtrok, een 

foto gemaakt in de Papaverstraat, 

op de hoek met 

de Goudsbloemstraat 

(foto: Willem Boxma).


Vader meende dat wij ons aan de gewijzigde 

onmstandigheden moesten aanpassen. Hij vond 

dat zulks gemakkelijker zou verlopen, als wij ons 

best zouden doen ons, in elk geval buiten de deur, 

zoveel mogelijk in het Hollands uit te drukken. 

Integreren dus! Hij vond het, geloof ik, een beetje 

gênant als wij hem op straat in ons 'boerentaaltje' 

aanspraken. Dat advies gold vanzelfsprekend niet 

bij ontmoetingen met eigen landslui. In dat geval 

kon hij geen Hollands woord over de lippen krijgen. 

Toch moesten mijn broer en ik voortaan 

'vader' tegen hem zeggen in plaats van het ingeroeste 

'heit'. Hij kreeg maar voor de helft zijn zin: 

hij kon de aanspreektitel 'Va' krijgen en verder 

gingen we niet. En wat onze moeder betreft, het 

ons nietszeggende 'moeder' kregen we helemaal 

niet door onze kelen. We weigerden ook concessies 

tot aan de helft te doen. Dus ook geen 'moe'. 

Ze bleef voor ons haar leven lang 'Mem', jawel met 

een hoofdletter. 

Mem heeft zich in Zwolle nooit thuis gevoeld. De 

Zwolse sfeer bleef haar vreemd en dat niet alleen 

vanwege het dialect, dat toen nog algemeen in de 

stad en daaromheen werd gehoord. We waren 

gewend geweest, dat familie, buren, kennissen en 

leveranciers en ander goed volk vrijelijk door de 

achterdeur binnenkwam. Hier was het anders. 

Hier was achterom gaan niet mogelijk. Moest je 

bij iemand zijn, dan hoorde je aan de voordeurbel 

te trekken of op een knopje te drukken en te wachten 

tot er iemand in de deuropening verscheen. 

Mem vond het echt erg, als op het bellen of schellen 

niet eens de deur geopend werd en zij via een 

piepklein luikje dat ook nog eens beveiligd was 

met kruiselings traliewerk, waarachter het gelaat 

van de bewoner of bewoonster ternauwernood 

zichtbaar was, te woord werd gestaan. Ze voelde 

zich dan zo ongeveer als een non die haar bezoek 

niet verder mocht toelaten dan tot de kloosterpoort. 

In zo'n situatie - zij soms bij regen en kou 

op de stoep, vóór het luikje, en de ander beschut 

achter het traliewerkje - kon de conversatie soms 

lange tijd in beslag nemen. 

Het lieve mens heeft naar 'Fryske groun' 

terugverlangd zolang ze in de hoofdstad van Overijssel 

heeft gewoond, voortdurend levend in de 

hoop dat ze eens naar het Heitelan kon terugkeren. 

Het is er nooit van gekomen. In 1956 werd ze 

zwaar ziek overgebracht naar een specialistisch 

ziekenhuis in Amsterdam. Ze stierfin die veel grotere 

stad. Een stad waarin ze tijdens haar leven 

nooit een stap heeft gezet. 

Wij kinderen, waren soepel genoeg om ons bij het 

Zwolse leven en het daarbijbehorende 'taoltien' en 

bij de kinderen in de straat en op school aan te 

passen. We speelden voetbal op straat. Ja, wat 

speelden we op straat niet? We hoepelden, we hinkelden, 

we tolden, we reden auto met het onderstel 

van een afgedankte kinderwagen. 

Voetballen op straat deden we als er geen 'tute' 

in zicht was, want 't was verboden. Je moest dus 

wel op je qui-vive zijn. De bal was self-made, een 

prop van samengeperste kranten, bijeengehouden 

door een strakgespannen touwtje of rekbare ringetjes 

geknipt uit een afgedane binnenband van 

een fiets. Het nadeel was dat de nepbal niet stuiten 

kon, niet weerbestendig was en maar een beperkte 

gebruiksduur had. Waarom geen echte bal? Die 

waren toen misschien nog niet te koop en als dat 

wel het geval was, waren ze hoogstwaarschijnlijk 

te duur voor ons gewone jongens. 

Voetballen met een 'echte' bal, dat wil zeggen 

een die van leer was, kon je alleen doen door je bij 

een voetbalclub aan te sluiten. Je kon kiezen tussen 

PEC, ZAC en Zwolsche Boys, tussen welke aanhangers 

een danige rivaliteit heerste. Mijn broer 

en ik waren voor PEC, dat in de eerste klasse van de 

competitie speelde. Was het lot een seizoen lang 

PEC onwelgevallig geweest en was de club veroordeeld 

tot degradatie naar de tweede klas, dan kon 

je er op rekenen dat de jeugdige fans van ZAC en 

Zwolse Boys je de dag na de rampzalige zondag, 

niet zonder leedvermaak, nazongen: 

P.E.C., daar ga je 

Naar de tweede klas, 

Omdat er in de e-e-e-r-s-t-e 

Geen plaats meer voor je was! 

Voetballen was niet onze enige favoriete sport. Zo 

nu en dan gingen we naar de wielerbaan achter 

café-uitspanning Urbana aan de Almelose straatweg. 

Ik heb er het succesvolle koppel Pijnenburg- 

Wals, winnaars van de Zesdaagse, nog rondjes


zien trappen. De exploitatie kon waarschijnlijk op 

den duur niet uit. Na een niet al te lang bestaan 

werd de kostbare velodroom dan ook afgebroken. 

Met het begin van de jaren dertig was de alom 

gevreesde crisis doorgebroken en menigeen ging 

de gevolgen aan den lijve ondervinden. Het aantal 

stempelaars groeide. Veel werklozen probeerden 

een centje extra te verdienen. Dat diende met 

voorzichtigheid te gebeuren, want het moest 

natuurlijk meestal buiten 'de steun' en de werkverschaffing 

om. De controle op het onwettig bijverdienen 

was streng en onberekenbaar. Velen 

werden gedwongen tot arbeid waarvoor ze helemaal 

de opleiding niet hadden of waarvoor ze 

altijd de neus hadden opgehaald. 

En wie bijvoorbeeld muziek in het openbaar 

ten gehore wilde brengen, had daarvoor bovendien 

een gemeentevergunning nodig. Nog zie ik 

die stumperd van de Assendorperstraat de Verenigingstraat 

binnenkomen. Hij was als keurig burgerman 

gekleed en moet, neem ik nu aan, kantoorbediende 

zijn geweest. Maar hij kan even goed 

een werkloos musicus geweest zijn. Dat was zelfs 

waarschijnlijker, ook al bespeelde hij een simpele 

blikken fluit en beperkte hij zich tot de populaire 

melodietjes van die dagen. Onrustig hield hij, 

onderwijl schelle tonen uit zijn instrument blazend, 

de blik op de huisdeuren en straathoeken 

gericht. Af en toe onderbrak hij het spelen om de 

toegeworpen munten - meestal centen en een 

enkele keer een twee-en-halve-cents-stuk - van de 

straat te rapen. Op een dag was de fluitspeler nauwelijks 

de eerste huizen gepasseerd, had hij amper 

de eerste regels van het volgende nummer verwerkt, 

of daar bewoog de straatagent zich statig en 

vooral autoritair op zijn rijwiel de straat iri en verraste 

de fluitist in zijn muzikale activiteit. Deze 

onderkende bliksemsnel het aankomend onheil 

en terwijl een verlate cent aan zijn voeten voortrolde, 

staakte hij zonder omhaal zijn recital, liet 

het instrument onder zijn jas verdwijnen en liep 

onverschillig door alsof hij doodgewoon een wandelingetje 

maakte. Jammer, vergeefs. De hooggezeten 

'tute' van de Zwolse politie haalde hem in. 

Even verwachte ik nog, dat het mededogen het 

van het plichtsbesef zou winnen. Maar nee, de tragedie 

moest zijn loop hebben. Het gezag, zetelend 

op het rijwielzadel, één voet op de stoeprand, de 

ander steunend op een pedaal, graaide tergend 

langzaam een boekje uit de binnenzak van het 

uniform. Heeft meneer een vergunning om 

muziek in het openbaar ten gehore te brengen? 

Nee, meneer kan geen vergunning tonen. Spijtig, 

maar dan is meneer in overtreding. Zou de 

opbrengst van een dag clandestien fluiten de boete 

gedekt hebben? En zou er iets zijn overgebleven 

voor vrouw en kindertjes? Merkwaardig dat die 

vraag mij zestig jaar later nog kan bezighouden. 

Uiteraard kwamen er ook muzikanten door onze 

straat die wel over een openbare speelvergunning 

beschikten en dus door de surveillerende agenten 

na controle ongemoeid werden gelaten. Ze hadden 

alvorens het begeerde papiertje in ontvangst 

te mogen nemen op het politiebureau voorgespeeld. 

Het hing dan èf van hun muzikale talent öf 

van het auditieve vermogen van de dienstdoende 

diender af, of ze de stad met hun klanken mochten 

opluisteren. 

De vader van Willem Boxma 

leerteen neefje fietsen 

voor het huis in de Papaverstraat 

(foto: Willem 

Boxma).

Willem Boxma in korte 

broek en hoge veterschoenen, 

staand voor de deur 

van school X aan de 

Molenweg. Op de lei staat 

'Herinnering aan mijn 

schooljaren 1932-1933' 

(foto: Willem Boxma). 


Bekend en vooral geliefd bij kinderen was 

Ome Keessie, al of niet genoemd naar een populaire 

radiofiguur. Hij droeg een gitaar bij zich met 

aan de hals van het instrument een omhoogstekende 

spaak. Aan het eind daarvan was een mondharmonika 

geklemd, zo hoog dat die precies de 

mond van de speelman bereikte. Op die manier 

kon Ome Keessie, van wie de burgerlijke standnaam 

mij nooit bekend is geworden, tegelijk blazen 

en pingelen. Kinderen zagen hem graag 

komen en hij genoot zichtbaar als hij, ietwat gebogen 

naar het grut, zijn melodietjes liet horen; vaak 

waren het kinderliedjes die volop werden meegezongen. 

Nog milder werd zijn glimlach als vertederde 

moeders van hun waardering voor het 

geboden tafereel in klinkende munt deden blijken. 

Was alles van de straat geraapt, dan zwaaide hij 

zijn hoed ten afscheid en trok verder met een stoet 

kinderen achter zich aan, gelijk de rattenvanger 

van Hameln. 

Een meer zeldzame figuur in het muzikale straatwerk 

was de zonderling die langs kwam met een 

kleinschalig orkest aan zijn lijf. Op zijn hoofd 

droeg hij een metaalachtige punthoed waarop in 

drie omgangen belletjes waren gemonteerd. Op 

zijn rug torste hij een grote trom waarvan het slaghout 

met een koord met een van zijn hielen was 

verbonden. Tussen beide handen drukte hij een 

trekharmonika open en dicht. Zijn hoofd schuddend, 

zijn voet zo nu en dan naar voren schoppend 

en met zijn vingers de knoppen van de harmonika 

beroerend, ontstond - achteraf bezien verbazingwekkend 

- een op elkaar afgestemd samenspel. En 

dan presteerde de man het ook nog erbij te zingen. 

Als iemand op een openbare speelvergunning aanspraak 

mocht maken, was hij het wel. 

Een echte band was die van het groepje Volendammers. 

Nou, Volendammers? Ze droegen in 

elk geval Volendamse kostuums. Twee mannen 

sleepten een drumstel met zich voort. Met de 

haast vanzelfsprekende accordeon, soms twee of 

drie, een trompet, vaak nog een viool of een ander 

instrument erbij, stelde het straatorkest zich op 

rond het drumstel op de stoep en begon zijn 

muzikale kunnen ten beste te geven. Eén hunner 

zong door de spreektrompet de bekende liedjes 

van die jaren -je zag zijn mond aan de binnenkant 

achteraan open en dicht gaan -, terwijl een Volendams 

vrouwtje compleet in witte klompjes met de 

mand langs deuren en omstanders ging. 

De kleine muziekkunst is van de straten verdwenen; 

om van de individuele straatzanger niet 

te spreken. Zelfs het gekras van de ratel waarmee 

de vuilnisman de komst van de afvalkar aankondigde, 

wordt niet meer gehoord. 

Wie had geld in de magere dagen van de jaren dertig? 

Menigeen kwam in de schulden: huurschuld, 

huurkoopachterstand, onbetaalde rekeningen. In 

de stad reed een man op een fiets rond. Hij was in 

dienst van een kantoor dat het innen van achterstallige 

betalingen op zich had genomen. De invorderaar 

stond in de stad spoedig bekend als 'de man 

met de rode pet', naar het hoofddeksel dat hij


droeg. De rode pet gaf letterlijk kleur aan zijn 

functie. Waar de rode pet verscheen wist iedereen 

de schade en schande van hem of haar die ook na 

herhaalde aanmaningen in gebreke bleef te betalen. 

En wie nog niet op de lijst van de rode pet 

stond, kon zich gewaarschuwd achten en zien hoe 

zo iemand werd aangepakt. 

Op zekere dag - schrijven we 1934 of daaromtrent? 

- kwam de man met de rode pet de Verenigingstraat 

in rijden. Wij jongens, maar zeker de 

ouderen zagen hem, over wie al zoveel gerucht 

vooruit was gegaan, komen. Iedereen vroeg zich af 

wie in onze straat het fenomeen op zijn orderbriefje 

had. Hij stapte af bij de woning van twee 

samenwonende oudere dames en trok aan de 

koperen deurbelknop. Toen er niet gereageerd 

werd, deed hij dat nog eens en nog eens. Toen 

zagen wij, de buurtgenoten, die in een kring de 

loop van de gebeurtenis volgden, boven een raam 

openschuiven. Een arm stak naar buiten, de hand 

eraan omvatte een pot met geranium. Gejoel ging 

op uit de omstanders die begrepen wat ging 

gebeuren. De hand liet de pot met plant los en die 

kwam welgericht op de argeloos wachtende rode 

pet terecht. Uit die richting hoefde hij beslist geen 

betaling, en zeker niet in natura, te verwachten. 

Nadat hij zijn petje had afgeklopt, pakte hij vliegensvlug 

zijn fiets en verdween naar een volgende 

klant. 

Na enkele jaren Verenigingstraat verhuisden we 

naar de Papaverstraat. We waren de eerste bewoners 

van een gloednieuw huis, nummer 14. We 

konden ons geluk en ons comfort niet op. Een 

huis zonder tonnetjesprobleem, maar met een 

'huuske' dat je met gerechtvaardigde ijdelheid een 

De tweede of derde klas 

van de lagere school aan de 

Molenweg, omstreeks 1933. 

Achter in de klas staat juffrouw 

Viehof (foto: Willem 

Boxma).

io6 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 

'toilet' mocht noemen. Op de dag van verhuizing 

instrueerde vader ons de werking. Als je je, als jongen 

zijnde, tot een kleine beperkte, deed je de zitting 

- een bril heette dat - omhoog, bij een grote 

kon die op z'n plaats blijven. Als je klaar was, zo 

sprak vader, trok je aan het touw met de knop aan 

het eind en dan gebeurde het wonder. Reutelend 

kwam water te voorschijn dat de hele santekraam 

in een krachtige stroom wegspoelde. Een wonder 

van techniek dat ik nooit tevoren had beleefd. En 

het wonder werd bovenwonder toen ik hoorde dat 

de bak boven de pijp zich helemaal uit zichzelf 

weer met water vulde. Klaar voor een volgende 

reiniging, 't Was niet te geloven. We voelden ons 

opeens tot de elite behoren in dat huis met het 

watercloset, de grote ramen aan de straatkant, 

liefst vier slaapkamers en een tuin voor en achter. 

Zelfs moeder begon iets goeds te zien in Zwolle! 

Van de vriendjes in de Papaverstraat herinner 

ik mij alleen Henkie. Hij woonde in het huis recht 

tegenover het onze. Henkie's ouders waren katholiek. 

Zeg maar rustig: ze waren roomser dan de 

Paus. Tegenwoordig kom je dat nog maar zelden 

tegen. Ga maar na. Zie je in Zwolle's straten nog 

de paters Dominicanen lopen, twee aan twee, voeten 

in sandalen en de handen gevouwen onder 

hun zwart-op-witte pijen? Nee toch? En de zwart 

gecamoufleerde nonnen, het gelaat spiedend 

onder witte hardgesteven kappen, vele malen 

meer afgeschermd van de wereld dan een merrie 

met oogkleppen. Tegenwoordig kun je niet eens 

meer zien dat het paters en nonnen zijn. Een specifiek 

beeld gaf het wel aan de stad. 

Terug naar Henkie, van wie ik zei dat het gezin 

waartoe hij behoorde, het goede roomse leven 

leefde. Zijn vader deed altijd gedwee zijn hoedje af 

als hij, te voet of op de fiets, de deur van een 

katholieke kerk voorbij ging; een eerbetoon aan 

hetgeen achter de zware deur was opgesteld. 

Henkie had bij mij thuis mijn boeken gezien. 

Boeken die hem enorm boeiden, temeer omdat 

die bij hem thuis niet werden getolereerd. Ze werden 

trouwens ook geweerd uit het bibliotheekje 

van onze lagere school. De gezapige Dik Tromboeken 

konden er mee door, maar avonturen van 

schalkjes als Pietje Bell bepaald niet; die zouden 

ons op het verkeerde pad brengen. Henkie ver- 

slond dan ook de schelmenstreken van Pietje Bell 

en consorten op mijn kamertje. Omdat hij de verschillende 

uitgaven bij mij thuis onmogelijk kon 

uitlezen, smokkelde hij ze verstopt onder zijn 

bloes zijn ouderlijk huis binnen. Eens beloofde hij 

mij spannende lectuur aan mij te zullen uitlenen. 

Wat Henkie mij enkele dagen later tot lering 

en vermaak bezorgde, ging mijn pril religieus 

voorstellingsvermogen ver te boven. Er was weinig 

tekst in te verteren: illustraties destemeer. 

Prentjes waarop Onze Lieve Heer stond, getooid 

met een weelderige diepzwarte baard, reikend tot 

onderaan een smetteloos glanzende jurk. En in 

zijn nabijheid natuurlijk altijd de jongensachtige 

Jezus met vleugels op de rug van wat ik als een 

nachtjapon zag, de handjes gevouwen en de nimbus 

flonkerend achter een wildbehaard hoofd. 

Om hem heen fladderden engeltjes, gezegend met 

dikke billetjes en doorvoede buikjes. Ik vroeg me 

af hoe die tere vleugeltjes zulke bovengewichtse 

kindertjes in de lucht, en nog hoger tot in de 

hemel, konden houden. De bijschriften waren 

kennelijk bedoeld om de met verleiding bedreigde 

jeugd op het kuise pad te houden, tot aan de dag 

waarop ze in gezelschap van de twee heilige figuren 

zich met hun hapgrage billetjes en rijstbuikjes 

onder twee vlerken in een eeuwig leven mochten 

laten voortwiegen. 

Ik heb de boekjes netjes aan Henkie teruggeven. 

Ik had ze heel mooi gevonden, zei ik maar. 

Henkie vroeg of hij mijn boeken nog even mocht 

houden. Er was niet zoveel gelegenheid tot rustig 

lezen, zei hij. Doordat we later opnieuw verhuisden, 

verloor ik Henkie uit het oog. Jaren later, op 

de dag van Zwolles bevrijding in april 1945, zag ik 

hem plotseling terug. Hij droeg een blauwe overall 

en om één van zijn armen een band waarop de letters 

BS, Binnenlandse Strijdkrachten dus. Over 

zijn schouder bungelde wat onwenning een stengun. 

Dat mijn Pietje Bells tot Henkies onmiskenbare 

moed zouden hebben bijgedragen, lijkt me 

overdreven. Maar toen hij mij van onder een voor 

zijn hoofd iets te grote helm herkende en amicaal 

een hand tegen me opstak, drong een onweerstaanbare 

gedachte zich aan mij op: 'Verrek, hij 

heeft altijd mijn Pietje Bells nog'.


Een van mijn loopjes door Zwolle leidt bijna 

steeds door de Molenweg, waaraan mijn goede 

oude lagere school gelegen is. Het gebouw doet 

weer dienst als school. Binnen zal wel een en ander 

zijn aangepast. De twee zwart geverfde traliehekwerken 

aan weerszij van het schoolgebouw die 

vroeger de beide speelterreinen van de straat afsloten 

- links voor de kleintjes en rechts voor de 

hogere klassen - zijn blijven staan. 

Op mijn tenen door de hoge vensters glurend, 

verwacht ik de houten schoolbanken ordelijk in 

de afgemeten rij te zien. Een ijdele hoop. Dat meubilair 

van toen, doelmatig voorzien van een gleuf 

voor potlood en kroontjespen en het metalen 

schuifje waaronder het inktpotje was verborgen, is 

natuurlijk als ouderwets opgeruimd. De robuuste 

met kachelglans opgepoetste kachel - 's winters in 

de vroegte door de werkster opgestookt - waarboven 

we onze handen warmden en de wanten 

droogden, heeft zijn plaats moeten afstaan aan een 

radiator van de centrale verwarming. De schoolborden, 

toen zo bijdetijds omdat ze aan de wand 

toegeklapt en omhoog en naar beneden getrokken 

konden worden, zijn weg. 

En waar is de grote kaart van Nederland gebleven? 

Die met elke provincie in een eigen kleur. 

Waarom Friesland met zijn weilanden en Limburg 

zijn heuvels in lila waren gekleurd en het met 

heide bedekte Drente juist weer in groen is mij 

nog altijd duister. En wat had ik graag de indrukwekkende 

platen met Jetses' visie op 'De inname 

van Dorestad door de Noormannen' en zeker 'De 

schandalige moord door de ontrouwe edelen op 

Floris de Vijfde' nogmaals aandachtig bekeken. Ze 

hangen er niet meer. Dat 'Een pasar op Java in 

Nederlandsch Oost-Indië' er niet meer prijkt, 

daar kan ik vree mee hebben. Want Indië, ons 

Indië welteverstaan, ligt verder weg dan ooit, ook 

al is de reisduur korter geworden. 

Hoe dicht de kolonie, dichterlijk de 'gordel 

van smaragd' genoemd, vroeger bij ons lag, was te 

vernemen in de zangles. Vaderlandsgevoelige liederen 

als 'Hoe zachtkens glijdt ons bootje' en 'Op 

de grote stille heide' werden aan de hand van een 

bekend zangbundeltje afgewisseld met droefgeestige 

melodieën afkomstig uit 'onze kolonie', 

bijvoorbeeld over een oude waringin in de scha- 

duw waarvan kolonialen en planters zich het verlaten 

mistige Nederland herinnerden. Sterker nog: 

we zongen in het Maleis nota bene! Er staan me 

klanken bij als 'kasian si pato-ka-an' en 'teran 

boelan'. Ik weet niet meer hoe je ze schrijven 

moet. En wat ze precies beduidden? Ik betwijfel of 

zelfs mijn goede meester De Mik er iets van 

begreep. 

Officieel heette de school aan de Molenweg 

School Tien, geschreven als School X. De X stond 

voor de tiende plaats in de nummering die de 

gemeente aanhield. Nooit sprak iemand van 

School Tien; je zag dat alleen op de rapporten 

staan. In de dagelijkse omgang werden lagere 

scholen genoemd naar het hoofd der school ofwel 

de hoofdonderwijzer, de autoriteit in de ogen van 

kind en ouders. Aldus werd altijd gesproken van 

de Willingschool, het kan ook Wielingschool 

geweest zijn. Ik heb meester Willing of Wieling 

nooit gekend. Hij was gepensioneerd of dood toen 

ik op School X als leerling werd ingeschreven. 

Namen en gewoontes hebben een taai leven. 

Meester Willing - ik houd het verder maar op 

Willing - was jarenlang aan de school verbonden 

geweest. En al was zijn plaats sinds jaren ingenomen 

door een boom van een onderwijzer met de 

naam Haarsma: het was en bleef de Willingschool. 

Eigenlijk omvatte het gebouw twee scholen. 

Het voorste deel - dat ook als het achterste gezien 

kan worden, grenzend aan de Molenweg - was de 

Willingschool. Het andere deel dat aan de Assen- 

Even uitblazen tijdens een 

schoolreisje in 1936. Onder 

toeziend oog van meester 

De Mik word genoten van 

ranja meteen rietje (foto: 

Willem Boxma).

De zevende klas van de 

lagere school op schoolreisje 

in 1937. Rechts op de foto 

staat meester Haarsma 

(foto: Willem Boxma), 

io8 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 

dorperstraat lag, was een andere school en heette 

Nijdamschool. De grote speelplaats naast het 

gebouw, begrensd door Molenweg en Assendorperstraat, 

was terwille van orde en scheiding met 

een zwart puntig hek in tweeën verdeeld. Elke 

school zijn eigen territorium. Wat dacht u! 

Mijn onderwijzeres in de eerste drie klassen 

was 'juf Viehof. Ze was gehuwd, al wat ouder en 

heel lief voor ons kindertjes. Ze kon tegen de tijd 

van 5 december op het bord gemoedelijke Sinterklazen 

en grijnzende Pieten tekenen in vele kleuren 

pijpjeskrijt. Op een klassefoto van die dagen 

staat ze - als altijd innemend glimlachend - achter 

in het lokaal: liefdevol ons overziend die opgesloten 

zitten in de houten banken waarop lei, griffelen 

sponzedoos op gebruik wachten. Ikzelf zit 

overdreven rechtop, de armen over elkaar geslagen 

zoals destijds betamelijk was, alsof ik het nageslacht 

toch vooral wil laten zien hoe netjes, oppassend 

en gehoorzaam ik ben. 

Een onvergetelijke periode op de Willingschool 

begon, denk ik, toen ik overging naar de 

vierde klas en onder de leerzame hoede kwam van 

meester De Mik. 'Meester' zeiden we tegen de 

onderwijzer en niet 'meneer' en we haalden het 

niet in ons hoofd hem met Jan of Piet aan te spreken, 

zoals ik dat kinderen tegenwoordig hoor 

doen. De kinderen in mijn klas kwamen voor het 

merendeel uit de — mag ik het nog zeggen? — arbeidersklasse. 

De vaders waren of werkzaam in eenvoudige 

beroepen of werkloos. Ze woonden in de 

straten in en rond de Molenweg: de beide Weidjesstraten, 

de Lindestraat, de Tulpstraat, de Verenigingstraat 

en zo meer. Ik herinner mij slechts 

enkele namen: Jan, Maarten, Hennie, Luutje. En 

een Jaap, wiens vader visventer was en die elke dag 

naar haring stonk. Geen wonder als je voor en na 

schooltijd vis voor papa's kar schoonmaken 

moest! Dan had je nog Sjors, die ik nog voor de 

klas zie voorlezen en die het alsmaar over 'onjeklonje' 

had omdat hij met het Franse woord geen 

raad wist. Totdat zijn zenuwen het begaven en hij 

door de broekspijpen zijn plas liet lopen - 't was 

geloof ik toevallig ook nog op het moment dat hij 

het woordje 'onjeklonje' uitsprak. 

We kregen meester De Mik mee in de vierde, vijfde 

en zesde klas. De laatste klas, de zevende, de 

springklas naar een hogere opleiding was voorbehouden 

aan de hoofdonderwijzer, meester Haarsma 

dus. Voor meester De Mik voel ik in mijn binnenste 

altijd nog een warm plekje, hoewel hij een 

respect afdwingend, driftig, opvliegend opduveltje 

was. Hij was ook nog jong toen hij geroepen werd 

een twintigtal kinderen kennis en wijsheid bij te 

brengen en hij kwam, dacht ik, uit Zuid-Holland 

waar kinderen misschien hemelsbreed verschillen 

van Zwolse. 

Ik zat in de voorste bank, naast mijn boezemvriend 

Maarten, een wat gezette jongen, een Dik 

Trommetje en een ras-echt Zwollenaartje, dat mij 

elke morgen van huis haalde om samen naar 

school te gaan. Hij deed gewoonlijk de klep voor 

de briefopening in de voordeur met een klap 

omhoog en riep met zijn mond dicht ervoor luid: 

'Wimpie, kom ie met naor skoele?' Als de schooltijd 

voorbij was, riep hij mij in dezelfde opstelling 

'Wimpie, kom ie speul'n?' om mij naar buiten te 

lokken. Maarten was een energieke jongen, een 

knaap met initiatief, dat dient gezegd. 

Vermeld moet worden dat ik het Zwols min of 

meer onder de knie had gekregen, in elk geval 

voor extern gebruik. De meeste kinderen met wie 

ik omging, spraken immers Zwols! Het leven is 

een kwestie van aanpassen, nietwaar! Tenminste... 

als je ergens bij wilt horen. Nou, helemaal 

goed Zwols kon het natuurlijk niet worden, maar 

ik behielp me behoorlijk zonder al te zeer op te


laten vallen dat mijn wieg in Friesland had gestaan. 

Toen ik eens bij De Gruijter aan de Assendorperstraat 

aan het winkeljufje om "n sakkien 

sangsaod' vroeg, ervoer ik tot mijn opluchting en 

vreugde dat ze me uitstekend begreep en me rap 

antwoordde: 'Jochien, mu'j vanaovond soms 

sing'n?' 

Terug naar de klas; naar de voorste bank waarin 

Maarten en ik onze plaatsen hadden. Wat de aanleiding 

is geweest, blijft voor mij een open vraag. 

Maarten moet iets hebben uitgevreten wat meester 

De Mik niet had behaagd. Want plotseling 

schoot des meesters hand uit en kreeg mijn vriend 

een watjekouw van jewelste tegen het linkeroor. 

Het scheen mij of de echo van de klap door zijn 

rechteroor het hoofd verliet. De Miks ogen schoten 

vuur. Hij was vuurrood geworden en hij liep 

ontdaan terug naar het onderwijzerstafeltje, alsof 

hij zelf van het effect van zijn omhaal was geschrokken. 

. 'Voor het bord', commandeerde hij mijn 

vriendje, 't Kwam mij voor dat zijn stem onzeker 

was, 'en pak 't krijt'. Maarten schoof de bank uit 

en zocht positie voor het uitdagende zwarte vlak. 

'Teken Friesland', beval meester. Maarten scheen 

even te twijfelen aan Frieslands model. Of hij kon 

niet besluiten waar te beginnen, aan zee- of landzijde. 

Dan ging zijn hand met het krijtje tussen de 

bevende vingers omhoog en een ononderbroken 

lijn tekende zich wit af tegen de zwarte ondergrond. 

En waarachtig, 't leek of het vertoonde ontwerp 

inderdaad Friesland was, de provincie waar 

ik mij zo verwant mee voelde. En wie zou in de 

klas beter over de kaart kunnen oordelen dan ik? 

Mij werd niets gevraagd! En toch, en toch er was 

iets in de geboden cartografie wat mij niet beviel. 

Van Staveren uit strekte zich een buitengewoon 

omvangrijk, haast angstwekkend schiereiland uit 

dat reikte tot bijna aan Terschelling en vandaar 

terugliep naar Frieslands kust, bij Workum, Makkum, 

Hindelopen of daaromtrent. Meester bevestigde 

mijn vermoedens. Er was iets mis. 'Zit er een 

slurf aan Friesland?', vroeg hij geïrriteerd. Ook 

Maarten begreep dat er geen overeenkomst tussen 

Friesland en een olifant kon bestaan. Aarzelend 

dook hij het borsteltje uit het krijtbakje op en wis- 

te de helft van het schiereiland, terwijl hij zijn blik 

wanhopig vragend op meester gericht hield. Frieslands 

kaart had nu iets van een varkenskop gekregen, 

vond ik. Toevallig vond meester dat ook. 'Ga 

maar zitten', ordonneerde hij Maarten. 'Wim, jij 

naar voren!' Met knikkende knieën trad ik voor de 

varkenskop in krijt. Ik wist niet goed raad met 

deze wel heel bijzondere weergave. Had Friesland 

nu wel of niet bij Staveren of Workum een uitwas? 

Een minuut verstreek. Toen sprak meester. 

'Hangt er zo'n bult aan?', vroeg hij. Korzelig klonk 

zijn stem nog wel, maar toch ook rustiger, milder. 

Toen begreep ik, dat de fout in die varkenssnuit 

zat die meester voor een bult aanzag. Bevrijd van 

angst en onzekerheid pakte ik de bordborstel en 

veegde resoluut Friesland in model, met een vrije 

zee voor Staveren, Workum, Makkum en Hindelopen. 

Enkele maanden later vertrok Maarten. Naar 

Tilburg. Omdat zijn vader die op de Centrale 

Werkplaats van de Spoorwegen werkte, daarheen 

was overgeplaatst. Eerst in 1965 ontmoette ik hem 

weer; bij toeval, nadat ik in de krant over hem 

gelezen had. Maarten was burgemeester geworden, 

op dat moment de jongste burgervader van 

Nederland! Van Roden en dat dorp ligt niet ver 

van dat vermaledijde Friesland. 

In de laatste klas, de zevende van School X, deelde 

meester Haarsma de lakens uit. Hij stoomde mij 

klaar voor het toelatingsexamen voor de Rijks 

Hogere Burgerschool. Ik heb mij in dat ene jaar 

minder gelukkig gevoeld dan in de drie jaar bij 

meester De Mik. Ik had wat tegen meester Haarsma 

en omgekeerd had ik het gevoel dat 'het hoofd 

der school' iets tegen mij had. Hij was fors van 

postuur en uit zijn opvallend grote hoofd kon hij 

een donderend geluid laten horen. Kortom, hij 

was een man die ontzag inboezemde, 's Morgens 

arriveerde hij bij de school op een rijwiel - met 

recht een rijwiel en geen fiets - dat helemaal op 

zijn figuur en methode van open afstappen vervaardigd 

scheen. 

Meester Haarsma presenteerde zich in de klas 

in twee functies, te weten die van onderwijzer, wat 

normaal was, en die van reserve-officier, wat irrelevant 

was. Als zich maar even een gelegenheid


voordeed, meestal het laatste lesuur op zaterdag, 

werden wij geïnformeerd over militaire rangen, de 

landweer waarbij hij was ingedeeld, schietposities 

en trouw aan koningin en vaderland. 

Er moet natuurlijk een verklaring zijn voor de 

spanning tussen mij als onderdanige schooljongen 

en de overheersende hoofdonderwijzer. Midden 

jaren dertig, en van die tijd spreek ik, verwierf 

Louis Davids algemene bekendheid. Zijn revues 

werden druk bezocht en ook ik ontkwam niet aan 

een zekere verering voor de zanger met zijn 

typisch Amsterdams accent en zijn liedjes over de 

gewone man - jawel, die met dat confectiepakkie 

an bijvoorbeeld. Ook zijn radio-optredens trokken 

duizenden luisteraars. Hij zong zijn populaire 

liedjes met wat hese stem. Iedereen kende ze, zo 

niet de hele tekst dan wel de eerste regels. 

De indruk die de humorist op mij maakte, was 

zo diep dat ik hem ging imiteren. Ik dacht zelfs dat 

ik daarin bijzonder slaagde. Op mijn gehoor afgaande 

meende ik, hoe arrogant voor een kleine 

jongen, praktisch geen verschil te horen tussen het 

zangtalent van Davids en dat van mij, voorzover je 

natuurlijk van talent kon spreken. Ik kende de teksten 

van al zijn succesnummers. Uit het hoofd 

geleerd uit een liederenbundeltje dat in die dagen 

op de markt voor een dubbeltje werd verkocht. 

Niet alleen liedjes van Davids stonden er in, ook 

nummers van Willy Derby, Kees Pruis, Louis Noiret 

en Louis Bandy en wie maar meer via de luidspreker 

op ons insprak en -zong. Een imitator 

vraagt om publiek en op het schoolplein was ik 

dan ook spoedig de gevierde jongen, die met de 

dag ijdeler werd en zichzelf al de plaats van Davids 

op het toneel en achter de microfoon zag innemen. 

Mijn imitatietalent droeg echter bij tot een 

verslechterende relatie tussen meester Haarsma 

en mij. Dat kwam zo. Een snotneus, enkele banken 

achter mij, was een keer zo leuk om de vinger 

omhoog te steken. 'Wat is er Japie?'. Ik noem hem 

maar Japie, want ik weet zijn naam niet meer. 

'Wimpie kan zo mooi Louis Davids nadoen, 

meester'. 'Is dat zo Wim, laat dan eens horen jongen'. 

En daar zat ik, niet wetend hoe te kijken. 

Radeloos. Verbolgen keek ik naar de knaap die mij 

zonder voorafgaand overleg had aangebracht. 

Helaas, meesters ogen deden mij beseffen dat er 

geen ontkomen aan was. Met trillende stem, die 

niets meer van Louis Davids weg had, zong ik van 

de bollen waarvan je sprakeloos geniet als je al die 

mooie kleuren ziet. Bleef het daar maar bij. Een 

paar weken later wees Haarsma mij weer aan. 

'Laat Davids nog eens horen, Wim' en dan draaide 

ik de olieman weer eens af of het gedoe met koffie 

en broodjes op het strand van Zandvoort aan Zee. 

De terugkerende vraag ontaardde op den duur in 

een bevel waar ik maar gevolg aan diende te geven. 

Totdat ik het vertikte om ook nog maar één 

nummer van Davids' repertoire weg te geven. De 

bollen, de olieman en de broodjes met koffie en de 

hele verdere santenkraam van Davids kwamen 

mijn strot niet meer uit. Toen liet de hoofdmeester 

zich kennen. Hoofden der school en reserveofficieren 

hebben kinderachtige karaktertrekken. 

Misschien komt dat doordat ze beiden te maken 

hebben met jongens die ze naar hun hand kunnen 

zetten. Dat dacht ik toen en dat denk ik nog. 

Meester Haarsma ging me pakken. Als op mijn 

school- of huiswerk of op mijn gedrag ook maar 

iets aan te merken viel, dreef hij de spot met mijn 

imitatietalent. 'Hou jij je maar bij je bollen', zei hij 

dan, 'of bij je olieman.' Waarna hij op zijn manier 

Davids nadeed, meestal peuterend in zijn neus. 

Dat was zo zijn gewoonte. Hij kende echter de 

woorden van de liedjes niet en zong in de plaats 

daarvan honend van 'jè-jè-jè'. Flauwe kerel!


Een gildebeker van het Zwolse hoedenmakersen 

bontwerkersgilde 

Het Provinciaal Overijssels Museum bezit 

slechts weinig voorwerpen die te maken 

hebben met de Zwolse gilden. In de vorig 

jaar ingerichte semi-permanente expositie 'Zwolle 

in bedrijf zijn deze geëxposeerd. Het gaat om een 

met leer overtrokken kistje van het St. Lucasgilde, 

enkele draagtekens van het timmermansgilde, het 

kramersgilde en mogelijk het schuttersgilde, een 

staf van het tappersgilde, een groot aantal gildepenningen, 

voornamelijk van het glazenmakersgilde, 

de koperen platen, waarin de merken van de 

Zwolse zilversmeden zijn geslagen, en een gildebeker. 

Deze laatste beker is de enige gildebeker in de 

collectie van het museum. 1 Hij is vervaardigd 

door de zilversmid Dionisius van Hensboom voor 

het hoedenmakersen bontwerkersgilde in 1726. 

Dit laatste blijkt niet alleen uit de inscriptie op de 

kelk: 'Hoedemakers En Bontwerckers Gilden 

Beker aangelegd A 1726', maar ook uit de jaarletter, 

die in het voorwerp is geslagen, een L met een 1 

erboven. 

De beker was geëxposeerd op de Geschiedkundige-Overijsselsche 

Tentoonstelling, die in 1882 

ter gelegenheid van het 25-jarig bestaan van de 

Vereeniging tot Beoefening van Overijsselsch Regt 

en Geschiedenis in het Gouvernementsgebouw in 

de Diezerstraat werd gehouden. Dit stuk is eigendom 

van de gemeente Zwolle en bevindt zich 

sinds eind 1886 in het museum. 

Doordat zilversmid Van Hensboom voorwerpen 

die door beide beroepsgroepen werden vervaardigd, 

in de beker heeft verwerkt, doet de vorm 

in eerste instantie wat vreemd aan. De voet heeft 

de vorm van een breed gerande hoed. Deze rand is 

in drieën omhoog geslagen. De steel wordt onderbroken 

door een liggende cylinder, die een polsmof 

van bont voorstelt. De achthoekige verdikking 

van de balustervormige steel is een typerende 

vorm voor de eerste helft van de 18de eeuw. De 

kelk loopt iets uit en is, op de inscriptie na, glad. 

Aan de buitenzijde van de kelk zijn namen van 

gildeleden gegraveerd, waarschijnlijk met het jaartal 

waarin zij toetraden tot het gilde. Deze namen 

zijn, verdeeld over drie regels: 

Ber.Blijdenstein 1693 . Pet.V.Delden 1699 . 

Kor.Troost 1712. G.V.Delden 1720 

Her.V.Delden 1727. Ja.Go.V.Delden 1727. 

Da.Breethooft 1728 . Hend.V.Delden 1731. 

Hend.Hoijer 1731. Hend.J.V.Delden 1731. 


De beker van het Zwolse 

hoedenmakersen 

bontwerkersgilde (foto: 

Westerink, Zwolle).


Ja.Fra.V.Delden 1731. 

Op de voet staat de inscriptie: Joost van Delden 

1756. 

Aangezien de bovenste regel op de kelk 'Hoedemakers 

En Bontwerckers Gilden Beker aangelegd 

A 1726' uit andersoortige letters bestaat dan de 

drie volgende regels en de letters van deze laatste 

bovendien nauwkeurig tussen horizontale lijntjes 

gegraveerd zijn, ligt het voor de hand aan te 

nemen dat deze inscripties niet gelijktijdig zijn 

aangebracht. De eerste regel zou direkt na het vervaardigen 

van de beker kunnen zijn aangebracht, 

de volgende drie regels in 1731 of later en de naam 

van Joost van Delden, voluit in tegenstelling tot de 

andere namen, in 1756. 

Van het gilde zelf, zijn geen archiefstukken 

bewaard. De beroepen van de vermelde personen 

blijken uit trouwregisters en begraafboeken. Daaruit 

zijn de volgende gegevens te destilleren. 

Berent Blijdestein 

beroep: hoedenmaker; trouwde in 1696, vertrok 

in 1732 van Zwolle naar Groningen. 

Peter van Delden 

beroep: hoedenmaker; trouwde in 1699, overleed 

in 1761 de namen van twee van zijn kinderen 

komen ook op de beker voor: Hermannus 

en Jan Goosen. 

Kornelis Troost 

beroep: niet bekend; trouwde in 1713 voor de 

tweede maal, overleed in 1740. 

Gerrit van Delden 

In het begin van de achttiende eeuw komen 

veel personen met deze naam voor, zonder 

toevoeging van beroep. Wie de op de beker 

vermelde persoon is, is dus niet na te gaan. 

Hermannus van Delden 

beroep: hoedenmaker; zoon van Peter van 

Delden, geboren in 1702, overleden in 1763 

Joost van Delden is zijn zoon. 

Jan Goosen van Delden 

beroep: niet bekend; zoon van Peter van Delden, 

geboren in 1701, overleden in 1743. 

David Breethooft 

beroep: bontwerker; hij kreeg in 1728 het kleine 

burgerschap. 

Hendrik van Delden 

Dit kunnen twee verschillende personen zijn: 

Hendrik geboren in 1704 of Hendrik geboren 

in 1708. 

Hendrik Hoyer 

beroep: hoedenmaker; hij kreeg in 1731 het 

kleine burgerschap. 

Hendrik Jan van Delden 

beroep: onbekend; geboren in 1710, vertrok in 

1752 naar Alkmaar. 

Jan Francis van Delden 

beroep: hoedenmaker; trouwde in 1731, overleden 

in 1758. 

Joost van Delden 

beroep: hoedenmaker; zoon van Hermannus 

van Delden, geboren in 1738, overleden in 1797. 

De data van de inscriptie op de kelk en het feit dat 

de naam op de voet voluit is geschreven, roepen 

een aantal vragen op. Bij vergelijking met de data 

uit de archiefstukken ligt het voor de hand aan te 

nemen dat de vermelde jaartallen het jaar weergeven 

waarin men lid werd van het gilde. De naam 

Joost van Delden springt eruit omdat hij op een 

andere plaats is gegraveerd en omdat hij voluit is 

geschreven. Werd Joost in 1756, op 18-jarige leeftijd, 

al lid van het gilde? Een lidmaatschap op zo'n 

jeugdige leeftijd is niet onmogelijk gezien het feit 

dat zijn vader en grootvader hetzelfde beroep uitoefenden. 

Zijn er tussen 1731 en 1756 geen nieuwe 

leden tot het gilde toegelaten? Of was het een 

slechte tijd voor deze beide beroepsgroepen: Kornelis 

Troost en Jan Francis van Delden werden 

respectievelijk in 1740 en 1758 'van de armen' 

begraven, Berent Blijdestein vertrok in 1732 naar 

Groningen, Hendrik Jan van Delden in 1752 naar 

Alkmaar. Wanneer Joost van Delden in 1756 zijn 

naam in de beker laat graveren, zijn, voor zover 

traceerbaar in de archiefstukken, alleen zijn grootvader 

Peter, zijn vader Hermannus en Jan Francis 

van Delden nog in leven. 

Uit de weinige archiefstukken die gevonden 

zijn, zijn deze vragen (nog) niet te beantwoorden. 

Noot 

1. Een andere beker is ooit als gildebeker aangezien: 

een Seychellennoot op zilveren voet. Zie: Zwols Historisch 

Tijdschrift 1992,51-52.


Literatuur 

Nieuwe boeken 

Archeologie en Bouwhistorie in Zwolle 2 Hemmy 

Clevis en Jan de Jong (red.). Zwolle (gemeente 

Zwolle) 1994. 

Voor een bespreking zie hieronder. 

M. Andreas, Inventaris van de archieven van de hogere 

technische school te Zwolle 1949-1986 

(1988). Zwolle (Christelijke Hogeschool Windesheim) 

1993. 

Bomen in Zwolle: twee wandelroutes in het 

centrum. Zwolle (Stichting Zwolle Groenstad) 

1993. 

W. Boxma, 'Van Amersfoort tot Zwol: historisch 

reizigersverkeer tussen twee steden' in: Nederlandse 

Historiën 1993, nr4/5. 

Ad Dijkshoorn en Leen de Kleine, Horreüs de 

Haas pad: een wandeling langs historie, architectuur, 

flora en fauna van het Engelse werk en 

Spoolderbos. Zwolle (gemeente Zwolle) s.a. 

[199?] 

J. Erdtsieck, Kerken onder druk. De Zwolse kerken 

in tijden van een vijandelijke bezetting. Zwolle 

(eigen beheer) 1994. 

Caspar van Heel, 400 jaar gedeputeerde staten van 

Overijssel. Zwolle (provincie Overijssel) 1993. 

Hoofdlijnennotitie zorgen welzijnsbeleid. Zwolle 

(gemeente Zwolle) 1993. 

Jubileumkrant o.b.s. Het Turfschip. 1978-1993. 

Zwolle 1993. 

H.J.H. Knoester, Berichten uit het gemeentearchief. 

Zwolle 1993. 

Serie kranteartikelen, eerder verschenen in De 

Peperbus. 

Aaje Lem, 'De Zwolse drukker Peter van Os en 

zijn relatie met Gheraert Leeu' in: Koen Goudriaan 

e.a. (red.), Een drukker zoekt publiek. 

Gheraert Leeu te Gouda 1477-1484 (Oudheid- 

kundige kring 'Die Goude') 23ste verz. bijdragen 

1993,184-192. 

Aranka Meierink, Zwolle in contrast Zwolle 

(Waanders) 1993. 

Nota volkshuisvesting 1992 en 1993. Zwolle (gemeente 

Zwolle) 1993. 

Op weg naar een betere organisatie? Hoe ver zijn we 

nu en wat moet anders? Zwolle (gemeente 

Zwolle) 1993. 

Fred Pfeiffer, Zwolle, een palet van stad en landschap. 

Twee wandelingen in en vijf fietstochten 

rond de stad. Zwolle (Waanders) 1993. 

Reacties op evaluatienotitie en concept-bmc-Zwolle 

Zwolle (gemeente Zwolle) 1993. 

J.G. Sijmons e.a., In bescheiden mate. Liber Amicorum 

mr. J. in 't Veld. Zwolle [s.n.] 1994. 

J. in 't Veld heeft gewerkt als advocaat voor het 

Zwolse advocatenkantoor Nysingh Bitter & 

De Vries Robbé. 

Annemarleen Wiegerinck, Nieuwstraat 55 Zwolle. 

Geschiedenis van een huis en zijn bewoners. 

Zwolle (eigen beheer) 1994.

114 

Boekbespreking 

Ellen Vreenegoor Archeologie en Bouwhistorie in Zwolle 2 Hemmy 

Clevis en Jan de Jong (red.). Zwolle (gemeente 

Zwolle) 1994. 

Met daarin bijdragen van: Jan de Jong, Anton 

Kroes, Johan Teunis, Bert Groenewoudt, Ronald 

Wiemer, Pim Alders, Ruud van Beek, Harriët 

Wevers, Corrie Bakels, Henri Wolf, Joop Bredewold 

en Vincent van Vilsteren. 

Het is een knappe prestatie om binnen een jaar het 

tweede deel in de reeks over archeologie en bouwhistorie 

te laten verschijnen. 

Ook dit maal is het een goed leesbare en fraai 

geïllustreerde publikatie met een breed scala aan 

onderwerpen geworden, die allemaal te maken 

hebben met de gemeente Zwolle. 

Aardig is dat in dit boek diverse benaderingswijzen 

samengekomen. Archeologisch, bouwhistorisch, 

historisch, botanisch en dendrochronologisch 

onderzoek, geven de mogelijkheid tot het 

uitdiepen van individuele onderwerpen. Zoals het 

artikel van Bert Groenewoudt en Ronald Wiemer 

over een booronderzoek, dat voorafgaand aan de 

vervolg-opgraving werd uitgevoerd om inzicht te 

verkrijgen over de ondergrond alvorens er een 

spade de grond in ging. Het overzicht van kledingaccesoires 

en bestek, door Henri Wolf en Joop 

Bredewold geschreven, is een voorbeeld voor hoe 

verantwoord omgaan met metaaldetectors en het 

publiceren van de gevonden voorwerpen tot een 

zinvolle bijdrage aan de archeologie kan leiden. 

Interessant zijn ook de geïntegreerde studies, 

zoals bouwhistorisch en historisch onderzoek in 

combinatie met jaarringonderzoek uit de bijdrage 

van Anton Kroes en Johan Teunis. De exacte kapdatum 

van het hout, dat gebruikt werd in de verdiepingsvloer 

van het huis op het Krommejak, 

stemde niet overeen met de manier van bouwen, 


die in de tweede helft van de zestiende eeuw in 

zwang was gekomen. Daaruit werd afgeleid dat de 

opdrachtgever dit huis had laten bouwen in de 

stijl van een oudere traditie. De bijdrage van Ruud 

van Beek en Vincent van Vilsteren laat zien dat 

archeologisch onderzoek in combinatie met historisch 

onderzoek nieuwe gegevens op kan leveren. 

De oudste resten van kasteel Voorst dateren 

niet uit 1280, maar zijn ouder. Op grond van de 

vondsten en de historische bronnen blijkt dat hier 

mogelijk al rond 1200 een kasteel van tufsteen 

stond. Soms blijken opgravingsgegevens voor 

meerdere uitleg vatbaar. De ontdekking van de 

zonnekalenders in Ittersumerbroek heeft al veel 

stof op doen waaien in archeologisch Nederland. 

Door de bijdragen van Jan de Jong, Harriët Wevers 

en Ruud van Beek zijn de opgravingsgegevens 

van de nederzetting uit de Bronstijd nu ontsloten, 

zodat voor- en tegenstanders zelf hun conclusies 

kunnen trekken. Wat hun mening uiteindelijk 

ook zal zijn, van groot belang is dat archeologen 

verder kijken dan hun neus lang is en er meer discussie 

op gang komt. Aardig is dat het idee van de 

zonnekalenders experimenteel wordt getoetst in 

het archeologische themapark Archeon te Alphen 

aan de Rijn. Een park dat ik overigens jong en oud 

voor een leuke dag archeologie kan aanraden. 

Al met al is Archeologie en Bouwhistorie 2 een 

boek waarin de geïnteresseerde lezer allerlei zaken 

van zijn gading vinden zal.


Auteurs Colofon 

Willem Boxma (1924) werd geboren in Heerenveen en 

verhuisde in 1928 naar Zwolle waar hij tot 1946 

woonde. Hij was achtereenvolgens bedrijfsjournalist 

bij de Nederlandse Spoorwegen, medewerker 

voor perszaken bij de Cultuurtechnische Dienst en 

hoofd publiciteit bij de Vereniging voor Volkshogeschoolwerk. 

Daarnaast schreef hij bijdragen voor 

diverse periodieken en boeken op historisch en toeristisch 

gebied. 

drs. Lydie van Dijk (1945) is kunsthistorica en als conservator 

verbonden aan het Provinciaal Overijssels 

Museum. 

Dick Hogenkamp (1949) is arbeidsdeskundige bij de 

Gemeenschappelijke Medische Dienst. Hij is verknocht 

aan Zwolle en geeft regelmatig dia-voorstellingen 


F.Th.J. Jansen (1922) legde in 1954 zijn artsexamen af 

aan de Rijksuniversiteit te Groningen. Nadien was 

hij ruim dertig jaar huisarts te Poeldijk. Sinds juni 

1985 woont hij te Zwolle. Hij is vrijwillig medewerker 

bij het gemeentearchief Zwolle en de IJsselakademie 

te Kampen. 

Ellen Vreenegoor is waarnemend archeoloog voor de 

provincie Overijssel. 

drs. Frits David Zeiler (1949) is historicus. Hij organiseert 

tentoonstellingen en publiceert op het gebied 

van de (vooral Oost-Nederlandse) geschiedenis en 

archeologie. 






J. Hagedoorn, voorzitter 

Tyassenbelt 28,8014 NW Zwolle 



H. Brassien, penningmeester 

Thorbeckegracht 3c, 8011 VL Zwolle 



Postbus 1448, 8001 BK Zwolle, telefoon: 038-656784 





en studenten /25,oo/jaar 

overige leden /35,oo/jaar 



R. de Bree, W. Cornelissen, E.A. van Dijk, W.A. Huijsmans, 

M. van der Laan, J.C. Streng, I. Wormgoor. 



Vormgeving: Rob van den Elzen bNO, Culemborg 

Fotografie: tenzij anders vermeld zijn de foto's afkomstig 

uit het Gemeente-archief Zwolle (reprografie J.P. de 

Koning) 







* ' . . - • f' '•• f

ïstonsc 

Si f 

. . • * . . • 

ym-,< 

1 1 E J A A R G A PRIJS F 9,5O



Dick Hogenkamp 

Reeds in 1933 werd het Vechterstrand, gelegen 

aan de Vecht, even stroomopwaarts 

van het Haersterveer, geopend door de 

burgemeester van Zwollerkerspel, de heer U.P. 

Cavaljé. 

In 1943 werd het oude vervallen theehuis overgenomen 

door de Haagse hotelhouder E.H. Dijjers, 

die deze plek vooral wilde gebruiken als ligplaats 

voor zijn kruiser. Pas in 1950, enkele jaren 

na het overlijden van de heer Dijjers, werd het 

strand opnieuw opengesteld als zwembad. Er 

kwamen toen ook een kleedgelegenheid en een 

winkel. 

Voor veel Zwollenaren was het jarenlang goed 

toeven op het Vechterstrand; eerst als plek waar 

alleen gezwommen kon worden en sinds 1958 officieel 

ook als camping. 

Zo kon je in de kantine, onder het met één verdieping 

opgekrikte oude theehuis, een consumptie 

gebruiken en uitrusten na een vermoeiende 

roeitocht met een bij het Haersterveer gehuurde 

roeiboot. 

Op de oude foto is nog goed te zien hoe de 

camping zich aanprees als 'Autocamping Holland'. 

De in diepte langzaam oplopende 'zwemplas' 

is omgebouwd tot een zeer goed geoutilleerde ligplaats 

voor plezierjachten en de camping is sterk 

gemoderniseerd. 

De naam is inmiddels veranderd in Terra Nauta. 

Het beheer is nog steeds in handen van de 

familie Dijjers. 

Boven: Het Vechterstrand. Oude situatie. 

Onder: Het Vechterstrand. Huidige situatie.



Als u dacht dat sponsoring iets nieuws zou 

zijn, dan haalt Jan Louwen u wel uit de 

droom. Hij beschrijft de voorbereidin : 

gen en het maken van een promotiefilm voor 

Zwolle. Het meest opvallend was, dat één sponsor 

niet met name genoemd hoefde te worden. Kom 

daar nu nog maar eens om. 

De gemeente-archeoloog Hemmy Clevis vertelt 

bijzonderheden over een haardsteen, die afkomstig 

is uit het majestueuze pand Nieuwstraat 

55. Het lijkt ons de moeite waard om deze haardsteen 

te (her)plaatsen. 

Theodericus Weijsse woonde en werkte lang 

in het klooster van Windesheim. Behalve met de 

stilte van zijn studeercel, kreeg hij ook te maken 

met een beroving door struikrovers. Frits David 

Zeiler vertelt ons over het leven van deze laatste 

'eigen' rentmeester van Windesheim. 

Weet u wat Veel vlagghen, luttel botters' betekent? 

Jean Streng schreef een mooi verhaal over 

mode en moraal. Niet iedereen zal echter in de 

zeventiende eeuw zo fraai zijn uitgedost als Moses 

ter Borch. 

Dick Hogenkamp haalt herinneringen op aan 

het oude Vechterstrand. Veel Zwollenaren hebben 

daar in de natuur mooie zwem-avonturen beleefd. 

Bob Erdtsieck beschrijft de open neergang 

van de katholieke en de gereformeerde Zwollenaren 

rond de jaren 1672-1674. De memoires van 

pastoor Waijer vormden een rijke bron voor zijn 

studie. Waijer preekte mooi maar hij kon het 

deurtje naar de preekstoel alleen met geweld open 

krijgen... 

Tot slot vertelt Willem Boxma, oud-Zwollenaar, 

ons meer over zijn jeugd in het vooroorlogse 

Assendorp. Lees over 'de rooien' en de 'kapitalisten'. 

Boxma kwam uit een rood nest maar hij liep 

toch ook een keer mee met een oranje koninginneoptocht. 

En z'n moeder vond het nog goed ook. 

Zwolle vroeger en nu Dick Hogenkamp 116 

Grabbelen bij veeleisende sponsors: Zwolle gefilmd in 1952 Jan Louwen 118 

Een haardsteen uit Nieuwstraat 55 te Zwolle H. Clevis 

Straatnamen, niet zo eenvoudig Wil Cornelissen 

Twee spotdichten op de adel van Gerard ter Borch J.C. Streng 

Theodericus Weijsse (ca. 1527-1602) De laatste 'eigen' rentmesster 

van Windesheim Frits David Zeiler 126 

In 't Catholycke gelove herstelt Het kerkelijke leven in de rampjaren 

1672-1674 J. Erdtsieck 129 

Een gewone jongen in Zwolle I2. Willem Boxma 137 

Literatuur 142 

Boekbespreking 142 

Agenda 148 

Auteurs 148 

Omslag: De hoofdrolspelers van de promotiefilm over Zwolle, 

(foto: J. Louwen). 

121 

122 

123

Jan Louwen 

De regisseur geeft aanwijzingen 

op een terras 

in Giethoorn 

(foto: J. Louwen). 

u8 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 

Grabbelen bij veeleisende sponsors: 

Zwolle gefilmd in 1952 

Het is 1952, zeven jaren na de bezetting. 

Nederland herbouwt nog altijd met man 

en macht en van hogerhand wordt nog 

steeds geadviseerd de broekriem aan te halen - 

wat dan ook gehoorzaam gebeurt. 

Zwolle snuift aan de nieuwe tijd. Het wil 

omhoog stoten in de vaart der steden, om het vrij 

naar Van Deyssel te zeggen. Zwolle wil niet langer 

in randstedelijke ogen met krantepapier zijn 

dichtgeplakt, of het eindpunt zijn van de beschaafde 

Hollandse mentaliteit. Maar dat betekende wel 

dat de stad gepromoot moet worden; er moet aan 

de weg getimmerd worden, zoals Emmen dat in 

die jaren zo handig doet, en de naam van de stad 

moet opgevijzeld worden. 

De gemeenteraad heeft al laten blijken dat 

Zwolle, net zoals vele andere stadjes, naar haar 

mening vaker bij 'Den Haag' aan de bel moet trekken. 

Burgemeester jonkheer Mr. G.A. Strick van 

Linschoten, hoe beminlijk en meegaand hij meestal 

ook is, verklaart echter verontwaardigd dat hij er 

niet over piekert om persoonlijk bij departementen 

te gaan bedelen: zoiets is niet des burgemeesters. 

De vvv is kort geleden nieuw leven ingeblazen. 

En wie zou Zwolle beter kunnen promoten 

dan een daartoe goed uitgeruste vvv? Helaas is de 

vvv er niet toe uitgerust. Er is nauwelijks geld 

want de leden, vooral middenstanders en vertegenwoordigers 

uit de industrie, letten ook toen al 

goed op de kleintjes - hun eigen kleintjes wel te 

verstaan, vvv-directeur Piet Bennekers roeit met 

te korte riemen om de na lang piekeren uitgedachte 

leuze 'Zwolle-Congresstad' veel verder te laten 

komen dan de Sassenpoort. 

Film 

Een documentaire-achtige film zou mooi zijn. 

Een echte 16 mm-film over Zwolle, die links en 

rechts uitgeleend kan worden en die, in tegenstelling 

tot foldertjes, een levendige en bij tijd en wijle 

zelfs bruisende stad kan laten zien. Televisie is er 

nog niet en de radio doet het nog altijd zonder 

reclamespotjes. 

Zou zoiets kunnen? En vooral: zou zoiets op 

een koopje kunnen? 

Het is nu moeilijk te achterhalen, maar het 

schijnt dat de gezamenlijke Zwolse banketbakkers 

het eerst met dit idee komen. Zij moeten hun 

blauwvingerkoekjes kwijt en daar hebben ze wel 

een paar centen voor over. 

Centen dien je in dit geval overigens letterlijk 

te nemen. Er zijn dus meer sponsors nodig, al is 

dat woord nog niet in zwang. Fabrikanten dus, 

winkeliers die om niets de financiële lasten helpen 

dragen. Om niets? Dan kent u de fabrikanten en 

winkeliers uit die tijd niet. 'Voor niks gaat de zon 

op', zei de pontjesbaas van de Willemsvaart al als 

je vroeg om gratis te mogen overvaren. Meebetalen 

aan een film, nou goed dan, maar het produkt


van de mecenas zal dan ook duidelijk naar voren 

moeten komen. Niet een beetje tersluiks, maar 

voluit in close-ups. 

Schrijver dezes moest het script maar schrijven 

en het scenario en de regie voeren, zo vindt men. 

Op alles zegt hij ja, want hij is een beetje filmgek. 

Al heeft hij nooit een camera gehanteerd, hij is 

opgegroeid in de bioscoop (de Buitensociëteit) en 

als stadsredacteur van de Zwolsche Courant heeft 

hij al jarenlang honderden films kritisch gerecenseerd. 

Bovendien is hij jong en overmoed hoort bij 

de jeugd. Als Cecil B. de Mille duizenden figuranten 

kan dresseren, zou hij dan falen bij tien of vijftien 

man? 

Hij schrijft een eenvoudig verhaaltje over een 

vrouw, man en kind, die in een gloednieuwe, 

zojuist op de markt gekomen cabriolet Zwolle 

ontdekken. Uiteraard doen ze dat voor het oog 

van de camera. Die camera wordt bediend door 

persfotograaf Dolf Henneke, die ooit nog eens 

voor Polygoon werkte maar zelf geen peperdure 

camera heeft. Een 32 mm-film zoals bioscoopprojectors 

nodig hebben zit er vanwege de kosten niet 

in. Een 8 mm-amateurfilm is weer het andere, 

armoedige uiterste. Het blijft dus schipperen, 

maar dat is in Zwolle in die tijd gewoon: de middenweg 

is altijd goed genoeg zowel in de politiek 

als in de maatschappij. Overigens liggen de 16 

mm-camera's ook niet voor het oprapen in deze 

na-oorlogse jaren; zeker niet als er nauwelijks geld 

beschikbaar is. 

Gelukkig is de afdeling Voorlichting van de 

Directie IJsselmeerpolders genegen er één in 

bruikleen af te staan. Daarmee wordt zij de belangrijkste 

en onbaatzuchtigste sponsor: ze staat 

er namelijk niet op om in de film genoemd te worden. 

Slaolie en levertraan 

Dolf koestert z'n Bell en Howell en de jonge journalist 

begint aan de bijna onmogelijke legpuzzel 

hoe alle produkten van de goedgeefse middenstand 

en industrie duidelijk en toch niet al te 

nadrukkelijk in beeld zijn te brengen. 

Hoe breng je bij een bezoek van een jong gezin 

aan de Overijsselse hoofdstad over dat Reinders 

slaolie als goud zo goed is? En dat de smaak van 

een kopje koffie gebaat is bij een beetje Buisman? 

Dat wordt dan oliebollen eten aan een kraampje 

en suggereren dat van Gijtenbeek cichorei (of wat 

het dan ook is) in z'n koffie doet. Bedrijfsleider 

Hornstra zal dat zeker geen plezier gedaan hebben. 

Vader kan natuurlijk best een borreltje drinken 

van Ganzeboom of Doyer en Van Deventer, 

maar waar laat je levertraan-sponsor Sinatran en 

de echt Zwolse rozenazijn van Schaepman? 

Het is duidelijk dat het echtpaar plus dochter, 

zijnde mevrouw D. Schreuder-Noot, de journalist 

Hans Schothorst en de jeugdige Doortje Jansen, 

het druk hebben met het bewonderen van Zwolle 

en met het eten van blauwvingerkoekjes en Helders 

biscuitje; 'daarvan genoot je'. Maar goed, het 

kan allemaal, zij het soms wat krampachtig. 

Een hoofdstuk apart vormt het blauwvingerspektakel. 

Voor de toonbank van banketbakker 

Dalenoord wordt belangstellend geïnformeerd 

waar die naam vandaan komt. Dan is het de beurt 

aan enkele leden van de Koninklijke Rederijkerskamer 

om in passende kleding een stukje modeltoneel 

op te voeren in de sfeervolle schepenzaal. 

Een afgezant van de stad Kampen betaalt het aan 

Kampen geleverde Zwolse carillon in stuivers en 

In de Schepenzaal van 

het gemeentehuis werd 

het verhaal over het 

ontstaan van de naam 

Blauwvingers gespeeld. 

KapperH.S. Wolffisde 

burgemeester (foto: 

J. Louwen).

Voor het vertrek naar 

Giethoorn en omgeving 

krijgen de drie hoofdrolspelersfolders 

over de 

omgeving. Geheel links 

is regisseur Jan Louwen 

te zien; geknield naast 

hem staat DolfHenneke. 

Vervolgens zijn 

mevrouw Schreuder- 

Noot als moeder, Hans 

Schothorst als vader en 

Doortje Jansen als 

dochter te zien. (foto: 

J. Louwen). 


het geld wordt geteld tot de vingers blauw zijn; in 

een zwart-wit film levert dat dus zwart op. Bovendien 

biedt het de geldbrenger de gelegenheid om, 

slaperig van het wachten, een frisse Friese Heerenbaai 

van Roelfsema in de pijp te stoppen. 

Vooraf wordt geworsteld met de vraag waar 

een grote hoeveelheid geldzakjes en munten vandaan 

moet komen. Ondergetekende meent zich te 

herinneren dat een bank ervoor zorgt, onder 

voorwaarde dat een bankemployé er de hele dag 

met de neus bovenop zit. Kapper Wolff is een zich 

de vingers zwart tellende burgemeester en Karel 

Nijland zet een mooi typetje neer als de hooghartige 

Zwolse bode. 

De omgeving in 

Zwolle heeft dan wel veel te bieden, maar de 

acteurs zullen toch ook de omgeving moeten zien. 

Met een bus van Schutte's Tours natuurlijk, want 

die onderneming heeft ook meebetaald. De tocht 

gaat in elk geval naar Giethoorn, want het plaatselijk 

café heeft ook lichtjes in de buidel getast. 

Uiteraard is, vanwege de al eerder aangehaalde 

kosten, de film stom, zodat zo nu en dan een tussentekstje 

moet worden ingelast. Het monteren 

van de film is een drama met panieksituaties. Een 

professionele montageset ontbreekt, met als gevolg 

dat ten huize van de familie Henneke de gang 

tijdens het projecteren, knippen en plakken een 

volslagen onoverzichtelijk slagveld van celluloid 

wordt. Maar de film komt er: een ruim twintig 

minuten durende speelfilm-documentaire; met 

veel goede wil en heel weinig geld in elkaar gezet. 

'Rondom de Peperbus' heeft vele jaren nuttige 

diensten bewezen. Destijds als actueel en modern 

propagandamiddel; nu opeens gekoesterd als een 

nostalgische terugblik op oud Zwolle. Dit laatste, 

hoewel het celluloid niet zo best meer is, er 'kabels' 

over lopen en een enkel fragment spoorloos is verdwenen. 

De regisseur ervan is de journalistiek trouw 

gebleven en heeft het bij deze ene film gelaten. Hij 

heeft daar geen spijt van. En toen hij enige tijd 

geleden, na ruim veertig jaren, opeens weer werd 

geconfronteerd met zijn jeugdzonde, dacht hij 

toch even: 'zo gek was de film nou ook weer niet', 

gezien de bijna onmogelijke omstandigheden 

waaronder de film in 1952 tot stand kwam als 

'very, very low budget-film'.


Een haardsteen uit Nieuwstraat 55 te Zwolle 

I 

n het fotoarchief van de sectie Monumentenzorg 

van de Gemeente Zwolle bevindt 

zich een foto van een haardsteen, afkomstig 

uit een pand aan de Nieuwstraat 55. Het voorwerp 

zelf bleek nog in fragmenten aanwezig te zijn op 

de gemeentewerf. Na een grondige restauratie in 

het atelier van de gemeente-archeoloog is het weer 

een toonbaar stuk geworden. 1 Na determinatie 

door mevrouw J. Hollestelle uit Arnhem, is een en 

ander hieronder op papier gezet. 

Een haardsteen is een speciaal soort baksteen, 

bestand tegen hoge temperaturen. Haardstenen 

zijn dan ook in de schouw verwerkt, achter het 

vuur. Ze worden ook wel bakstenen met reliëfversiering 

genoemd, hoewel de oudste exemplaren 

onversierd geweest moeten zijn. De oudste versierde 

exemplaren dateren volgens J. Hollestelle 

uit het laatste kwart van de vijftiende eeuw. 2 De 

versiering is met behulp van mallen aangebracht 

in de nog vochtige klei. Bijbelse taferelen, wapenstukken 

en bustes zijn de meest voorkomende 

voorstellingen. 

De oudste haardstenen meten in lengte 13 tot 

15 cm, met een hoogte van 9 tot 10 cm en een dikte 

van 7 tot 10 cm. De stenen zijn zo dik omdat de 

versiering op het grootste oppervlak van de stenen 

is aangebracht; ze worden dus als het ware op hun 

kant in de schouw gemetseld. Ongeveer 50 stuks 

zijn nodig om de schouw te verlevendigen. Niet de 

gehele achterwand werd opgevuld, alleen het centrale 

gedeelte achter de vuurplaats. De stenen werden 

in een driehoekige vorm gemetseld met een 

basislaag van 7 tot 9 stenen, naar boven minderend. 

De rest van de achterwand van de schouw 

werd met gewone bakstenen gemetseld. Boven op 

deze 'gewone' haardstenen kon een deksteen 

geplaatst zijn. De basis van een deksteen is rechthoekig, 

met een lengte van twee gewone haardste- 

nen; de hoogte kan wel 20 cm bedragen. De 

bovenkant kan rond dan wel driehoekig zijn. Bij 

mijn weten is er naast deze twee vormen van 

haardstenen slechts één andere bekend, waarvan 

maar één exemplaar gevonden is. Het betreft hier 

een massieve gebakken haardplaat met een halfronde 

bovenkant. Laagsgewijs zijn met behulp 

van verschillende mallen afbeeldingen aangebracht. 

Dit exemplaar is afkomstig uit Gorichem. 3 

De Zwolse deksteen heeft een reliëfversiering 

die bestaat uit het wapen van keizer Karel V met 

een dubbele adelaar op het wapenschild tussen de 

twee zuilen van Hercules en de wapenspreuk PLUS 

OLTRE. 4 Het jaartal in het fronton is waarschijnlijk 

1552. Het is een vrij algemeen voorkomende voorstelling. 

Volgens Hollestelle is het feit dat beide 

H. Clevis 

Haardsteen uit het 

pand Nieuwstraat55.

Wil Cornelissen 


wapendragers griffioenen zijn, echter bijzonder. 

In de regel staat links een griffioen en rechts een 

leeuw. 5 De twee letters ter weerszijden van de 

kroon ? en C zijn geheel nieuw en de betekenis is 

niet duidelijk. De steen is typisch Antwerps en uit 

die omgeving afkomstig en gemaakt van een uit 

Antwerpen afkomstige mal. 

Dat zo'n deksteen in Zwolle gevonden is in het 

pand aan de Nieuwstraat is niet verbazingwekkend. 

Nieuwstraat 55, tot voor kort het Van Wiechenhuis 

genoemd, nu het Vliegerhuys, dateert 

waarschijnlijk al uit het midden van de vijftiende 

eeuw. De kelders, waar de deksteen gevonden is, 

zijn nog oorspronkelijk. De grootte van het pand 

wijst er op dat het gebouwd is voor personen die 

een zekere mate van welstand genoten. In het 

midden van de zestiende eeuw is bij een verbouwing 

een haard gemetseld waarvan de gevonden 

deksteen de bekroning vormde. Wie de bewoners 

van Nieuwstraat 55 waren rond dit moment, 1552, 

is niet bekend. De eerste naam die met Nieuwstraat 

55 verbonden kan worden, is die van burgemeester 

Gerrit Loese, rond 1600. De bewoners 

Straatnamen, niet zo eenvoudig 

De Beerninkstraat, die in de raadsvergadering 

van 10 december 1945 zo genoemd 

is, omdat daar de Zwolse verzetsstrijder 

H.D.J. Beernink woonde, heette voor 

die tijd Harculostraat. Dat was overigens ook niet 

de eerste naam van die straat. 

Op 27 juni 1932 werd het voorstel van B&W 

behandeld om straten in de wijk Assendorp bloemen- 

en plantennamen te geven. Dat was allemaal 

goed en wel, maar de heer Jan Peters merkte op, 

dat de voorgestelde naam Sekdoornstraat dan wel 

heel dicht bij de Meidoornstraat kwam te liggen. 

Dat zou verwarring kunnen geven. Hij stelde voor 

om de naam Sekdoornstraat te vervangen door 

konden het zich permitteren om 'bakstenen met 

reliëfversiering' in hun schouw te laten aanbrengen. 

Van de gewone haardstenen is echter geen 

enkel exemplaar aangetroffen. 

Bij een volgende verbouwing moet de schouw 

zijn afgebroken en kwamen de brokstukken van 

de deksteen in de kelder terecht. Daar zijn ze tenslotte 

bij de restauratie in 1973 gevonden. 

Noten 

1. Restauratie H. Duiker 

2. J. Hollestelle in: Bulletin van de Koninklijke Nederlandse 

Oudheidkundige Bond \2 (1959) kol. 258. 

3. J. Hollestelle en H.C.W. Veen, 'Een gebakken 

haardplaat met heraldische figuren', in: Westerheem 

37 (1989) 234-239. 

4. In de Oudheid werden de beide gebergten aan de 

Straat van Gibraltar de 'Zuilen van Hercules' genoemd. 

Latere Spaanse heersers gebruikten deze 

zuilen als symbool voor de grenzen van hun gebied. 

5. J. Hollestelle (1959) afb. 2 en 3; J. Hollestelle, 'Herkomst 

en verspreiding van haardstenen in de 

Nederlanden', in: Antiek 5 (1970) afb. 4. 

Harculostraat. Hij wist echter niet wat de juiste 

naam was: 'De gemeente Zwollerkerspel spreekt 

van Harculo, de spoorwegen van Herculo', zo 

merkte hij op. 

De voorzitter was bang dat het Hercules zou 

worden (!) en vroeg de heer Peters of zijn voorstel 

serieus bedoeld was. Peters antwoordde dat hij 

nooit anders dan serieuze voorstellen placht in te 

dienen. 

Na enige discussie, waarbij de voorzitter enigszins 

kregel opmerkte dat het toch niet aangaat 

over dergelijke 'nulliteiten' een halfuur te gaan 

zitten praten, werd besloten de voorgestelde naam 

Sekdoornstraat te wijzigen in Harculostraat.


Twee spotdichten op de adel van 

Gerard ter Borch 

Moralisten en kleding 

Moraliseren als levensbehoefte, het lijkt 

het belangrijkste kenmerk van de 

zeventiende eeuw. Voedingsbodem 

hiervan was de christelijke religie die, zoals 

bekend, het leven slechts beschouwde als een 

oefentijd voor de eeuwigheid. Alles - en dat is heel 

veel - wat van de weg naar de eeuwigheid zou 

kunnen afleiden, werd gehekeld. Niet alleen door 

de beroepsmatige moralisten zoals predikanten en 

priesters, ook literatoren lieten zich, in dicht of 

ondicht, niet onbetuigd. De allergrootste in het 

genre was wel Jacob Cats die zich een tot in negentiende 

eeuw durende reputatie verwierf als de 

opvoeder van de Nederlandse natie. Voor zijn niet 

aflatende stroom verzen kreeg hij al in zijn eigen 

patriarchale tijd de erenaam van 'Vader Cats'. 

Nu ging het moraliseren in die tijd niet altijd 

over even belangrijke zaken, men verspilde nogal 

wat energie en inkt aan bagatellen. Zo was het een 

tijd in de mode om vooral over de mode te moraliseren. 

De verandering in de kleding waarin de 

mens zich meende te moeten hullen, wekte nogal 

wat negatieve reacties op. Alle versiering werd als 

werelds en luxe veroordeeld. De predikanten verwierpen 

de nieuwe modieuze gebruiken in donderpreken 

vanaf de kansel; lichtvoetiger werd er 

de draak mee gestoken door literatoren. Het is 

eenvoudig na te lezen in het makkelijk verkrijgbare 

boekje Profijtelijk vermaak. 1 In de daarin afgedrukte 

verzameling van emblemata van Roemer 

Visscher en de becommentarieerde spreekwoorden 

van Johan de Brune is kritiek op de mode 

ruim aanwezig. Bovendien is er het bekendste 

spotdicht op de mode, "t Kostelick mal' van Constantijn 

Huygens in opgenomen. Bij elkaar biedt 

het boekje met thematisch snuffelen op het onderwerp 

mode, een aardig inzicht op de toen heersende 

mentaliteit. 

Door de schilderkunst van de zeventiende 

eeuw is het ook mogelijk een visuele voorstelling 

te krijgen hoe men zich toen kleedde, en kan men 

op zijn minst een indruk krijgen waartegen de 

moralisten zich verzetten. Zo is het bijvoorbeeld 

ook uiterst verhelderend om het uitvoerige artikel 

van Bianca M. du Mortier met verwijzingen naar 

de kleding op de schilderijen van Frans Hals naast 

de uitgezochte teksten uit Profijtelijk vermaak te 

leggen. 2 

Gerard ter Borch sr. 

Zwolle bleef niet achter bij de heersende tijdgeest. 

Gerard ter Borch sr. (1582/83-1661) schreef twee 

J.C. Streng 

Portret van Moses ter 

Borch gemaakt door 

zijn zus Gesina. Een 

burgerjongen a la mode.


korte spotdichten op het thema. Gerard ter Borch 3 

was te Zwolle convooi- en licentmeester van de 

Admiraliteit van Hollands Westerkwartier. Hij 

was de vader van een grote familie waaronder de 

bekende schilder Gerard ter Borch jr. en de amateur-schilder 

Gesina ter Borch. Bovendien had hij 

nog een zoon Moses en een dochter Anna. In 

Anna's schrijfoefenschrift 4 schreef hij de volgende 

twee spotdichten neer. 

Verkeerden Aedel 

Hun dunkt dat haer onteert, wetenschap der consten 

veel, 

En dat de loeije 3 ledicganck, haer luijden maecket eel b . 

'tSchijnt of sij geren van drie vaeders waeren gecoomen, 

want sij haer veel op drie karsten c naemen laeten noemen. 

Het is al joncker Johan Henderick van Etcetera. 

En Joffer Marija Elisabet, daer volgt oock wat nae. 

Ons outvaeders sijn met eenen naem te lesen. 

Dit vollxken moet van Hollants afkoomst wesen. 

Want daer is het al Gosen Janss van Florij, 

En Trijntien Pieters de vrou is geren d daer bij. 

a. luie. 

b. edel. 

c. christen, voornaam. 

d. graag. 

Versierden Aedel. 

Als sij aende achtien jaeren beginnen te geraecken, 

Dan gaen sij haer sellfs tot oude mannen maeken. 

Want met stockens en stijve beenen sij moeten gaen, 

Het is al eel en nuwe moda so sijt verstaen. 

Hun hair maecken sij grijs als met meel bestoven, 

Had ickt niet gesieen, ick sout quaelick gelooven. 

O joncker Adam, juffer Eeva u fijge blaeder en lammer 

vellen, 

Zijn nu verandert in narre cappen en gecke bellen. 

Ick mien dit is het eijnt, men kant niet slimmer maeken, 

De rug is sonder lijf, de broeck begint te kraecken, 

niet so vremt als ment neemt, 

Want den regten Aedel koenen sij niet bemarken, 

Dat is alleen wetenschap en manhafte wareken. 

Bij Gerard is het de adel die zijn spot moet verdragen, 

hoewel hij met 'onse outvaders' ook de burgers 

binnen zijn kritiek lijkt te betrekken. Daaruit 

valt op te merken dat deze burger met enigszins 

schele ogen naar de hoogste sociale stand keek. 

Leeghoofdige en kale pronkers zijn het, het is een 

thema dat ook in het boekje Profijtelijk vermaak 

een paar keer voorkomt. De hoge achting voor 

wetenschap moet een van de stokpaardjes binnen 

de familie Ter Borch zijn geweest want in het 

'Materieboek' van Gesina komt ook al een gedichtje 

voor met de strekking dat wetenschap 

Veel Vlagghenûttel Botters.


onder alle verstandige mensen hoger geschat 

wordt dan aardse goederen en rijkdom. Daarom 

dient de jeugd zich ijverig te bekwamen in alle 

fraaie kunsten en wetenschappen 5 . Met deze 

opvatting week deze burgerlijke familie niet veel af 

van de inzichten die - let wel - de Overijsselse jonker 

Sweder Schele over opvoeding had. 6 

Opmerkelijk is dat Gerard de mode om kinderen 

meerdere voornamen te geven, toeschrijft aan 

de invloed van de Hollanders, die op hun beurt 

weer de schuld legden bij de na de Opstand geïmmigreerde 

Zuidelijke Nederlanders. Het is een 

bewijs te meer voor de toenemende culturele 

beïnvloeding die in de eerste helft van de zeventiende 

eeuw vanuit het westen in Overijssel doordrong. 

7 

Heeft al dit gemoraliseer nu ook effect gehad? 

Denkelijk niet. Binnen de eigen familie van Gerard 

wordt dat duidelijk in de kleding van zijn kinderen. 

Op talloze tekeningen van zijn dochter 

Gesina heeft zij zichzelf afgebeeld in een japon die 

toch wel erg luxueus is voor een eenvoudige burgerdochter. 

Nog duidelijker blijkt de vergeefse 

Ad pompam tantum, 

125 

moeite van het gemoraliseer bij zoon Moses. Gesina 

maakte een aantal tekeningen van deze jonge 

vaderlandse held, die in 1667 in de zeeslag bij Harwich 

stierf. In het afgebeelde pak zou Moses zo als 

plaatje kunnen figureren bij een praatje van Roemer 

Visscher waarin de adel om hun kleding op de 

hak wordt genomen. 8 Het is de tragiek van een 

satiricus dat hij niet serieus genomen wordt, zelfs 

niet door zijn eigen kinderen. Zij kleedden zich 

zonder een spoor van onbehagen in een overvloed 

van modieuze frivoliteiten. 

Noten 

1. [M.C.A. van der Heijden ed.] Profijtelijk vermaak. 

Moraliteit en satire uit de 16e en 17e eeuw, Spectrum 

van de Nederlandse Letterkunde 10, Utrecht/Antwerpen 

1968 [meerdere edities]. 

2. B.M. du Mortier, 'Het kostuum bij Frans Hals', in: 

S. Slive (red.), Frans Hals, Maarssen/'s-Gravenhage 

1989,45-60. 

3. A. McNeil Kettering, Drawings front the Ter Borch 

studio estate in the Rijksmuseum, 2 delen, 's Gravenhage 

1988,4-8. 

4. Het oefenschrift is beschreven in McNeil Kettering, 

o.c.,863. 

5. McNeil Kettering, o.c, 401-402. 

6. C. Gietman, 'Het adellijk bewustzijn van Sweder 

Schele tot Weleveld', in: Overijsselse Historische Bijdragen 

107 (1992), 104-108. 

7. A.C.F. Koch, Tussen Vlaanderen en Saksen, Hilversum 

1992,184-190. 

8. Profijtelijk vermaak, 133,164. McNeil Kettering, o.c, 

718,719- 

Twee spotprentjes op de 

kleding van de adel. 

(in: Profijtelijk vermaak, 

133,164).


De eerste bladzijde van 

de rekening van Theodericus 

Weijsse over 

1588 (foto: F.D. Zeiler). 


Theodericus Weijsse (ca. 1527-1602) 

De laatste 'eigen rentmeester van Windesheim 

In het tweede kwart van de zestiende eeuw 

liep het aantal roepingen in de kerk aanzienlijk 

terug. Niet alleen jonge priesters en 

kloosterlingen werden schaarser, maar ook de bij 

leken zo geliefde beweging der Devotio Moderna 

nam af in populariteit. In het beroemde klooster 

van Windesheim vond men het, als we op de overgeleverde 

lijsten van novieten niogen afgaan, na 

1530 nauwelijks meer de moeite waard om de 

nieuw ingetreden broeders te registreren. 1 Toen in 

1552 de jonge Deventenaar Derick Weijsse besloot 

'sich in den geestelick(e) staett te begeven' en deswegen 

afstand deed van zijn erfdeel ten gunste van 

zijn beide zusters, liet hij nadrukkelijk vastleggen 

dat deze wilsbeschikking nietig zou zijn ingeval 

zijn klooster zou worden 'verdestrueert' of 

anderszins zou ophouden te bestaan. 2 

Bij het tekenen van deze akte moet Derick ten 

minste 25 jaar oud zijn geweest, destijds de minimum 

leeftijd voor het verrichten van een dergelijke 

rechtshandeling. Zijn vader Derick Derickss 

was op dat moment al overleden. Over de verdere 

afkomst en achtergrond van de jonge conventuaal 

zwijgen de bronnen, al mogen we aannemen dat 

hij stamde uit een redelijk welvarend Deventer 

geslacht. We weten echter niet of er een familieband 

bestond met die andere, oudere Derick 

Weijsse, die in de Rijkmansstraat woonde en 

gedurende vele jaren openbare ambten 

bekleedde. 3 Dericks moeder, Vrouwke van Halteren, 

was van goed-katholieke huize; getuige de 

grote aantallen transacties in renten en onroerend 

goed moet haar familie niet onbemiddeld zijn 

geweest. 4 Het gezin bestond in 1552 behalve uit de 

aankomend kloosterling uit Vrouwke jr. en Jenneken. 

Na zijn intrede heeft broeder Theodericus - 

zoals hij zich in overeenstemming met zijn geestelijk 

ambt was gaan noemen - nog een kleine dertig 

fXjM 

jaar in betrekkelijke rust in het klooster kunnen 

wonen en werken. In die tijd moet hij zeer vertrouwd 

zijn geraakt met de kleine gemeenschap 

van religieuzen binnen, en van dorpelingen buiten 

de muren. Beide delen van Windesheim waren 

sterk met elkaar vervlochten, niet in de laatste 

plaats omdat het convent ongeveer de helft van 

alle grond en verschillende belangrijke gebouwen, 

zoals de dorpskorenmolen, in eigendom had. 5 

Ook met de stad Zwolle, wier burgers het klooster 

destijds hadden gesticht, en met de staten van 

Overijssel, die het als vergaderaccommodatie 

gebruikten, bestond een speciale band. Deze zou


althans een verklaring kunnen zijn voor het feit, 

dat de 'arme conventualen' omstreeks 1580, toen 

de oorlog in volle hevigheid woedde, binnen de 

veilige stadsmuren mochten komen wonen en 

voor de omstandigheid, dat Windesheim bij het 

statenbesluit tot afbraak van de buitenkloosters in 

1581 voorlopig werd ontzien. 6 Misschien hoopte 

men dat het meest vermaarde klooster in het 

Oversticht voor verdere aantasting bewaard zou 

blijven; de onrust op het platteland zou echter nog 

tientallen jaren voortduren. 

Vanaf deze tijd zien we Theodericus Weijsse 

naar voren treden als woordvoerder, pleitbezorger 

en belangenbehartiger van de verstrooide kloostergemeenschap. 

Er zou zelfs sprake geweest zijn 

van een officiële aanstelling van stadswege tot 

'amtman' over het goederenbezit. 7 Ofschoon het 

betreffende stuk niet meer is terug te vinden, blijkt 

uit de overgeleverde rekeningen van het rentambt 

dat Weijsse in ieder geval in 1585 een begin heeft 

kunnen maken met het scheppen van orde in de 

administratieve chaos. 8 Van deze taak heeft hij 

zich buitengewoon goed gekweten. Binnen een 

jaar of vier, vijf kon hij weer verzekerd zijn van 

vaste inkomsten uit renten, pachten en tienden en 

was overal het herstel van verwaarloosd of verwoest 

bezit ter hand genomen. De rekeningen 

getuigen van doorzettingsvermogen en opofferingsgezindheid, 

terwijl bewijzen van onderling 

hulpbetoon soms op ontroerende wijze uit de 

sobere notities naar voren komen. Tot Weijsses 

vrienden mogen we zeker zijn medebroeder Herman 

van Zutphen rekenen, die hem dikwijls op 

zijn missies vergezelde. De dorpsmolenaar Gherydt 

Jansz. en een der meiers (pachters) in Windesheim, 

Hendrick Jansz. Haegen, bewezen de 

rentmeester talloze goede diensten, evenals de 

jurist mr. Arent Gheritz. en 'meyster Willem', 

stadsorganist van Kampen. Laatstgenoemde verleende 

de amtman verschillende keren onderdak 

in zijn woning aan het St. Nicolaaskerkhof. 9 

Geheel zonder gevaar waren de reizen derwaarts 

in de eerste jaren nog niet. In 1588 werd Weijsse 

door de 'Malecontenten' ontvoerd. Volgens Van 

Hattum waren dit niet meer dan struikrovers. 'Sy 

beroofden den reysenden man niet alleen van hun 

goederen, maar vervoerden se ook gevangen na 

Deventer. Dus hadden sy met Derk Weyse, Joan 

en Arend Henrix van Hattem, en met Egbert Henderiks 

van Campen gehandelt, en sy persten hen 

elk hondert guldens losgeld af.' 10 

Tot zijn dood in 1602 heeft Weijsse binnen 

Zwolle gewoond; waar precies is niet bekend. 

Inschrijving in het Burgerboek is in ieder geval 

W/T. T ö Aj 

uitgebleven. In het Bethlehemsklooster, waar de 

Windesheimer lekebroeder Pouwel Jans met zijn 

vrouw een kamer had betrokken, huurde hij 

slechts een 'haefken' in de hof voor twee goudgulden 

per jaar. 11 Een terugkeer naar Windesheim 

was evenwel onmogelijk; de geruïneerde kloostergebouwen, 

die in tegenstelling tot de overige goederen 

rechtstreeks onder de stad vielen, zijn in de 

periode 1596-99 grondig gesloopt. Kort daarop, in 

januari 1600, moest Weijsse het rentambt overdragen 

aan het stadsbestuur. Het enige wat hij nog 

kon doen was het bepleiten van een goede regeling 

voor de negen of tien overgebleven conventualen 

Uitgaven, door het rentambt 

gedaan op 24 

augustus 1597 (foto: 

F.D. Zeiler).

Gezicht op het voormalige 

brouwhuis van 

Windesheim, sinds 1631 

in gebruik als kerk (foto: 

F.D. Zeiler, 1992). 


en een blijvend zorgvuldig beheer van het bezit in 

de toekomst. 

Theodericus' eigen bezit is, zijn ooit afgelegde 

gelofte indachtig, bescheiden gebleven - zoals 

blijkt uit zijn op 23 juli 1602 opgemaakte testament. 

12 Dat geschiedde inderhaast, 'in noet van 

pest', de ziekte waaraan hij evenals honderden 

stadgenoten dat jaar zou bezwijken. Zijn 'maeght' 

(dienstmeisje) Peterken Jans liet hij 'alle bewechlicke 

ende riede guederen' na, die op het uur van 

zijn dood in zijn huis zouden worden aangetroffen. 

Bovendien bepaalde hij, dat zij 'om redenen 

hem daertoe movierende' zou kunnen beschikken 

over de jaarrente van twee gulden uit een huis en 

were in de Aeverstrate (Grote Overstraat) in 

Deventer; mogelijk ging het hier om een alsnog 

uitgekeerd ouderlijk erfdeel. Als gewoonlijk werden 

ook de weeskinderen van Zwolle bedacht met 

een goudgulden. Maar de belangrijkste bepaling 

was bovenaan gezet: 'Inden eersten heeft Testator 

sijn ziele bevoelen in die genaedighe handen des 

heem Gaudes Almachtich ende sijn lychaem der 

Eerden ter Christelicker Begraffenisse.' Hopelijk 

hebben zijn stadgenoten hem die laatste eer onder 

die zo moeilijke omstandigheden kunnen bewijzen. 

Noten 

1. J.G.R. Acquoy, Het klooster te Windesheim en zijn 

invloed, 3 delen (Utrecht 1875-1880). Uit de naamlijst 

in deel 3 bijlage 5 blijkt een sterke afname vanaf 

ca. 1529. 

2. (Gemeentearchief Deventer (GAD) RA 55 S (Liber 

renunciationum 1549-1559), fol. 140. 

3. De eerste vermelding in de Renunciatieboeken 

stamt uit 1505 (RA 55 P, fol. 53-3); de laatste uit 1559 

(RA 55 S, fol. 464). De klapper op namen van schepenen 

en raden van het GAD geeft aan dat Derck 

Weese tussen 1534 en 1545 steeds schepen of raad 

was. In 1559 blijkt hij overleden. Zie ook: A.C.F. 

Koch, Het Bergkwartier te Deventer. Huizenboek van 

een middeleeuwse stadswijk tot 1600 (Zutphen z.j.) 

111. 

4. In meergenoemde Renunciatieboeken worden tussen 

1512-1524 en 1542 en 1549 veelvuldig telgen uit 

het geslacht Van Halteren genoemd. Vrouken van 

Halteren komt tweemaal voor, in RA 55 R, fol 193-b- 

4 (1546) en ibid., fol. 2o8-b-4 (1549). Het laatste stuk 

betreft een rente op een erf en huis in de 'Groite 

Averstrate', maar het viel niet vast te stellen of dit 

om dezelfde rente gaat die in het testament van 1602 

wordt genoemd (zie noot 12). 

5. F.D. Zeiler, Windesheim, rentambt en dorp (Kampen 

1992). 

6. Acquoy I, 86-88 en Zeiler, 7-8 en 55. Vgl. B.J. van 

Hattum, Geschiedenissen der stad Zwolle III (Zwolle 

1769) 209-210. 

7. Acquoy III, bijlage 2. 

8. Rijksarchief voor Overijssel (RAO) Staten 3042, 

Rekeningen van het rentambt Windesheim, opgemaakt 

door Theodericus Weijsse, over de jaren 

1585-1599. 

9. Zeiler, 8-9. Vgl. OAK 338, ca. 1570-1590, waar 'Mr. 

Willem organist' als een der bewoners van het 'S. 

Niclaes kerckhoff (het huidige Muntplein) wordt 

genoemd. 

10. Van Hattum III, 237. 

11. Kronijk van Gerardus Coccius (Deventer 1860) 60: 

(over 1599) 'Renten van den binnen hoff Jaerlicx 

coemende. (...)Item Derick Weise van een Haefken, 

daer hie Jaerlicx vann gift op Paesschen twee 

golden guldenn.' 

12. Gemeentearchief Zwolle (GAZ) RA 001 no. 00129, 

197-198.


In 't Catholycke gelove herstelt 

Het kerkelijk leven in de rampjaren 1672-1674 

Het rampjaar 1672 

nde aldus is huyden dese stadt in 't 

Catholycke gelove herstelt' schreef pastoor 

Arnold Wayer in zijn memoires 1 

die hij in 1690 opstelde op de datum 13/23 juni van 

't jaar 1672. 2 

Het jaar 1672 is in onze vaderlandse geschiedenis 

bekend geworden als 'het rampjaar', omdat 

ons land toen van drie kanten tegelijk werd aangevallen: 

vanuit Engeland en Frankrijk en door de 

bisschoppen van Munster en Keulen. De aanstichter 

was vooral Lodewijk XIV. Door toedoen van 

de Republiek der Verenigde Nederlanden was 

hem in 1667 de voet dwars gezet bij zijn plannen 

om de zuidelijke Nederlanden bij Frankrijk in te 

lijven. Naast de jaloezie op de groeiende handel en 

scheepvaart van de jonge republiek was dit de 

reden waarom hij met (veel) geld en goede woorden 

Engeland en de beide Duitse bisschoppen aan 

zijn zijde kreeg. Bij deze laatsten moeten we niet 

direkt aan hun geestelijke functie denken. Ze 

waren in de eerste plaats landsheren, die naar 

expansie verlangden en zeker hun begerige blik 

sloegen naar de 'steinreiche' Nederlanden. Hoewel 

Zwolle in deze jaren zijn grootste welvaart al 

achter de rug had, waren onze streken in de ogen 

van de verarmde Münstersen nog schatrijk. Zij 

waren zelfde gevolgen van de Dertigjarige Oorlog 

nog niet te boven en werden bovendien uitgemergeld 

door hun eigen landsheer, die een leger van 

40.000 man op de been wilde houden. 3 

En in April 1672 was het zover. Het oosten en 

noorden van ons land kregen te maken met de 

beide bisschoppen, van wie de 'Hoogweerdichste 

Vorst van Munster, Christoffel Bernhard van 

Galen' (Bommen Berend) de meest gevreesde was. 

Vooral het nieuwe wapen van de brandbommen 

boezemde grote schrik in. 

' Ui 

cL£_ 

üï 

r 

/ 

-f-c 

A (^ /?e 

ir, J$j±. fe/*n 

_ f ..- . I 

7 __ 

Pot, 

A^dn^KT • 

wrai IS" O - 

- - r #! 

." " . 'S* 

•:' "•"?!» 

-''* K.' 

•\ *i ; i 

' •••'•& 

• 3 

-' M 

•' "*•$ 

• • : •f 

Hi 

A-Ê- 

De vestingwerken waren verwaarloosd in de 

tijden van welvaart, zodat de sterke overmacht 

zonder noemenswaardige tegenstand het oostelijk 

en zuidelijk deel van ons land kon veroveren. 

Alleen Groningen en Friesland hielden stand; 

Holland zat veilig achter de Hollandse waterlinie, 

terwijl de vloot nog enige successen boekte. 

Op 13 juni kwam het bericht in Zwolle binnen, 

dat Deventer had gecapituleerd. De commandant 

van de troepen, Ripperda, was reeds een avond te 

voren met zijn legertje naar Hasselt getogen. Het 

was duidelijk, dat hij ook daar niet lang zou blij- 

Bob Erdtsieck 

Titelpagina van het 

handschrift van Arnold 

Wayer, Nopende het 

aerts-priesterschap van 

Swolle. Aanwezig in het 

Gemeentearchief 

Zwolle.


ven en ondanks het dringend verzoek van de 

Zwolse magistraat bleven er geen soldaten in stad 

over. Er zat dus niets anders op, reeds te onderhandelen 

over capitulatievoorwaarden, voordat 

de Keulse troepen de stad genaderd waren. De 

Zwolse regenten voelden niets voor een zinloze 

strijd, die hun bezittingen alleen maar zou vernielen. 

Bovendien vielen de voorwaarden nogal mee: 

er zou godsdienstvrijheid heersen en de bisschop 

moest erkend moeten worden als wettige soeverein. 

Hier hadden de regenten minder moeite 

mee, dan we zouden denken. Holland was ver 

weg, de banden met Duitsland waren sterk; Overijssel 

was nooit officieel tot de unie toegetreden al 

deed men wel mee. 4 Tenslotte moest de magistraat 

(die uit zestien leden bestond) na de eerstkomende 

verkiezingen voor de helft uit katholieken 

bestaan. Dit was een moeilijker punt: het betekende 

verlies van inkomsten. Maar de tijd bracht 

raad. Binnen een jaar na de capitulatie stierven 

zeven magistraten achter elkaar, waarvoor direkt 

katholieken benoemd konden worden. 5 

De snelle capitulatie maakte dat menige magistraat 

ervan verdacht werd verraad te hebben gepleegd 

en daarvoor nog geld ontvangen te hebben 

ook. De kerk schoot echter te hulp en was bereid 

om voor de magistraten die hierom vroegen een 

verklaring te tekenen: 6 

'Verklaren wij onderschreven predicanten der 

Stadt Zwolle, dewelcke de Heer Albert van 

Hemert, in sijn leven burgemeester deser stadt, in 

sijn Ed. kranck- en doodsbedde, volgen onse 

plicht, 't elckens hebben besocht, dat niet alleen, de 

voornoemde heer, aen niemant van ons iet heeft 

bekent gemaeckt van eenigh verraedt, waer door 

deze onse stadt, voor seeckere groote somma gelts, 

soude verkocht, en overlevert sijn; maer dat oock 

ter contrarie sijn Eed. aen eeniger van ons, na dat 

sijn Eed. de geruchten daer van waren ter ooren 

gekomen, verklaert heeft, self noyt van eenigh verraedt, 

of verkoopinge der stadt gesproken, ja niet 

gedacht te hebben, en sich beklaeght, dat sijn Ed. 

sulcke onwaerheden nagegeven wierden. 

Zwolle, den 16/26 julii, 1672 

Johannes Hesselius 

RoelofCfans 

Arnoldus Voltelen 

Hendrik Rouse 

Thomas Buschardus-Voltelen 

De kerk in Zwolle 

In 1580 was ook in Zwolle de ongedeelde katholieke 

kerk uiteengevallen, gestimuleerd door de 

naderende troepen van Willem van Oranje. Nog 

een tiental jaren werd de katholieke eredienst 

geduld, maar daarna was het afgelopen. De gereformeerde 

godsdienst werd als enige door de 

overheid erkend. Het middeleeuwse gevoel dat er 

maar één kerk kon zijn, bleef nog lang hangen, al 

gaven de feiten aan, dat dit niet meer mogelijk 

was. De kleine gemeenschappen van de doopsgezinden 

en luthersen gaven weinig problemen. Het 

aantal Zwollenaren dat de katholieke kerk trouw 

wilde blijven, was echter aanzienlijk. Hoe groot dit 

aantal was, is moeilijk te schatten, omdat er van 

volkstellingen nog geen sprake was. We kunnen er 

echter vrijwel zeker van zijn, dat door de eeuwen 

heen een konstant percentage van plusminus 20% 

katholieken in Zwolle aanwezig was. 7 

Alle kosten van de gereformeerde kerk werden 

betaald uit het fonds 'geestelijke goederen', dat 

ontstaan was uit de opbrengst van de genaaste 

bezittingen van de katholieke kerk. Dit fonds werd 

door het stadsbestuur beheerd. Hieruit werden 

niet alleen de predikantssalarissen betaald, maar 

ook het overige personeel: kosters, organisten, 

kerkeknechten, muzikanten, trommelaars en tevens 

de schoolmeesters. Onderwijs was in de gereformeerde 

visie een kerkelijke opdracht. De predikanten 

die beroepen werden moesten door het 

stadsbestuur goedgekeurd worden. Tussen stadsbestuur 

en kerkeraad bestonden vele personele 

verbindingen. In het algemeen waren de predikanten 

vrij onverdraagzaam, maar ze kregen bij de 

tolerantere magistraten weinig gehoor. Tegen de 

zin van de predikanten in, was er voor de dissidente 

groepen gelegenheid genoeg om bijeen te 

komen, zij 't dat hiervoor betaald moest worden 

(boeten en smeergeld). In 1672 treffen we daarom 

nog vier katholieke staties in Zwolle aan, die hun 

onderdak in zogenoemde schuilkerken hadden. In 

één ervan diende een pastoor van Zwolse origine: 

Arnold Wayer.


Pastoor Wayer 

Arnold Wayer was in 1606 te Zwolle geboren en 

stamde uit een oud katholiek geslacht. In 1625 vertrok 

hij voor studie naar Keulen, omdat in de 

Republiek voor hem geen studiemogelijkheid 

bestond. In Keulen was een Hollands college. Hier 

studeerde hij retorica, filosofie en theologie. Hij 

promoveerde in 1630 en werd tien jaar later tot 

priester gewijd. Hij deed in 1631 dienst (illegaal 

voor de overheid) als kapelaan in de statie van de 

Spiegelsteeg en werd daar in 1637 pastoor. 

In 1672 werd dit officieel en in 1673 volgde zijn 

benoeming tot aartspriester (deken van Zwolle en 

omgeving). We weten zoveel van hem, omdat hij 

in 1690 zijn herinneringen te boek stelde (zie noot 

i). 

We moeten er bij zijn commentaar op de jaren 

1672-74 dus rekening mee houden, dat hij alles bijna 

twintig jaar nadat het gebeurd was opschreef. 

Niet dat hij bewust de zaken anders voorgesteld 

zou hebben, maar herinneringen uit het verleden 

doen veel gebeurtenissen verbleken of anders kleuren. 

8 

Toen op 13 juni (oude stijl) de bisschop van 

Keulen aan het Katerveer verscheen, werd Wayer 

daar ook verwacht, hoewel hij daar zelf niet zoveel 

zin in had. Terstond wees de bisschop hem en zijn 

collega Bernardus van Someren aan met de woorden: 

'Soo sijt ghij dan de pastoren van Swolle'. Vijf 

weken tevoren had een zekere vrouw Warners aan 

de bisschop verteld, dat zij in een visioen Wayer 

had gezien die met zijn collega het koor van de 

Grote Kerk afkwam. 

Bij de capitulatievoorwaarden was bepaald, 

dat de Grote Kerk (vanaf toen weer de St. 

Michaëlskerk geheten) voor de katholieke eredienst 

beschikbaar was en de gereformeerden met 

de Bethlehemse kerk en de Broerenkerk genoegen 

moesten nemen. Maar het liep anders door het 

snelle optreden van de Jezuïeten. Dezen trokken 

als eerste de St. Michaëlskerk in. De bisschop bleef 

echter bij zijn besluit dat deze kerk voor de 

parochiegeestelijken zou zijn. Aldus kregen de 

Jezuïeten de Bethlehemse kerk en werden de gereformeerden 

naar de Onze Lieve Vrouwekerk verwezen. 

Deze lag er sinds 1590 onttakeld bij. Er was 

van alles in gebeurd, behalve kerkdiensten. 

Op 29 juni hield pastoor Wayer zijn eerste sermoen 

in de St. Michaëlskerk. 

Een klein incident was er toen hij het deurtje 

naar de preekstoel (dat klemde) alleen met geweld 

open kon krijgen; dit tot vermaak van belangstellende 

gereformeerden die riepen: 'hij baest al'. 

Zijn preek was gebaseerd op Hooglied 2:10 en 

11: 'Sta toch op mijn schone. De winter is immers 

voorbij. De regentijd heeft opgehouden.' 

Het is duidelijk dat hij hier zinspeelde op het 

feit dat het 'ware geloof weer verkondigd zou 

worden. We kunnen ons zijn vreugde over het feit 

dat de katholieke kerk na jaren weer in het openbaar 

mocht optreden, wel indenken, maar als 

Wayer geweten had wat hem en de Zwollenaren 

nog te wachten stond, was hij wellicht wat minder 

jubelend geweest. t \;v 

Arnoldus Wayer, detail 

van een zeventiende 

eeuws schilderij van 

Thomas a Kempis op de 

Agnietenberg (foto: 

Provinciaal Overijssels 

Museum).

Thomas a Kempis, anoniem 

schilderij uit de 

collectie van de Emmanuelshuizen, 

in bruikleen 

bij het Catharijneconvent 

te Utrecht. 


De gereformeerde kerkeraad 

In een buitengewone kerkeraad van de Gereformeerde 

kerk van 28 april 1672 beraadde men zich 

over de gevolgen die de capitulatie met zich meebracht. 

Er ontstond een uitvoerige discussie over 

de tegenwoordige tijd en hoe men moest handelen. 

Maar het was allemaal nog duister. Men 

moest wachten op een deputatie van de vorst van 

Munster op te vernemen wat er allemaal zou veranderen. 

Curieus was dat enkele Franse soldaten 

van het bezettingsleger (hulptroepen van de bis- 

schop) vroegen om tot het heilig avondmaal toegelaten 

te worden. Ze waren afkomstig van de 

Gereformeerde kerk in Frankrijk. Het was een 

goede gelegenheid om zich te laten informeren 

over de situatie van de kerk in dat land. Er was 

geen bezwaar dat ze meededen. Men liet dit aan 

hun eigen geweten over. Maar toen er meerdere 

soldaten kwamen en een attestatie vroegen omdat 

ze weer verder trokken werd hun dat geweigerd. 

Er kon namelijk geen toezicht op hen gehouden 

worden.


Als we de notulen van de vergaderingen van de 

kerkeraad gedurende de twee bezettingsjaren volgen, 

dan valt op dat vrij frequent vergaderd werd: 

eenmaal in de veertien dagen. Tussendoor konden 

nog extra vergaderingen gehouden worden als de 

toestand dit eiste. 

Men had grote moeite zich in de nieuwe rol te 

schikken, hoewel de situatie voor de gereformeerden 

gunstiger was dan de situatie van de katholieken 

in vroeger dagen. 

De gereformeerden mochten openlijk voor de 

dag komen. Maar ze stonden toch vrij machteloos 

tegenover allerlei zaken die vroeger rigoureus aangepakt 

zouden worden. Dikwijls kwam ter sprake, 

dat verschillende lidmaten naar 'Paapse vergaderingen 

togen' (bedoeld werd de mis bijwoonden). 

De kerkeraad kon niet anders doen dan dit aanhoren 

en op die mensen inspreken. Een weduwe die 

Franse soldaten in haar huis ontving met minder 

eerbare bedoelingen, moest ook ongemoeid gelaten 

worden. Men had van bevriende roomse zijde 

te horen gekregen, dat de kerkeraad haar maar 

niet lastig moest vallen; anders kon 't nog knap 

moeilijk worden. Ook de gemengde huwelijken 

baarden de eerwaarde heren zorgen. Men kon 

daar niet meer tegenop treden. 

Voorts was er het vraagstuk van de kerkruimte. 

Toen de Bethlehemse kerk was afgesloten (er 

stonden soldaten voor) kreeg men de O.L. Vrouwekerk 

toegewezen. Ze noemden deze kerk ijlings 

de Kruiskerk. Het gebouw was schandelijk verwaarloosd, 

maar men zag kans binnen vier maanden 

het gebouw gereed te maken voor kerkdiensten. 

Ds. Voltelen hield daar op 20 oktober 1672 de 

eerste dienst. Aanvankelijk zette men een schildwacht 

voor de deur. De magistraat was bereid om 

een collecte te organiseren voor de kosten. 

Voor vergaderingen moest onderdak gezocht 

worden in het weeshuis. Maar ook daar liet de 

bezetter zijn invloed gelden. In plaats van een 

gereformeerde kwam er een 'paapse' meester. De 

binnenmoeder moest ook al katholiek zijn. 

Een ander moeilijk punt was de tijdrekening. 

Aanvankelijk wilde men niets te maken hebben 

met de nieuwe tijdrekening, met als gevolg dat in 

1672 tweemaal kerstfeest gevierd zou worden. In 

de vergadering van 12 december ging de kerkeraad 

uiteindelijk toch overstag om moeilijkheden te 

voorkomen. Pastoor Wayer wist zich echter te 

herinneren, dat op 25 december (nieuwe stijl) 

door de katholieken, en tien dagen later door de 

gereformeerden kerstfeest gevierd werd. Met 

pasen 1673 hielden beide kerken de nieuwe stijl 

aan. Datumvermeldingen werden daarna door de 

gereformeerden altijd dubbel gedaan. 

Veel erger was de financiële toestand. De overheid 

moest de salarissen uit de post Geestelijke 

Goederen voldoen, maar werd zelf geplunderd 

door de bezettingstroepen. De economische toestand 

was toch al sterk achteruit gegaan omdat 

handel niet meer mogelijk was. Daarenboven eisten 

de bezetters middelen om hun troepenmacht 

te onderhouden. Vele vermogende burgers waren 

met hun bezittingen naar Holland gevlucht om 

hun geld in veiligheid te brengen. 9 Talloze huizen 

stonden leeg en de bewoners brachten geen 

inkomsten meer in. Het inwonersaantal, dat begin 

1672 nog 14000 inwoners bedroeg, liep met enige 

duizenden terug. 10 

Allerlei nieuwe belastingen, maar ook afpersingen, 

waren aan de orde van de dag. Het stadsbestuur 

vertrouwde het beheer van de geestelijke 

goederen na de capitulatie aan de katholiek dr. 

Rodolphus Weyer toe. De wanordelijke toestan- 

De Spoolderberg getekend 

door Gerrit Grasdorp 

(1659-1716) mogelijk 

kort na de woelige 

jaren 1672-1674 (foto: 


Museum).

134 

den in de stad leidden er zelfs toe, dat het stadszilver 

moest worden omgesmolten. Het weinige geld 

dat Weyer ontving, kreeg van hem een andere 

bestemming en de salarissen van de predikanten 

werden niet meer uitbetaald. Steeds weer overlegden 

de kerkeraadsleden hoe zij daarmee om konden 

gaan. Het was te danken aan enkele vermogende 

kerkeraadsleden, dat de predikanten niet 

verhongerden. Zij gaven een voorschot. Ook de 

andere kosten voor de kerk werden door rijke kerkeraadsleden 

voorlopig betaald. Bij de capitulatie 

was bepaald dat de Gereformeerde kerk slechts 

vier predikanten mocht onderhouden, maar of 

het nu vier of vijf waren, ze werden toch niet 

betaald. 'Men moet lijdelijk aanzien en dulden in 

deze tijd', schreef de secretaris. Een geheel andere 

mening was pastoor Wayer toegedaan. Hij bad in 

zijn kerk dat 'dese hoogvorstelijke genade als 

rechtmatige overheid, dat dese onze lieve vaderlandt 

bij de ware religie ende alleensalighmakend 

catholycke gelove behoeden sal.' 

Thomas a Kempis 

De tweede bezetter, de doorluchtige Keurvorst 

van Keulen, Maximiliaan Hendrick Ernst, had 

vromere aspiraties dan zijn collega Van Galen. Hij 

gebruikte de bezettingstijd om naspeuringen te 

doen naar het graf van Thomas a Kempis, dat op 

de Agnietenberg moest liggen. Op 1 augustus 

(oude stijl) 1672 bezocht hij met domheer Meringh 

het Bergklooster, waar pastoor Wayer hen 

precies de plaats kon aanwijzen waar het graf van 

Thomas zich moest bevinden. Reeds op 3 augustus 

werd aan de opgraving begonnen. 'Het was een 

schoon geraamte met de handen nog gevouwen', 

schreefWayer. 

Een enkel kledingstuk was nog aanwezig. Het 

lag daar al 200 jaar. De bisschop liet een tombe 

maken (door een gereformeerde timmerman! - de 

kerkeraad vond 'het grouwelijck om te seggen'). 

De tombe werd in de schuilkerk in de Spiegelsteeg 

geplaatst en bleef daar ook na 1764. Hieruit 

blijkt dat pastoor Wayer toen al weinig vertrouwen 

had dat de bezetting lang zou duren. Hetzelfde 

gevoel toonde hij toen hij zijn collega Van 

Someren verhinderde om de avondmaalstafel in 

stukken te hakken en de koperen spijlen van het 


koorhek in de Grote kerk om te smelten. 'Tot ons 

grote geluk' noteerde hij daarbij. 

Uiterlijk vertoon 

Het vermoeden van pastoor Wayer dat de bezetting 

niet altijd zou voortduren, maakte dat hij veel 

aandacht gaf aan het uiterlijk vertoon op straat, 

zolang dit nog kon. Vol trots vermeldt hij enkele 

begrafenissen van voorname mensen die met alle 

pracht en praal als een processie op 'katholyke wijze' 

door de straten trokken. Het hoogtepunt was 

wel de grote (en laatste in Zwolle) processie op 

sacramentsdag (1 juni) 1673. De stoet ging vanaf de 

Grote Markt langs de Grote Aa, de Nieuwe Markt 

naar de Bethlehemse kerk en vandaar door de Sassenstraat 

terug naar de St. Michaëlskerk. Ondanks 

veel regen en slijk in de straten was het een 'heerlijke 

feestelijke dag' schreef Wayer, denkende aan 

de lange stoet met hoogwaardigheidsbekleeders, 

waaronder de militaire commandant de Marquis 

Chamily en zijn vele soldaten. Maar men kon het 

ook anders zien. In de gereformeerde kerkeraad 

werd van een andere processie verteld: 'Naauwelijks 

waren sy ter kerken uytgetreden, of de hemel 

scheen dit werck te verfoeyen, een feilen hagel en 

sneeuw viel uyt de lucht, dat sy niet genoeg konden 

haasten om weder in de kerke te geraken.' 

Het einde van de bezetting 

Het einde kwam eerder dan pastoor Wayer verwachtte. 

Niets vermoedend stak hij op zondag 6 

mei 1674 zijn 122e eri tevens laatste sermoen af. Na 

afloop deelde de koster hem mede, dat onverwijld 

de altaren afgebroken moesten worden, omdat de 

kerk weer ter beschikking van de gereformeerden 

kwam. Toen pas vernam hij, dat de vrede al op 22 

april gesloten was. De in 1672 nieuw benoemde 

stadhouder Willem III, had enkele successen op 

het slagveld behaald. De Franse troepen waren 

voor de Hollandse waterlinie blijven steken. Lodewijk 

XIV was al naar Parijs teruggekeerd en had 

genoeg van de oorlogsvoering. Ook voor de bisschoppen 

werd de zaak te kostbaar nu Frankrijk 

hen niet meer steunde. 

Op 7 mei was dit bekend in de gereformeerde 

kerkeraad, men wilde daar liever eerst zien en dan 

geloven. Eerst toen de bezettingstroepen op 20


mei vertrokken waren (intussen hadden ze de stad 

nog ƒ 10.000.- afgeperst) nam men de kerk weer in 

gebruik, hoewel de sleutels al op 10 mei in hun 

bezit waren gekomen. Op zondag i3(?)/24 mei 

1674 werd een openbare dankdienst gehouden. 

Pastoor Wayer trok zich weer terug in de statie 

van de Spiegelsteeg. 

De Jezuïeten ontruimden de Bethlehemse 

kerk, de Capucijnen die tijdens de bezetting de St. 

Geertruidenkapel hadden gebruikt, vertrokken 

uit de stad en de katholieke magistraten waren 

werkloos geworden. Afgevaardigden van de Prins 

voerden de datum-oude-stijl weer in. Op 24 mei 

werd in geheel Overijssel een dankdag gevierd, die 

ook een verplichte rustdag was. 

Van ds. Voltelen werd nog verteld, dat toen hij 

de eerste dienst in de Grote Kerk leidde, hij voortijdig 

de preekstoel verliet. In een visioen had hij 

pastoor Wayer naar de preekstoel zien komen. 

Tenslotte 

De jaren 1672-74 lieten hun sporen wel na. De verarmde 

stad kwam onder grote invloed van de 

nieuwe stadhouder Willem III. De magistraat 

werd geheel vernieuwd en de benoemingen moesten 

voortaan door de stadhouder worden goedgekeurd. 

Rijke burgers werden verplicht een lening 

aan de stad te verstrekken. 

De snelle overgave van de gewesten Overijssel, 

Gelderland en Utrecht had in Holland grote verontwaardiging 

veroorzaakt. De Prins verscheen 

eerst op 25 februari 1675 in Zwolle als de grote 

overwinnaar. Pas toen werd ons gewest weer in de 

unie opgenomen. En wat de kerk betreft: ook op 

de benoeming van predikanten kreeg de stadhouder 

grote invloed. Dit zou in de komende eeuw 

aanleiding zijn tot moeilijkheden, toen de prinsgezinde 

en patriottische bewegingen met elkaar in 

botsing kwamen. 

De Lutherse kerk en Doopsgezinde gemeente 

Gezicht op Zwolle. Dit 

anonieme schilderij 

geeft de situatie weer 

van voor de rampjaren, 

toen de St. Michaëlskerk 

nog een toren had (foto: 


Museum).


komen in dit verhaal niet voor. Er waren geen 

stukken uit deze periode beschikbaar. 

Hoewel de katholieken direkt weer naar hun 

oude plaats werden verwezen, was toch de stemming 

iets milder geworden en kon de kerk ongestoord, 

maar wel in de schaduw, verder leven. Pastoor 

Wayer schreef in zijn memoires: 'dater 

wederom veranderinge van staet mochte comen'. 

Dit zou eerst 100 jaar na zijn dood gebeuren; hij 

stierf op 16 april 1692 op 86 jarige leeftijd. 

Noten 

1. Nopende het aerts-priesterschap van Swolle naer de 

beroerten deser neder-landen mitsgaders van eenige 

gedeckweerdige voorvallen door Arnold Wayer, 

aartspriester en pastoor van Zwolle. Uitgegeven 

door G.A. Meijer o.p. z.j. blz. 191. Gem. Archief, 

Zwolle Stz. G 2-11. 

2. In 1582 voerde Paus Gregorius XIII een kalenderhervorming 

in (4 oktober van de Juliaanse kalender 

werd 15 oktober). De nieuwe stijl werd in de Nederlanden 

niet overal tegelijk ingevoerd. Verschillende 

provincies waaronder Overijssel, handhaafden de 

oude stijl. Eerst in 1700 werd de Gregoriaanse kalender 

ingevoerd; het laatst in Drenthe op 30 april 1701. 

(Bron: Schriftspiegel, Zutphen 1986, blz. 86). Alleen 

tijdens de bezetting van 1672-1674 moest de nieuwe 

stijl gebruikt worden. De aanduiding in de oude stijl 

werd boven de breukstreep aangegeven en de nieuwe 

stijl eronder. Pastoor Wayer gebruikte als goed 

katholiek de nieuwe stijl. 

3. Zie H.J.H. Knoester in de catalogus van de tentoonstelling 

over Zwolle tijdens de Münsterse bezetting 

van 1672-1674 (1972). 

4. Gegevens uit een scriptie van H. van Arkel, De 

Zwolse magistraat van 1672-1676, Zwolle 1976. 

5. B.J. van Hattum, Geschiedenissen der stad Zwolle, IV 

Zwolle repr. 1975, p.78. 

6. Alle gegevens over de kerkeraad van de Gereformeerde 

kerk (=Hervormde Gemeente) zijn uit het 

archief van de Hervormde gemeente Zwolle. Gemeentearchief 

Zwolle (GAZ) KA 017 nr.005. 

7. N.D.B. Habermehl (in: Zwols Historisch Tijdschrift 

1984) berekende vanuit de registratie van niet-gereformeerde 

dopelingen over de jaren 1725-1730, (GAZ, 

RBSO 781) dat 18,3% tot deze categorie behoorde. 

Hiervan komt het grootste deel voor katholieke 

rekening. De volkstelling van 1809 geeft een percentage 

van 23% katholieken aan. Gezien het feit, dat 

sinds 1591 aan het katholicisme grote maatschappelijke 

nadelen verbonden waren, ligt het voor hand 

dat een meerderheid van ruim 70% zich tot de 

Gereformeerde kerk rekende. De bewuste gereformeerden 

waren echter in de minderheid. Landelijk 

schat men dit op 10%. 

Iets daarvan merken we als Wayer vermeldt, dat 'de 

Aelmoessenieren der gereformeerden aan 't eynde 

der predikatie met een buydelken ommegegaan om 

daerin aelmoezen te ontvangen.'. De kerkeraadsnotulen 

klagen echter steen en been, dat deze collecte 

voor alle armen door de katholieke geestelijkheid 

werd gesaboteerd. 

Van Arkel vermeldt in de eerder genoemde scriptie, 

dat in 1674 een burgemeester met zijn twee dochters 

per schip huiswaarts keerde en goederen bij zich 

had ter waarde van drie ton, waaronder drie koffers 

met kontanten. Men beweerde dat dit het loon was 

voor de 'trouweloose verkopinge en verraderije der 

stad Zwolle.' 

Zie ook hier de scriptie van H. van Arkel en het eerder 

genoemde boek van Van Hattum, blz 85 e.v. 

Zie van Hattum, Geschiedenissen der Stad Zwolle, IV 

pag. 87.


Een gewone jongen in Zwolle / 2 

I 

k wil er best voor uitkomen, we waren 'rooien', 

oftewel SDAP-volgelingen. Zwolle kende 

een invloedrijke aanhang van de Sociaal 

Democratische Arbeiders Partij en ging door voor 

een 'rode stad'. 

Eind april — ik spreek nog steeds van de jaren 

dertig - gaf vader mij een briefje mee voor de 

hoofdonderwijzer, waarin hij vriendelijk vroeg 

om mij vrijaf te geven op de eerste mei. De meester 

kreeg heel veel van dergelijke briefjes en ik 

denk dat er op die dag maar weinig kinderen in de 

schoolbanken zaten. 

Mijn ouders droegen 'de partij' een warm hart 

toe. 't Lag dan ook voor de hand dat ik op 1 mei, 

arbeidersfeestdag immers, aan hun hand in de traditionele 

optocht meeliep. Vader droeg een rode 

tulp in het knoopsgat en moeder had er een met 

een veiligheidsspeld aan de jurk gehecht. Voorop 

liep de Arbeidersmuziekvereniging Voorwaarts. 

De dirigent holde van voor naar achter en terug 

om de verschillende instrumenten van het korps 

gelijk te laten spelen. 

Voor en achter ons werden spandoeken omhooggehouden 

door stoere en enthousiaste knapen 

van de AJC, de Arbeiders Jeugd Centrale, of 

door leden van de Arbeiderssportbond. Wat op 

die spandoeken in felle bewoordingen te lezen was 

ontging mij meestal. Ik begreep wel dat het om 

verkorting van werktijden, opheffing van de werkloosheid, 

hogere lonen en waarschuwingen tegen 

het opkomende nationaal-socialisme ging. Want 

nationaal-socialisten en democratisch-socialisten 

verdroegen elkaar niet. In Duitsland waren de 

laatsten immers in concentratiekampen opgesloten. 

Ajc-ers en Sportbonders liepen ook als eenheden 

in de stoet, voorafgegaan door felrode vlaggen. 

De Ajc-ers droegen blauwe blouses en manchester 

korte broeken; hun leiders een broek die 

wat leek op een rijbroek, maar dan met kniekousen 

in plaats van met laarzen. De Sportbonders 

waren luchtig gekleed in witte shirts en rode gymnastiekbroekjes. 

Die bonte verscheidenheid aan 

kleding droeg, samen met de vaandels van de partij 

en vakbonden, bij tot een kleurrijk geheel. 

De mars door de stad eindigde op de Eekwal, 

in gebouw PALVU. Die naam was gevormd door de 

beginletters van Karl Marx' oproep 'Proletariërs 

Aller Landen Verenigt U' aan elkaar te plakken. 

Binnen prijkte aan de muur achter het podium en 

spreekgestoelte een reusachtig portret van een 

mijnwerker. Later heb ik begrepen dat het een grafisch 

werk van de beroemde Jan Toorop was. 

Toorop moest dus, zo redeneerde ik, ook socialist 

zijn. 

•Nadat de Arbeiderszangvereniging De Stem 

des Volks de bijeenkomst door het zingen van één 

van de liederen 'Morgenrood' of 'Op socialisten, 

sluit de rijen' geopend had, betrad een bonze van 

de partij of een kamerlid van de SDAP de katheder. 

Ook zij waren weer gekleed in het typische partij- 

Willem Boxma 

Het gebouw PALVU, 

gelegen aan de Eekwal.

Jeugdorganisaties van 

de SDAP defileren langs 

het SDAP-vergadergebouw 

(foto: Eigen Erf, 

1934)- 


manchester. In hun toespraken ging het van dik 

hout zaagt men planken: over de werkloosheid en 

de geringe steun en vooral over geld dat daarvoor 

op tafel moest komen. Ook spraken zij over een 

plan dat geleerde partijfunctionarissen hadden 

uitgedokterd en dat alle misère in dit land in één 

klap zou oplossen, het Plan van de Arbeid. De 

geestverwanten in Duitsland werden niet vergeten: 

er moest ook strijd worden geleverd tegen het 

verfoeide nationaal-socialisme. 

Achter op het podium waren zoveel mogelijk 

de meegedragen vlaggen, vaandels en spandoeken 

uitgespreid. Leuzen als 'Vrijheid Arbeid Brood', 

'Weg met het fascisme' en 'Nooit meer oorlog' 

gaven te kennen dat de idealen van de sociaaldemocraten 

veelzijdig waren en dat het hun ernst 

was. Was de redenaar uitgesproken, dan hief De 

Stem des Volks geestdriftig het Arbeidersplanlied 

aan, speciaal voor het idee gecomponeerd en op 

tekst gezet. Het lied eindigde met 'Voor het Plan, 

kameraad, voor het Plan, kameraad', maar dat is 

dan ook alles wat ik er nog van weet. 

De verzamelde SDAP-ers gingen niet uit elkaar 

alvorens zij, samen met De Stem des Volks, staande 

en uit volle borst de 'Internationale' hadden 

gezongen. Die opwindende en tegelijk kameraadschappelijke 

en feestelijke sfeer waarmee de 1 mei 

viering was omgeven, is mij altijd bijgebleven. Er 

heerste, en in mijn jongensjaren ervoer ik dat al, 

zo'n gevoel van eenheid als je tegenwoordig in de 

politiek niet meer tegenkomt. 

Mijn moeder was niet zo'n op-de-voorgrondtreedster. 

Bescheidenheid en gulheid jegens de 

medemens sierden haar des te meer. Ze was wel lid 

van de Sociaal Democratische Vrouwenbond, 

maar aan de gecyclostyleerde blaadjes die de club 

bezorgde, liet ze zich weinig gelegen liggen. Diepe 

verering had ze voor dominee Horreüs de Haas, 

predikant van de Vrijzinnig Hervormden en ook 

de socialistische richting toegedaan. Uit diens preken 

van de kansel putte ze meer kracht dan uit de 

felle redes van de politici op de katheder. 

Toch liet ze zich een keer overhalen om ook 

een steentje aan de verwezenlijking van het sociaal-democratische 

ideaal bij te dragen. Dit 

gebeurde op aandringen van onze buurman in de 

Papaverstraat, meneer Leusink. Meneer Leusink 

bekleedde niet alleen een vooraanstaande positie 

in de plaatselijke afdeling van de SDAP, hij was ook 

voor die partij gemeenteraadslid. Een prominent 

man dus, waartegen je, ook al was hij medelid van 

een arbeiderspartij, beleefd moest zijn. Menéér 

Leusink dus. Moeder gaf uiteindelijk toe: ze zou 

met het strijdblad colporteren in een niet bepaald 

als welgesteld bekend staande wijk van de stad. 

Het blad, of beter gezegd het blaadje, was bedoeld 

om werkenden en werklozen door middel van 

tekst en tekeningen warm te maken voor het streven 

naar een betere en rechtvaardiger maatschappij; 

dit alles uiteraard volgens het beeld van de 

SDAP! Drie centen kostte het periodiek als je het 

hebben en lezen wilde. Het verspreidingsadres was 

pal naast onze deur, bij onze buurman meneer 

Leusink. Van hem nam moeder een stapel bladen 

in ontvangst. Ze begaf zich daarmee op de fiets 

naar de Zwolse wijk, waarvan de bewoners naar ze 

verwachtte, met veel belangstelling naar het nieuw 

verschenen nummer uitkeken. 

Naar hoe een en ander in de colportage is verlopen 

mag ik blijven raden. Na het verstrijken van 

nauwelijks een uur zagen we haar terugkomen, de 

fiets tegen Leusinks tuinhek smijten en met een 

forse stapel 'Vrijheid Arbeid Brood' 's buurmans 

woning binnengaan. Kort daarop stormde ze bij


ons binnen, rood van opwinding. Nieuwsgierig 

geworden vroegen wij haar hoe de verkoop was 

verlopen. Ze had, zo vertelde ze, de stapel bladen - 

bijna evenveel als waarmee ze op stap was gegaan 

- bij meneer Leusink op de tafel gesmeten. Totaal 

van streek had ze het rode raadslid toegeroepen: 

'Daar moet je geen drie centen halen, daar moet je 

drie centen brengen!'. 

Er was ook een dag in het jaar die voor andere kinderen 

in mijn klas een feestelijk gebeuren betekende. 

Dat was 31 augustus, koninginnedag, de verjaardag 

van koningin Wilhelmina. 

Helemaal ging die dag ook weer niet aan de 

'rooie' kinderen voorbij: het hield voor kinderen 

van alle gezindten vrijaf van school in en dat was 

voor ons mooi meegenomen. 

Van kinderen uit het rode milieu werd aangenomen 

dat ze niet meeliepen in de traditionele 

optocht ter ere van de koningin. Zij werd immers 

als het symbool beschouwd van de gezeten burgerij 

met haar afkeer van het proletariaat en het antimilitairisme. 

Neem nou het geval met mijn neef Willem uit 

Nieuw-Amsterdam die in Zwolle onder dienst lag 

en voor afleiding nu en dan bij ons op bezoek 

kwam. Naar behoren was hij dan gekleed in het 

somber-grijze recruten-uniform, puttees om de 

benen, kistjes aan de voeten en een veldmuts op 

het hoofd; zeer duidelijk kenbaar als soldaat. Op 

weg naar ons huis haalde een groepje Ajc-ers 

onder tromgeroffel en rode vlag hem in: Willem 

zag er een mogelijkheid in om op te schieten. Het 

was een vrolijk groepje en jeugd zoekt jeugd nietwaar? 

En wat deed Willem zonder vooraf na te 

denken? Hij sloot zich bij het groepje aan en marcheerde 

opgewekt mee richting Assendorp. Tot 

een militaire politieman met verbazing het kleurverschil 

aan zich voorbij zag trekken. Twaalf blauwe 

blouses met felrode halsdoeken op een rij en 

een grijs soldatenklofne als sluitstuk? Dat mocht 

niet zijn! Onverwijld ging hij tot actie over en 

sleurde neef Willem van de straat. 

Later hoorden we waarom we vergeefs op hem 

hadden gewacht. Vader vertelde van het gebeuren 

aan meneer Leusink en die vond het gebeurde 

hoogst belachelijk. In zijn ogen was het in strijd 

met de democratie en weer een typische uiting van 

het kapitalisme! Hij schreef er zelfs een ingezonden 

stuk over in Het Volk. 't Haalde niets uit en 

Willem zat zijn detentie uit tot de laatste dag. Hoe 

lang die heeft geduurd weet ik niet. 

De 31 augustus-optocht gaf volgens ons een 

heel ander beeld te zien dan die van ons op 1 mei. 

Veel saaier, vonden we. Er waren geen zwierige 

spandoeken bij en geen helkleurige kostuumpjes; 

of het moesten de padvinders zijn met die verwaande 

blik van onder de brede hoedrand, of de 

groentruitjes en bruinjurkjes die zich 'welpen' 

noemden. Om maar niet te spreken van de nietaangesloten 

jeugd van conservatieve komaf, die de 

koninginne-verjaardag sjofeltjes afdeed met een 

oranjesjerp over de schouder en met onbenullige 

lampionnetjes, behoedzaam overeind gehouden 

door meisjes die voortdurend het begeven van de 

kaarsjes vreesden. 

Of waren we misschien diep in ons hart stinkend 

jaloers op de deelnemers aan dit toch wel 

feestelijke gebeuren en zouden we ons er toch wel 

graag bij willen voegen? 

Wat ons, jongens, bezielde waren de fakkels, 

zegevierend vlammend door knapen omhoog 

geheven. Mijn vriend Maarten en ik meenden ons, 

dan maar los van de koninginne-optocht, ook 

zo'n toorts te mogen permitteren. Ermee in de 

optocht lopen zouden we niet, maar om individu- 

De 'rode' dominee Horreus 

de Haas, 1918. 

De Papaverstraat, waar 

de familie Boxma op 

nummer 14 woonde.

Met nog drie jongens uit 

de Papaverstraat zit 

Willem Boxma (derde 

van links) op het hek 

van zijn buurman (foto: 

Willem Boxma). 


eel van zo'n licht verspreidende vuurstok te kunnen 

genieten zou je anders een jaar moeten wachten. 

Ze waren immers alleen tegen de tijd van 31 

augustus te koop. 

Aldus begaven Maarten en ik ons naar Vroom 

en Dreesmann in de Diezerstraat. Daar schaften 

we ons op de speciaal voor het feestgebeuren ingerichte 

etage, waar de oranjeklant zijn keus kon 

maken uit de uitgestalde petten, sjerpen, toeters, 

maskers, speldjes, kokardes en wat meer aan de 

feestvreugde kon bijdragen, van ons schrale zakgeld 

elk een fakkel aan. Een lucifer erbij en zie, een 

vinnig oplaaiende vlam lichtte onze gelaten op uit 

het duister van de augustusavond. Verrukt waren 

we. We zongen er liedjes bij die helemaal niet toepasselijk 

waren en dansten zodanig in het rond dat 

het gloeiende pek en jute aan de stok de gekste 

capriolen maakten. 

Totdat we, opgesteld aan de stoeprand voor 

het Dominicaner klooster aan de Assendorperstraat, 

de harmonie hoorden naderen met erachter 

de wirwar van lichten en lichtjes van fakkels en 

lampions. De stoet deinde aan ons voorbij. In het 

schemerige licht ontdekten we een fakkeldrager 

uit onze buurt in de optocht. Hij zag ook ons, 

bedremmeld en doelloos, staan. 'Kom mee!', riep 

hij ons toe en daarmee hielp hij ons onze onzekerheid 

overwinnen. Waren wij eigenlijk wel antikoningsgezind? 

En wat hadden wij met politiek te 

maken! Wat kon het ons schelen of er rooien en 

niet-rooien bestonden. Eensgezind lieten we het 

smeulende welriekende pek en jute aan onze stokken 

opgaan in de enorme traag voortbewegende 

stoet van licht, die in de richting van de Grote 

Markt voortbewoog. Wat een feest! Iedereen langs 

de straat deelde in onze vreugde. 

We vroegen ons niet af hoe onze ouders zouden 

reageren als we vertelden dat we hadden meegelopen 

in de koninginne-optocht. Die vraag 

werd pas actueel, toen in het schijnsel van de 

afstervende toortsen even voorbij de Luttekestraaat, 

onder de toeschouwers zich het gezicht 

van Jenny aftekende. 'Nu zul je het hebben', dacht 

ik. Jenny was de dochter van onze buren in de 

Hortensiastraat en buurman was veel rooier dan 

wij, misschien wel roder dan Troelstra zelf was 

geweest. 'Vaderland?', placht hij te zeggen, 

'Vaderland? Nog geen bloempot vol, niet waard 

om voor te vechten'. Daarmee doelde hij op zijn 

internationale instelling en zijn oprecht verlangen 

naar een wereld zonder oorlogen. 

Jenny zou naar huis gaan en als ze mijn ouders 

zag zou ze tegen ze zeggen: 'Buurman, of buurvrouw, 

ik heb Wim gezien. Hij liep met een fakkel 

mee in de optocht veur de koninginne'. Ik gaf haar 

geen teken van herkenning en deed of mijn neus 

bloedde toen ik haar hoorde zeggen: 'Hé Wimpie, 

loop ie ook met?' Schoorvoetend ging ik van de 

Grote Markt naar huis, in mijn hand een pover 

stokje, dat verschroeid was op de plaats waar jute 

en pek kortelings nog in volle glorie in brand hadden 

gestaan. Vader had die avond dienst en moeder 

trof ik achter de strijkplank, "k Heb meegelopen 

in de koninginne-optocht', biechtte ik. Klaarblijkelijk 

had Jenny niets gerapporteerd. Moeder 

zette het ijzer op het fornuis, keek me begrijpend 

aan en zei: 'Ach lieve jongen, was het mooi? Je 

doet maar mooi mee, hoor!' 

Een andere hoogtijdag was het VARA-zomerfeest, 

eenmaal per jaar ergens in het land gevierd. Let 

wel: VARA - in hoofdletters en niet Vara zoals het 

nu wel geschreven wordt - was de afkorting van 

Vereniging van Arbeiders Radio Amateurs. Zeker, 

ook de VARA was een socialistische instelling. Vandaar 

dat er ook wel spottend Van Armoe Rammelt 

Alles van werd gemaakt. Vader kon om twee redenen 

lid van de club zijn. Eerstens omdat hij sociaal 

democraat was en ten tweede omdat hij echt een 

radio-amateur was. Hij had vroeger zelf een radio-


ontvangstapparaat gebouwd, waarin je na het 

instoppen van spoelen in verschillende formaten 

en het voorzichtig manipuleren met knoppen en 

schakelaars, de geluiden kon opvangen die in 

Bloemendaal, Huizen en later in Hilversum de 

ether in werden geslingerd. Eenmaal kwam hij 

opgetogen - 't was al heel laat in de avond - naar 

beneden met de mededeling dat hij het beieren 

van de klokken van de Notre Dame in Parijs in 

zijn koptelefoon had opgevangen. Maar dat was al 

lang geleden. In ons radiotoestel was alles al veel 

eenvoudiger. Het was nu een koud kunstje om de 

Nederlandse zenders in de huiskamer te krijgen en 

met een beetje meer moeite ook die van verder 

weg. 

Terug naar het VARA-zomerfeest. Ik herinner 

me zo'n dag in Heerenveen en een in Bilthoven. 

Met honderdtallen - of waren het duizendtallen - 

drongen we het feestterrein op, om de mensen in 

levende lijve te bewonderen, waarvan we tot dusver 

alleen de stem of muziek in onze huiskamers 

hadden aangehoord. De artiesten traden op verschillende 

podia op. Zo snel we konden, zochten 

we op het grasveld een voor de voorstelling gunstig 

plekje op. Daar installeerden we ons met onze 

picknickzakken en thermosflessen. 

Aldus trokken de coryfeeën aan ons voorbij. 

Het orkest De Flierefluiters, gekleed in grijze pakken, 

met zang van de gezellig dikke Albert - Appie 

- de Booy. Met een broodje kaas in de ene hand, 

een glaasje prik in de andere en op het hoofd een 

zakdoek, door een knoop in elke punt tot een 

hoofddeksel gemaakt, zongen en deinden we lekker 

in het zonnetje uitgelaten mee met 'Amalia, 

dat moet je niet doen, Amalia'. Soms zag je een 

bezoekster een traan wegpinken als de zanger diep 

uit zijn buik weemoedig 'Jerusalem, Jeruuuusalem' 

of 'Droomland, Droomland' aanhief. Hij 

werd slechts overtroffen door de Duitse zanger 

Joseph Schmidt, die met 'Ik hou van Holland' de 

harten van de Nederlanders stal. Ook Willem van 

Capellen was er. Bijna iedereen drong zich op tot 

vlak voor het podium om hem goed te zien: Neerlands 

populairste radiofiguur aller tijden en 

geliefd bij iedereen van acht tot tachtig, die met 

zijn krakerige stemmetje Ome Keesje op de planken 

neerzette. Meer te noemen? Hetty Beek en 

Huib Orizand, de sterren in het huiveringwekkende 

hoorspel Het Huis op de Heuvel, waarin Hetty 

de valse tante Beatrice speelde. Alleen Paul Vlaanderen 

heeft de spanning van dit luisterspel kunnen 

overtreffen, maar die was van een andere omroep 

en dus hier niet aanwezig. 

't Was onthullend al die golflengte-figuren als 

mensen van vlees en bloed te zien bewegen. Het 

bleken nog heel gewone mensen te zijn ook! Als 

afsluiting van de mooie dag zongen alle feestgangers 

het VARA-lied mee: 'Hallo, hier Hilversum, 

hier is de VARA, de omroep van het vrije woord'. 

Het schijnt dat bij het zomerfeest in Bilthoven 

geërgerde burgers, uiteraard niet VARA-, of sociaal-democratisch 

gezind, kopspijkers op de toegangsweg 

naar het feestterrein hadden gestrooid. 

Bus-, auto- en fietsbanden reden lek. Toen we dat 

vernamen, vonden we het maar knap flauw, om 

niet te zeggen vals. 'Echt weer zo'n kapitalistische 

streek', was het oordeel van onze buurman. 

(WORDT VERVOLGD) ^BBH^^^BB 

Optocht met de praalwagen 

'Prins Verbeelding' 

van de St. Jozefschool, 

tijdens koninginnedag 

1936.


Literatuur Boekbespreking 

Nieuw verschenen boeken 

Henk van Baaren, Fotodub Zwolle 100. Een eeuw 

amateurfotografie Enschede (Van de Berg) 

1994. ISBN 90 5512 024 3. 

Bibliografie van Overijssel 1993 Zwolle (Werkgroep 

bibliografie van Overijssel) 1994. 

Te bestellen bij de Stichting Kunst en Cultuur 

Overijssel, Jacob Catsstraat 25,8023 AE Zwolle, 

tel. 038-537527. De prijs is ƒ 5,-. 

Paul Harmens, Zwolle in oorlogstijd Utrecht (Uitgeverij 

Matrijs) 1994. ISBN 90 5345 059 9. 

Sippora Stibbe, Hoe zorgeloos is de kindertijd Groningen 

(Stichting Uitgeverij Xeno) 1994. ISBN 

90 6208122 3. ƒ 27,50. 

'Zo als men aan gemeenzame vrienden gewoon is te 

schrijven'. De correspondentie van Rhijnvis Feith 

1/53-1824 Epe 1994. Niet verkrijgbaar in de 

boekhandel. Bestellen door ƒ 52,- over te 

maken op giro 1451216 tnv J. C. Streng, Woesterweg 

5, 8162 RW Epe. 

H. Tromp, B. Olde Meierink, J. ten Hove, Een 

aardsch paradijs: De buitenplaatsen Boschwijk, 

Landwijk en Veldwijk nabij Zwolle Zwolle 

(Waanders) 1994. 

Dirk J. de Vries, Bouwen in de late middeleeuwen. 

Stedelijke architectuurin het voormalige Overen 

Nedersticht Utrecht (Uitgeverij Matrijs) 

1994. ISBN 90 5345 0564. ƒ 49,50. 

Rob de Bree 

Een tijdelijk monument voor Feith of Een groot 

man in een klein jasje 

O nze voorouders hadden meer gevoel voor kwali- 

teit dan wij, denkt men wel eens. 

In de 2oer jaren van de negentiende eeuw - 

toen schrijver en dichter Rhijnvis Feith oud was en 

stierf- hebben ze zijn verzameld werk op een nette 

manier uitgegeven en hem een royaal eigentijds 

grafmonument op een mooie plek bezorgd. Dat is 

intussen een plek geworden waar bijna niemand 

komt. Feith ligt begraven op de begraafplaats aan 

de Meppelerstraatweg. Weinig Nederlanders weten 

dat. En bijna geen Zwollenaar bezoekt hem 

daar. Want wie wandelt er nog vanuit de stad in de 

richting van Dalfsen en Meppel? 

Feith heeft zelf ook veel aan zijn onsterfelijk- 

heid gedaan. Hij was zeer godsdienstig en verlangde 

vurig naar de hemel. Maar ik bedoel eigenlijk 

onsterfelijkheid in heidense zin. Feith liet ons zijn 

oeuvre na. En zijn geliefde buitenplaats Boschwijk 

bestaat nog. Een huis met een park er omheen dat 

hij zo heeft gebouwd, aangelegd en ingericht als 

hij het zelf wilde. In zijn eigen stijl. En de stijl is de 

mens. 

Op zaterdag 29 oktober kwamen in de Muzerie 

een honderdtal mensen bij elkaar om twee boeken 

ten doop te houden. Het boek dat het eerst aan de 

beurt was, gaat over Feiths Boschwijk, Geldermans 

Landwijk (ook een heel klein beetje Kantelaars 

Landwijk) en Veldwijk van mevrouw Paschen. 

Mevrouw Elisabeth Paschen is nog onbekender 

dan Feith, Gelderman en Kantelaar en dat blijft zo. 

Voor de bekendheid van Feith is er meer hoop. 

Het boek over deze buitenplaatsen heet Een 

aardsch paradijs en toont aan, dat het gebied waar 

deze landgoederen liggen en lagen, het verdient als 

beschermd gebied heringericht te worden. Misschien 

draagt dit boek ertoe bij, dat 'oude tijden

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT '43 

weerom komen', zoals in 1945, 1795 en 1813 is 

gebeurd. Misschien wandelen over een paar jaar 

de Zwollenaren met of zonder hond weer even 

gemakkelijk naar Land-, Bosch- en Veldwijk als ze 

vroeger in de richting van Dalfsen en nu naar het 

Engelse werk lopen. 

Het boek dat elke Zwollenaar die van zijn stad 

. 

en de omgeving houdt, moet lezen, ligt in de 

Zwolse boekhandels te koop en de prijs is niet 

hoog voor een boek als dit. Goed geschreven, royaal 

uitgegeven. Over drie Zwolse buitenplaatsen 

en hun bewoners. 

Zwolle mag de Stichting Familiearchief en Collectie 

Gelderman dankbaar zijn. Onze stad heeft 

nu een prachtig eigentijds beeld van een actueel 

stuk Zwols en nationaal heden en verleden. 

Die gepaste dankbaarheid is er ook. In ieder 

geval bij onze burgemeester. De heer Franssen 

beloofde, dat er een bedrag beschikbaar komt 

voor restauratie van het toegangshek van Landwijk. 

De entree van het oude buiten is in de loop 

der jaren steeds verder achteruit gedrongen door 

asfalt. Het oude hekwerk en de oude pilaren met 

antieke versiering heeft de huidige bewoner destijds 

gered uit de puinhoop die de wegenbouwers 

voor zijn deur opwierpen. De gemeente Zwolle en 

Heemschut zorgen ervoor dat het oude hek weer 

terugkomt. Dat is een mooi begin. 

De Stichting Gelderman verdient lof van de 

Zwollenaren. Ook steun bij verdere activiteiten. 

En het Zwolse bedrijfsleven hoeft niet te zoeken 

naar een project om mee voor de dag te komen. 

Het hoeft allemaal niet zo spectaculair als in Groningen, 

maar men kan toch iets doen wat er een 

beetje op lijkt? Hier ligt een taak voor de Zwolse 

Historische Vereniging. Voor de Familievereniging 

Feith eigenlijk ook. Dat er bij de moderne 

Feithen nog veel gevoel voor de stamvader van hun 

geslacht en voor zijn wereld bestaat, bleek overduidelijk 

uit het grote aantal familieleden dat bij de 

vermelde doopplechtigheid aanwezig was en uit de 

gezongen bijdragen (Schubert, Goethe) van Henriëtte 

Feith. 

Het zou goed zijn als onze tijd weer eens wat 

meer contact kreeg - bijvoorbeeld via een wandeling 

langs Landwijk en door Boschwijk - met de 

ideeën van de Feithen en de Geldermannen van 

200 jaar geleden. De bewoners van het begin van 

de negentiende en het eind van de achttiende 

eeuw hebben zich druk gemaakt over dingen die 

wij nu (te) gewoon vinden: democratie, literatuur, 

onderwijs. 

Feith en zijn vriend Jacobus Kantelaar, die heel 

even op Landwijk heeft gewoond, zijn natuurlijk 

niet alleen en zeker niet in de eerste plaats interessant 

als bewoners van Zwolse buitenplaatsen. Het 

meest interessant zijn ze om wat zij schreven. Zij 

waren schrijvers, dichters. En ze waren allebei ook 

goed in hun vak. Vooral Feith. Die een nieuw, royaal, 

eigentijds monument verdient. 

Een eigentijds monument voor een schrijver 

of schrijfster? De AKO-prijs? Daar komen Feith en 

Kantelaar niet voor in aanmerking. We kunnen 

hen geen cijfers meer geven. Ze kunnen Sonja niet 

meer zoenen. Een beter gedenkteken is het verzameld 

werk. De uitgever Van Oorschot heeft op die 

manier heel veel Nederlandse schrijvers onsterfelijk 

gemaakt. Vaak met een veeldelige dundrukeditie. 

Portret van Rhijnvis 

Feith op zijn grafmonument 

(foto: R. de Bree).


Feiths verzameld werk zou ook weer eens uitgegeven 

kunnen worden. In de 2oer jaren van de 

negentiende eeuw heeft Immerzeel, de Bezige Bij 

van de romantiek, dat gedaan. In zijn serie van 

goedkope pocketboeken in een geel, kartonnen 

jasje van ƒ 1,50 per stuk verschenen dertien delen 

Feith. Maar die boeken zijn uitverkocht. 

Waarom wordt dit werk niet opnieuw uitgegeven? 

Omdat niemand zich nog voor Feith interesseert; 

behalve Paasman, Ten Hove, Streng, Knoester, 

enkele anderen en uw recensent. Dat is niet 

het gevolg van Feiths ongenietbaarheid of onleesbaarheid. 

Dat niemand voor Feith belangstelling 

heeft, komt doordat Feith een slechte naam heeft. 

En die slechte naam heeft hij vooral te danken aan 

zijn ideeën over democratie en communicatie met 

lezers. Want Feith was een voorstander van democratie 

én hij schreef altijd zo eenvoudig en duidelijk 

mogelijk. En dat blijkt in Nederland niet tot 

populariteit te leiden. 

Dat Feith lekker leesbaar schreef, kunnen de 

lezers van ons tijdschrift gemakkelijk zelf constateren. 

Ik zet een stukje uit een brief van hem aan 

vriend Kantelaar hieronder. Ik doe een fragment 

uit het antwoord van Kantelaar erbij. 

In 1791 en 1792 schreven Feith en Kantelaar 

elkaar brieven over het onderwerp 'de nationale 

smaak'. Ze probeerden al brainstormend erachter 

te komen welke onderwerpen de Nederlandse 

schrijver of schilder moest kiezen om bij het 

Nederlandse volk in de smaak te vallen en gelezen 

te worden. 'Hoe bereik je je doelgroep', zeggen 

wij. Een democratisch probleem. 

Feith schrijft: 'Even als over het algemeen (en van 

een bijzonder individu is hier de rede niet) de 

Nederlander een stuk van Rafaël en Corregio voorbij 

zal gaan, om voor een koetje van Potter, voor 

een watervalletje van Ruisdaal, voor een zeetje van 

Van de Velde te toeven, even zoo zal hij het Paradijs 

verloren van Milton, den Messias van Klopstock 

vrij onverschillig daar laten, om zich met 

een vers van Poot, met eene idylle van Gessner te 

vermaken. 

Als onze natie in oogenblikken van uitspanning 

hare toevlugt tot een dichtstuk neemt, wil ze 

op de gemakkelijkste en voor haar streelendste 

wijze door hetzelve vermaakt worden. ( ) Akker - 

gonden, weilanden, bosschen, zeeën, rivieren, beken, 

en al wat daarmede in betrekking staat, zie 

daar wat de Nederlander, tot hier toe, exclusief 

beminde. De gedichten en schilderstukken, daar 

hij dat in mist, zijn gewis de lievelingsstukken van 

zijn hart niet.' 

En verderop schrijft Feith: 'Mogelijk is er nimmer 

eene natie geweest, die, naar hare grootte, 

meer van buitenplaatsen en hoven gehouden 

heeft, dan de onze; mogelijk is er geen land op den 

aardbodem, daar naar evenredigheid meer buitenplaatsen 

en hoven in gevonden worden, dan in 

Nederland. Onder grooten en kleinen was er nooit 

een vermaak bij uitstek of het moest op het vrije 

veld genoten worden.j De zondag, bij gunstig, 

maar eenigzins gunstig weer, laat in Nederland 

nooit na de steden te oritvolken, om de velden met 

vrolijke en lagchende bewoners te verrijken.' 

Het lijkt wel of Feith het over 1994 heeft in 

plaats van over 1791! Dat komt doordat hij schreef 

over wat hij om zich heen zag. Wat dacht u wat dat 

betreft van dit stukje uit Kantelaars brief? Het gaat 

over de vraag wat de term 'nationaal' nu eigenlijk 

zegt. 

'Zou men dan echter niet, in den tegenwoordigen 

tijd, nog met regt mogen vragen: 'Hebben de 

inwooners van Nederland nog wel een nationaal 

karakter, nog wel een' nationalen smaak?' Duizenden 

van vreemdelingen hebben zich van tijd tot 

tijd onder onze natie nedergezet; hebben kinderen 

en kindskinderen, in het midden onzer, verwekt; 

en zijn bij ons zoo als men zegt volkomen genaturaliseerd 

geworden. Dagelijks komen nog anderen, 

uit het vette land van Pruissen, zoo als de engel 

bij vader Vondel het gelieft te noemen, en van 

elders tot ons afzakken, om ons ons brood te helpen 

opeten, en in onze huizen te wonen, of er 

nieuwe bij te bouwen voor zich en voor hunne 

geslachten. Elk van deze vreemdelingen brengt 

zijn' smaak, den smaak zijner natie, mede; mengt 

zich met denzelven onder de Nederlanders, en 

deelt dien aan hun mede. Hoe is het nu mogelijk, 

uit zoo vele vreemde bijmengsels den waren, oorspronkelijken 

Nederlandschen smaak te onderkennen?'


Wie nu overtuigd is van het talent, de leesbaarheid 

en de actualiteit van Feith kan de volgende stap 

zetten en een boek kopen dat vol met zulke brieven 

zit. Daarvoor moet minder moeite gedaan 

worden dan voor het kopen van het boek over de 

buitenplaatsen. Dit boek is niet in de Zwolse 

boekwinkels te koop en wordt na bestelling en 

betaling aan huis bezorgd. 

Het brievenboek heet '"Zo als men aan 

gemeenzaame vrienden gewoon is te schrijven" 

De correspondentie van Rhijnvis Feith 1753-1823.' 

Dit is het andere boek dat op zaterdag 29 oktober 

in de Muzerie is gedoopt. De historicus drs. J.C. 

Streng heeft het samengesteld en op die dag officieel 

aan de tegenwoordige Jhr. mr. Rhijnvis Feith 

aangeboden. In dat boek heeft Streng alle brieven 

van en aan Feith die hij heeft gevonden, op eigen 

kosten laten drukken. Hij heeft er ook aantekeningen 

bij gemaakt om de lezer te helpen bij het 

begrijpen van dingen en mensen die er nu niet 

meer zijn. 

'Laat ons deze grootse zaak gemeenschappelijk 

aanpakken. Gij doet het werk....en wij zullen er 

dan kritiek op leveren.' staat ergens bij de Vlaming 

Boon, die als schrijver net zo geëngageerd was als 

Feith. 

Wij Zwollenaren staan voor de grootse taak 

een eigentijds monument voor Feith op te richten. 

Het hoeft geen standbeeld te zijn, zoals Potgieter 

er een heeft op z'n singeltje of Thorbecke op zijn 

verkeersheuvel of Van der Capellen op z'n parkeerplaatsje. 

Laat Feith maar in onze gedachten 

blijven als schrijver die via taal en tekst met ons 

communiceert. Een schrijver die je al lezend voor 

je ziet en met wie je al lezend in contact treedt. Met 

Feith kan dat nog altijd, al ligt hij al bijna twee 

eeuwen in een praalgraf aan de Meppelerstraatweg 

met een treurwilg erbij (de oude treurwilg is in 

1992 omgewaaid: er staat nu een opvolger). Want 

Feith schreef in gewoon Nederlands. Vooral 

natuurlijk in zijn 'gemeenzame' brieven. 

Streng heeft voor zijn verzameling brieven van en 

aan Feith geen uitgever en te weinig sponsors 

gevonden. Daardoor heeft hij zich zeer moeten 

beperken. Hij moest te spaarzaam zijn met tijd en 

er was geen geld voor grotere letters en functionele 

illustraties. Daardoor is Strengs Feithboek een 

groot man in een klein jasje. Daardoor is de simpele 

en zuinige uitvoering niet in overeenstemming 

met de inhoud die interessant en de moeite 

waard is. 

Dat is op het eerste gehoor een beetje treurig. 

Maar misschien zoekt Streng verder, veranderen 

de ideeën van de uitgevers en/of kunnen wij iets 

doen. Misschien kunnen we als Zwollenaren deze 

historicus uit Epe die de afgelopen jaren meer in 

Zwolle heeft gezeten dan thuis om voor ons het 

zware werk te doen, misschien kunnen we samen 

met hem het werk dat hij is begonnen, tot een 

groot succes maken. 

In plaats van te zeggen, dat het nog lang niet is 

wat het wezen moet, kunnen we hem bedanken 

voor alles wat hij al voor ons heeft gedaan. En hem 

steunen. Met als gezamenlijk doel: over een paar 

jaar een echt Feith-monument. Een complete verzameling 

van alles wat er nog aan correspondentie 

De voorkant van het 

grafmonument van 

Feith aan de Meppelerstraatweg 

in 1992 (foto: 

R. de Bree).


is. Interessante brieven over godsdienst, literatuur, 

politiek, vrouwen. Streng heeft goed gekeken, 

maar er moet toch veel meer zijn? Er is meer. 

We kijken naar de uitvoerige correspondentie 

van Feiths buurman Van der Capellen, die geen 

schrijver was. We constateren dat Feith, die dat 

wel was, nog veel meer brieven ontvangen en 

geschreven moet hebben. Feith was iemand in zijn 

tijd. In de tijd dat de Nederlandse democratie 

gevestigd werd - 1795 - werd Feith algemeen 

beschouwd als dè schrijver van een democratisch 

(en godsdienstig) verenigd Nederland. Daarom 

was hij toen ook populair. Als je van hem een brief 

kreeg, gooide je die niet weg. Dat deed je later pas, 

toen de mensen minder progressief (en gevoelig) 

waren en Feith als gevolg daarvan uit de mode 

raakte. 

De nakomelingen van Feith waren niet 

bewaarderig. Het is verbazend om te zien hoe weinig 

het familiearchief van en over de eens zo 

beroemde schrijver heeft. Bijna alleen de brieven 

van Bilderdijk werden bewaard. Waarschijnlijk 

omdat in de 2oer jaren van de negentiende eeuw 

Bilderdijk en het conservatisme weer de toon aangaven. 

En als de familie zelf al niet zo bewaarderig 

was, wat dan te hopen van anderen? 

Collega-redacteur van dit tijdschrift Jean 

Streng heeft zich moeten beperken tot het verzamelen 

van de brieven en het klaarmaken van de 

verzameling voor de drukker. En nu hebben we 

een boek waarin bijna alle bekende brieven van en 

aan Feith voor verder onderzoek beschikbaar zijn. 

Wie onderzoek doet naar een onderwerp uit de 

Nederlandse geschiedenis, kunst of literatuur in 

de periode 1750-1825 kan niet meer om dat boek en 

de Zwolse schrijver heen. En dat is al heel wat. 

Maar Feiths brieven zijn niet bedoeld als 

'materiaal' voor onderzoek. Ze zijn geschreven 

om gelezen te worden. En niet alleen door de 

geadresseerden. Dat blijkt uit de correspondentie 

die Feith zelf al heeft laten drukken; in zijn zes 

delen Brieven over verscheiden onderwerpen, waaruit 

hierboven is geciteerd. Dat blijkt ook uit de 

vindplaats van een brief van Verster aan Feith: de 

papieren van Paulus Chevallier. Feith heeft hem 

de brief van Verster waarschijnlijk gestuurd, 

omdat hij de inhoud zo prachtig vond. Te mooi 

om voor zichzelf te houden. Meneer Feith vertelde 

in de Muzerie, dat het boek van Streng op zijn 

nachtkastje ligt en dat hij er zo nu en dan een stukje 

in leest. Zo hoort het eigenlijk. 

Om van dit boek een monument voor Feith te 

maken dat een goed beeld van de schrijver geeft, 

moeten er ook veel meer brieven van en aan vrouwen 

in. Feith had veel vriendinnen. En hij schreef 

ook met ze. Wie Feiths brieven aan zijn vriendin 

mevrouw Anna Gesina (of Jozina) Van der Pot- 

Van Vollenhoven leest, is blij dat Streng ze voor 

ons heeft afgedrukt. Maar zij of hij wordt des te 

nieuwsgieriger naar de brieven die Feith geschreven 

moet hebben aan zijn grote vriendin Catharina 

Margaretha gravin Van Wartensleben-Van 

Hogendorp. De vrouw die op Boxbergen bij Olst 

en in dat huis met die grote kroon in de Kamperstraat 

heeft gewoond. Of aan mevrouw Van Nagell 

over wie in een van de brieven aan Van Loë 

gesproken wordt. Of aan Anna Gesina (Zientje) 

Reisig, Feiths vriendin die met zijn vriend Kantelaar 

trouwde. 

En om er een prachtig leesboek van te maken 

voor iedereen die van Feith en zijn tijd houdt of 

wil gaan houden, moet er veel meer in over de correspondenten. 

Het leest veel prettiger als je weet 

wie er aan het woord is. 

De lezers van ons tijdschrift zitten niet te 

wachten op een wetenschappelijke bespreking tot 

in kleinigheden van Strengs boek. Daarom stip ik 

enkele onjuistheden aan. De brieven 65, 67 en 69 

die Streng op gezag van Buijnsters aan Feith toeschrijft 

en die hij heeft afgedrukt, zijn niet van 

Feith, maar van de classicus en historicus Herman 

Bosscha. Bosscha, geboren in 1755, heeft net als 

Feith in Deventer gestudeerd. Hij was daar vanaf 

1781 rector van de Latijnse school en werd er in 

1787 wegens patriotistische activiteiten ontslagen. 

Ook de brieven 66 en 68 horen in dit boek dus niet 

thuis. 

In het Feith-archief te Zwolle bevinden zich 

drie brieven van Feiths hierboven al genoemde 

vriendin Van Wartensleben-Van Hogendorp. 

Deze brieven geven een realistisch beeld van het 

onromantische leven op een buitenplaats in de 

winter. Ze zijn niet gericht aan Feith,maar aan 

dochter Elsje. Het is zeer de moeite waard deze


brieven (met een vertaling uit het Frans) in een 

volgende druk - desnoods als bijlage - op te 

nemen. En nog mooier zou het zijn onderzoek te 

doen in Duitse archieven naar de papieren van 

deze vrouw die tientallen jaren met Feith is omgegaan. 

Ik pleit er ook voor in plaats van de gedrukte 

brieven aan Van Loë andere gedrukte brieven die 

zeker wel van Feith zijn, in het boek op te nemen. 

Een aantal- misschien alle - Brieven over verscheiden 

onderwerpen die Feith zelf in druk heeft uitgegeven, 

zijn ook echt als brief verstuurd. Duidelijk 

voorbeeld daarvan zijn de brieven waaruit boven 

is geciteerd. Feiths brief is alleen '1791' gedateerd, 

maar onder het antwoord staat: 'Amsterdam April 

1792. Uw dienstvaardige vriend (Jacobus) K(antelaar)'. 

Aan het eind van de derde brief over de 

nationale smaak vermeldt Feith, dat de briefwisseling 

is afgebroken. Dit lijkt me geen literaire truc. 

Andere voorbeelden van brieven die een levensechte 

indruk maken, is de eerste de beste uit deel I: 

de 'Raad aan eenen jongen dichter' en brief 3, die 

is gericht aan Mevrouw*** , een dame die Feith 

Louise noemt en die hij vanaf haar achttiende jaar 

kent. In het voorbericht staat ook, dat het in dit 

deel om brieven gaat die 'met eene vliegende pen 

geschreven' zijn en niet met de bedoeling ze te 

laten drukken. 

Discutabel is de volgorde van afdrukken van 

de brieven uit de briefwisseling met Verster. De 

volgorde die Buijnsters heeft aangehouden, wordt 

kritiekloos overgenomen. Wanneer men brief 71 

(gedateerd 22 April) achter brief 74 van Verster in 

de tijd plaatst (1791 of 1792) heeft Feith zich niet 

vergist met de aanduiding van zijn deel Brieven. 

En waarom zou hij? 

Waarom heeft Streng de briefwisseling van 

Feith met het Haagse dichtgenootschap Kunstliefde 

Spaart Geen Vlijt (KSGV) over ingezonden 

dichtstukken niet opgenomen? Deze brieven geven 

een prachtig beeld van de manier waarop er met 

jonge dichters werd omgesprongen en de manier 

waarop zo'n jonge dichter die bevoogding onderging. 

Het gaat hier om drie brieven van KSGV aan 

Feith (van 29 januari 1780, 7 oktober 1780 en 2 

november 1782) en om twee antwoorden van 

Feith: van 26 februari en 25 november 1780. Er is 

een brief van 4 juli 1784. En het KSG v-archief bevat 

ook een latere brief van Feith waarin hij het lidmaatschap 

van KSGV dat hem is aangeboden, weigert 

(17 september 1811). Feith had namelijk zijn 

lidmaatschap opgezegd in 1788. Waarschijnlijk 

omdat het genootschap in dat jaar alle patriotten 

(onder wie Feiths vriend Cornelis van der Pot, de 

jaloerse echtgenoot van zijn vriendin Van der Pot- 

Van Vollenhoven) behalve Feith (waarschijnlijk 

omdat hij de enige echte dichter was die men in 

huis had) uit de club had gezet. Die brief met 

opzegging heb ik destijds niet in het archief gevonden. 

Misschien had Feith deze aan de toenmalige 

voorzitter Thomas van Limburg persoonlijk 

gestuurd. 

Boschwijk en Landwijk zijn niet op één dag herbouwd. 

Het monument dat Feith verdient is er 

ook nog niet, maar het fundament is gelegd. En 

daar ben ik collega-redacteur Streng dankbaar 

voor. 

We hebben nog veel te doen. Straks maken we 

samen met Streng en een dappere uitgever een 

prachtig boek met de correspondentie van Feith 

dat ook qua uiterlijk zonder te blozen naast het 

prachtige boek van Ten Hove c.s. kan staan en zo 

nu en dan eens op onze nachtkastjes ligt. 

Het grafmonument van 

Feith aan de Meppelerstraatweggetekend 

in 

1826 (foto: R. de Bree).


Agenda Auteurs 

Tentoonstellingen Overijssels Museum 

Wie de schoen past... 

tentoonstelling over de geschiedenis van de 

schoen 

9 december 1994 t/m 15 januari 1995 

Er zullen zowel oude als nieuw-ontworpen 

schoenen getoond worden, evenals klompen. Ook 

wordt ingegaan op schoenen in sprookjes en 

schoenen in uitdrukkingen. 

Mandoline en gitaar door de eeuwen heen 

22 januari t/m 5 maart 1995 

Herinrichting van de kamers 2 en 3 

N.W. Overijssel 

6 maart t/m 1 juli 1995 

Bevrijding van Zwolle in foto's 

14 april t/m 21 mei 1995 

Willem Boxma (1924) werd geboren in Heerenveen en 

verhuisde in 1928 naar Zwolle waar hij tot 1946 

woonde. Hij was bedrijfsjournalist bij de Nederlandse 

Spoorwegen, medewerker voor perszaken bij 

de Cultuurtechnische Dienst en hoofd publiciteit bij 

de Vereniging voor Volkshogeschoolwerk. Daarnaast 

schreef hij bijdragen voor diverse periodieken 

en boeken op historisch en toeristisch gebied. 

Wil Cornelissen (1928) was werkzaam bij het onderwijs, 

laatstelijk als adjunct-directeur van de Ambelt te 

Zwolle. Hij houdt zich momenteel onder andere 

bezig met de locale geschiedenis. Vooral de periode 

rond de Tweede Wereldoorlog heeft zijn belangstelling. 

Bob Erdtsieck (1921) studeerde aan de Sociale Academie 

en aan de Rijksuniversiteit Groningen (andragologie). 

Hij was achtereenvolgens catecheet/jeugdwerker 

van de Hervormde Gemeente Zwolle, hulp-prediker 

te Eerbeek, regionaal jeugdwerkleider in Groningen/Drente 

en bedrijfsmaatschappelijk werker in 

Zwolle. 

Dick Hogenkamp (1949) is arbeidsdeskundige bij de 

Gemeenschappelijke Medische Dienst. Hij is verknocht 

aan Zwolle en geeft regelmatig dia-voorstellingen 


Jan Louwen (1924) was van 1945 tot 1986 redacteur bij de 

Provinciale Overijsselsche en Zwols(ch)e Courant. 

Hij publiceerde onder andere enkele toneelstukken, 

verscheidene thrillers, o.a. onder het pseudoniem 

Ted Viking, en een roman met biografische elementen 

onder eigen naam. Daarnaast schreef hij veel 

kleinere werken over Zwolle. Hij is gepensioneerd 

en woont in Wapenveld. 

drs. J.C. Streng (1945) was enige jaren werkzaam in het 

bedrijfsleven en ging daarna geschiedenis studeren. 

In 1986 legde hij zijn doctoraalexamen geschiedenis 

af en twee jaar later het doctoraal kunstgeschiedenis. 

Thans is hij werkzaam als free-lance historicus. 

drs. Frits David Zeiler (1949) is historicus. Hij organiseert 

tentoonstellingen en publiceert op het gebied 

van de (vooral Oost-Nederlandse) geschiedenis en 

archeologie.


Colofon 






R. Salet, voorzitter 



M.M.H, van Ulsen, penningmeester 



Postbus 1448,8001 BK Zwolle, telefoon: 038-656784 





en studenten ƒ 25,00/jaar 

overige leden ƒ 35,00/jaar 



R. de Bree, W. Cornelissen, E.A. van Dijk, W.A. Huijsmans, 

M. van der Laan, J.C. Streng, I. Wormgoor. 



Vormgeving: Rob van den Elzen bNO, Culemborg 

Fotografie: tenzij anders vermeld zijn de foto's afkomstig 

uit het Gemeente-archief Zwolle (reprografie J.P. de 

Koning)

1994 - Historisch Centrum Overijssel

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?