Zijn wij anders? Waarom Nederland geen ... - Politieacademie

Zijn wij anders? 

Waarom Nederland geen 

grootschalige etnische rellen heeft 

POLITIEACADEMIE - Lectoraat Openbare Orde & Gevaarbeheersing 

Otto Adang 

Hani Quint 

Ronald van der Wal

Zijn wij anders?

Dit is een publicatie van het onderzoeksprogramma Geweld- en Gevaarbeheersing 

in Conflictsituaties van het lectoraat Openbare Orde & Gevaarbeheersing. 

Overige publicaties van het onderzoeksprogramma: 

1 Otto Adang (red.) (2009). Boven de pet? Een onderzoek naar grootschalige ordehandhaving in 

Nederland. Reed Business, Den Haag. Politiekunde nr. 28. 

2 Otto Adang (red.) (2009). Van oud naar nieuw. Blijven leren van jaarwisselingen. Politieacademie, 

Apeldoorn. 

3 Otto Adang & Elaine Brown (2008). Policing football in Europe. Experiences from peer review 

evaluation teams. Politieacademie, Apeldoorn. 

4 Eric Bervoets, Wim van Oorschot, Carin Esman & Otto Adang (2008). De ‘Oranjethuissituatie’: 

non-issue of onderschat? Een onderzoek naar openbare orde aspecten van de oranjepassie bij de 

thuisblijvers. Politieacademie, Apeldoorn. 

5 Otto Adang & Edward van der Torre (red.) (2008). Nederlands grootste evenement. Een jaar na 

Hoezo rustig?!: het verloop van de jaarwisseling 2007/ 2008. Politieacademie, Apeldoorn. 

6 Politieacademie (2007). De blauwe kern. De professionele basis bij conflict en gevaar. Apeldoorn. 

7 Otto Adang & Edward van der Torre (red.) (2007). Hoezo rustig?! Een onderzoek naar het verloop 

van jaarwisselingen in Nederland. Politieacademie, Apeldoorn. 

8 Lectoraten van de Politieacademie (2006). De rellen in Frankrijk. Politieacademie, Apeldoorn. 

9 Otto Adang (2005). Met alle geweld leren… De strategische aanpak van risico-evenementen. 

Elsevier Overheid, ’s-Gravenhage. 

10 Otto Adang (2006). Met alle geweld leren… Het beste politiekorps van de hele wereld.Politieacademie, 

Apeldoorn. 

11 Otto Adang & Jaap Timmer (2005). Beheersing van gevaar. Praktijkboek voor de opleiding van 

vuurwapendragenden en de toetsing van geweldstoepassing. (Derde, herziene druk.) Elsevier 

Overheid, ’s-Gravenhage. 

12 Otto Adang, Jos Mensink & Carin Esman (2005). Spray met visie, visie op spray. Afsluitende 

onderzoeksrapportage van het ‘Pepperspray Project’. Politieacademie, Apeldoorn. 

13 Otto Adang, Nicolien Kop, Henk Ferwerda, e.a. (2005). Omgaan met conflictsituaties: op zoek 

naar goede werkwijzen bij de politie. Uitgeverij Kerkebosch, Zeist. 

14 Otto Adang & Henk Ferwerda (2005). Hooligans in beeld. Van informatie naar aanpak. Uitgeverij 

Kerkebosch, Zeist. 

15 Otto Adang & Jos Mensink (2003). De invoering van pepperspray bij de Nederlandse politie. ‘Ik wil 

dit nooit meer meemaken’. Politieacademie, Apeldoorn. 

16 Otto Adang (2002). Trias: lessen voor het overheidsoptreden bij een internationale gijzelingsactie. 

Tandem Felix, Beek-Ubbergen. 

17 Otto Adang & Jos Mensink (2001). ‘Spray!’ Een nieuw geweldmiddel voor de Nederlandse 

politie. Elsevier bedrijfsinformatie, ’s-Gravenhage. 

18 Otto Adang & Christine Cuvelier (2001). Policing Euro 2000. International police co-operation, 

information management and deployment. Tandem Felix, Beek-Ubbergen. 

19 Otto Adang & Ellen Giebels (red.) (1999). To save lives. Proceedings of the First European 

Conference on Hostage Negotiations. Elsevier bedrijfsinformatie, ’s-Gravenhage. 

20 Otto Adang, Robert van de Wateren & Jacques Steernberg (1999). Netten, stokken en sprays. 

Nieuwe wapens voor de Nederlandse politie? Elsevier bedrijfsinformatie, ’s-Gravenhage.

Zijn wij anders? 

Waarom Nederland geen grootschalige etnische rellen heeft 

Otto Adang 

Ronald van der Wal 

Hani Quint 

Politieacademie 

Lectoraat Openbare Orde & Gevaarbeheersing

ISBN 978-90-3524-463-4 

© Politieacademie Apeldoorn 2010 

Behoudens de door de wet gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave 

worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt zonder schriftelijke toestemming 

van de Politieacademie, die daartoe door de auteurs met uitsluiting van ieder 

ander onherroepelijk is gemachtigd.

Leerstoel Openbare Orde & Gevaarbeheersing 

De leerstoel Openbare Orde & Gevaarbeheersing aan de Politieacademie be studeert 

hoe geweld of gevaar in de interactie tussen burgers en politie vermeden of 

gereduceerd kan worden, in een balans tussen het maatschappelijk belang van 

ordehandhaving en individuele grondrechten. De leerstoel geeft uitvoering aan 

het onderzoeksprogramma Geweld- en Gevaarbeheersing in Conflictsituaties, 

dat zich richt op de interactie tussen politie en burgers in potentieel gevaarlijke 

conflictsituaties. Het onderzoeksprogramma richt zich op de analyse van de manier 

waarop door middel van communicatie en interactie betrokken politiemensen 

en burgers hun positie reguleren in afhankelijkheid van elkaar en van anderen. 

Het uiteindelijke doel van het onderzoeksprogramma is meer zicht te krijgen op 

de regulering van conflicten en sociale spanningen, en werkwijzen die effectief 

bijdragen aan een veilige en verantwoorde afhandeling van potentieel gevaarlijke 

situaties te onderkennen en toe te passen. 

Inhoudelijk liggen de prioriteiten op de volgende terreinen: 

• openbare orde, met projecten op het terrein van voetbalvandalisme, evalueren 

en grootschalige ordehandhaving in het algemeen; 

• openbare veiligheid met projecten op het vlak van crowd management en 

menselijke factoren bij rampen en crises; 

• beheersing van gevaar met projecten op het terrein van politiële geweldstoepassing, 

de aanpak van lastige, potentieel gevaarlijke conflictsituaties 

en de training van integrale beroepsvaardigheden. 

Aan de leerstoel is een kenniskring verbonden die op 22 november 2004 formeel 

van start is gegaan en multidisciplinair is samengesteld met medewerkers van 

de Politieacademie en uit de politiepraktijk, en met externe onderzoekers uit 

Nederland en daarbuiten. Er zijn samenwerkingsverbanden met de universiteiten 

van Liverpool (Groot-Brittannië) en Bochum (Duitsland) en met de politieacademie 

in Zweden. 

Centraal in de activiteiten van de leerstoel en de aan de leerstoel verbonden kenniskring 

staat vergelijkend onderzoek met een wetenschappelijk karakter, gericht 

op toepasbaarheid en gedeelde kennisontwikkeling. De onderzoeken richten zich 

vooral op het vinden van goede werkwijzen en niet eenzijdig op incidenten. Naast 

onderzoek richten leerstoel en kenniskring zich vooral op het bevorderen van het 

gebruik van kennis in het onderwijs en de politiepraktijk en op professionalisering 

van docenten en onderwijskundigen. Doel is het bevorderen van de toepassing van 

probleemoplossende werkwijzen die bijdragen aan een veilige en verantwoorde 

afhandeling van potentieel gevaarlijke situaties, waaronder risico-evenementen.

Inhoud 

Voorwoord 

1 Inleiding 

1.1 Grootschalig etnisch geweld 

1.2 Onderzoeksvragen 

1.3 Methoden van onderzoek 

1.4 Leeswijzer 

2 Grootschalig etnisch geweld in de Verenigde Staten en 

West-Europa: een geschiedenis 

2.1 Verenigde Staten 

2.2 Groot-Brittannië 

2.3 Frankrijk 

2.4 België 

2.5 Deelname aan etnische rellen 

2.6 Structurele factoren en grootschalig etnisch geweld 

2.7 Besluit 

3 Grootschalig etnisch geweld in de Verenigde Staten en 

West-Europa: de rol van de politie 

3.1 Verenigde Staten: politieoptreden in de getto’s 

3.2 Groot-Brittannië: SUS-Laws en Special Patrol Group 

3.3 Frankrijk: het verdwijnen van de wijkpolitie 

3.4 België: negatieve relatie 

3.5 Politiemodellen 

3.6 Besluit 

4 Migratie en etnische spanningen in Nederland: 

een geschiedenis 

4.1 Migratie naar Nederland 

4.2 Etnische spanningen en geweld tot 1990 

4.3 Etnisch geweld na 1990: omslag 

4.4 Het politiek-maatschappelijk debat over de multiculturele 

samenleving 

4.5 Besluit 

9 

11 

11 

17 

18 

21 

23 

23 

26 

30 

31 

33 

37 

44 

47 

47 

54 

60 

68 

71 

74 

77 

77 

79 

85 

88 

90

5 De Nederlandse politie in de multiculturele samenleving 

5.1 Politie in een veranderende samenleving 

5.2 Nieuw realisme: van een gedoogcultuur naar een 

repressieve aanpak 

5.3 De reactie op straat 

5.4 Netwerken en burgerparticipatie 

5.5 Interventieteams en sociale calamiteitenplannen 

5.6 Multicultureel vakmanschap 

5.7 Besluit 

6 Vijf casussen 

6.1 Een steekpartij in Purmerend 

6.2 Autobranden in Rotterdam 

6.3 Een steekpartij in de Indische Buurt in Amsterdam 

6.4 Schietincident in Amsterdam Slotervaart 

6.5 Gouda Oosterwei: een buschauffeur overvallen 

6.6 Besluit 

7 Conclusies 

Nawoord 

Literatuur 

Bijlagen 

1 Lijst van respondenten 

2 Afkortingen 

Over de auteurs 

93 

93 

96 

98 

100 

103 

107 

109 

111 

112 

118 

125 

135 

141 

150 

155 

163 

167 

175 

175 

177 

179

Voorwoord 

Vlak na de jaarwisseling 2009-2010 braken in de Culemborgse wijk Terweijde 

ongeregeldheden uit, die nog wekenlang de aandacht trokken. De Telegraaf van 

dinsdag 5 januari 2010 kopte over ‘oorlog’ en ‘rassenrellen tussen Molukkers en 

Marokkanen’ en in zijn internationale editie sprak NRC Handelsblad eveneens 

over ‘race riots’. De gebeurtenissen in Culemborg en wellicht nog meer de mediaaandacht 

die erop volgde geven de gevoeligheid aan die in onze samenleving bestaat 

voor conflicten met een ogenschijnlijk etnische grondslag. Ogenschijnlijk, want het 

is nog maar de vraag of de gebeurtenissen in Culemborg als etnisch conflict geduid 

moeten worden. Vooral sinds de rellen in de Franse banlieues van november 2005 

steekt de angst voor ‘Franse toestanden’ steeds weer de kop op. Dat is op zich niet 

vreemd, want vrijwel geen enkele samenleving ontkomt aan etnische spanningen. 

Migratieprocessen verlopen zelden geruisloos. Soms monden de spanningen uit 

in gewelddadigheden tussen verschillende bevolkingsgroepen of is er sprake van 

confrontaties met de overheid en de politie als belangrijkste representant. Dit was 

het geval bij de Franse rellen, waar jongeren van Noord- en Centraal-Afrikaanse 

afkomst dagenlang slag leverden met de politie. Groot-Brittannië kreeg in de jaren 

1980 te maken met ernstige etnische rellen in de arme binnenstadsbuurten van 

Londen, Bristol en Liverpool. Later braken soortgelijke rellen uit in de noordelijke 

textielsteden Bradford en Burnley. België heeft sinds het midden van de jaren 1990 

te maken met oplopende spanningen onder migrantenjongeren. In de buitenwijken 

van Brussel en Antwerpen kwam het meerdere malen tot rellen, nog onlangs in 

februari 2010. Denemarken maakte voor het eerst in 2008 kennis met grootschalig 

etnisch geweld na herpublicatie van cartoons over de profeet Mohammed. 

De afgelopen decennia is ook Nederland in een relatief kort tijdsbestek getransformeerd 

tot een multiculturele samenleving. Met het veelgebruikte label ‘allochtoon’ 

wordt nadrukkelijk verwezen naar het ‘anders’ zijn van migranten en Nederlanders 

van buitenlandse afkomst. Vooral sinds de door Molukkers uitgevoerde 

terroristische acties van de jaren 1970 is de angst manifest geworden dat sociale 

frustraties bij de tweede generatie van migrantengroepen zouden kunnen leiden 

tot gewelddadigheden. Toch hebben, ondanks Culemborg, collectieve geweldsuitbarstingen 

die qua schaal of heftigheid enigszins vergelijkbaar zijn met de 

rellen zoals in de Franse banlieues of de binnensteden van Groot-Brittannië, tot 

op heden in Nederland niet plaatsgevonden. Er zijn wel incidenten met een etnische 

component geweest, maar geen over een groter geografisch gebied verspreide, 

met elkaar verbonden geweldsuitbarstingen of meerdaagse rellen op etnische 

grondslag. Al voor de Franse rellen van november 2005 had het lectoraat 

Openbare Orde & Gevaarbeheersing het initiatief genomen tot een vergelijkend 

onderzoek naar de vraag hoe dat komt. Zijn ‘wij’ anders of hebben we gewoon 

geluk gehad? 

9

Dit onderzoek gaat niet over de meer structurele langetermijnfactoren die van 

invloed zijn op het ontstaan van etnische rellen. We hebben ons gericht op 

factoren op de middellange en korte termijn en vooral op de rol van het politieoptreden 

bij het al dan niet ontstaan of escaleren van etnische rellen. We hebben 

het onderzoek specifiek gericht op situaties waarbij diverse ingrediënten 

voor het uitbreken van ongeregeldheden aanwezig waren, met als doel goede 

werkwijzen en verbeterpunten in kaart te brengen. Inzicht daarin is belangrijk 

om grootschalig etnisch geweld te blijven voorkomen. De uitkomsten van 

het onderzoek kunnen in samenhang gezien worden met het recent vanuit het 

lectoraat Gemeenschappelijke Veiligheidskunde uitgevoerde onderzoek naar de 

ongeregeldheden van maart 2007 – geïnitieerd door autochtone Nederlanders – 

in de Utrechtse probleemwijk Ondiep. De samenhang zit in het feit dat het gaat 

om (mogelijke) ongeregeldheden in buurten en in het gebruik van hetzelfde 

analytische onderscheid in structurele, relationele en operationele niveaus. 

Graag bedank ik iedereen die aan het onderzoek heeft meegewerkt. Carin Esman 

heeft aanvullende gegevens verzameld. Marije van den Breemen assisteerde bij 

het literatuuronderzoek. Wim van Oorschot, Bert Poelert, Pieter Tops, Sjiera 

de Vries en Ronald Zwarter leverden waardevol commentaar op een concept 

van het rapport. Een aantal deskundigen heeft ons voorzien van belangrijke 

achtergrondinformatie: 

• dr. Boekhout van Sollinge, universitair docent aan het Willem Pompe 

Instituut van de faculteit rechtsgeleerdheid van de Universiteit Utrecht; 

• prof. dr. F. Bovenkerk, hoogleraar criminologie van het Willem Pompe 

Instituut van de faculteit rechtsgeleerdheid van de Universiteit Utrecht; 

• mr. Harchaoui, voorzitter van de raad van bestuur van het Instituut voor 

multiculturele ontwikkeling Forum; 

• M. Heerschap: oud plv. hoofdcommissaris Regio Haaglanden, BZK; 

• prof. dr. Kleinnijenhuis, hoogleraar communicatiewetenschappen aan de 

Vrije Universiteit te Amsterdam; 

• prof. dr. Laroui, ingenieur en schrijver, kenner van de Franse banlieues; 

• prof. dr. L.A.J.C. Lucassen, hoogleraar sociale geschiedenis aan de Universiteit 

Leiden; 

• prof. dr. E. Muller, hoogleraar rechtswetenschappen aan de Universiteit 

Leiden, directeur COT; 

• prof. dr. P. Scheffer, hoogleraar grootstedelijke problematiek aan de Universiteit 

van Amsterdam; 

• Rachid Berchaoui en Paulo de Campos Neto, adviseurs van de Expertgroep 

Diversiteit van het LECD. 

Otto Adang, februari 2010 

10

HOOFDSTUK 1 

Inleiding 

1.1 Grootschalig etnisch geweld 

Dit onderzoek richt zich op grootschalige etnische rellen of ongeregeldheden. 

Vaak wordt een onderscheid gemaakt tussen kleinschalige openbare-ordeverstoringen, 

in de vorm van overlast veroorzaakt door jongeren of bij escalaties in 

uitgaansgebieden, en grootschalige openbare-ordeverstoringen rond bijvoorbeeld 

voetbalwedstrijden, grote evenementen en demonstraties. In feite is er geen duidelijke 

grens te trekken. 1 Voor de bepaling van grootschaligheid spelen niet alleen 

het aantal betrokkenen, maar ook de duur van de ongeregeldheden en hun geografische 

spreiding een rol. Etnische rellen die in het verleden in de Verenigde Staten 

en Groot-Brittannië plaatsvonden, duurden vaak meerdere dagen; de Franse rellen 

van 2005 hielden zelfs meerdere weken aan. 

In de Verenigde Staten zijn etnische rellen tot ver in de jaren 1990 aangeduid als 

rassenrellen. Ook nu nog valt de term ‘rassenrel’ wanneer sprake is van geweld 

tussen etnische groepen of tussen een etnische groep en de politie, niet alleen in 

de Verenigde Staten. Ook in Nederland vertonen journalisten en politici soms de 

neiging incidenten waarbij sprake is van betrokkenheid van een bepaalde etnische 

groep aan te duiden als rassenrel. De term ‘ras’ verwijst vaak naar biologische 

theorieën die ervan uitgaan dat er onder de nu nog enig levende mensensoort (Homo 

Sapiens Sapiens) sprake is van verschillende rassen. Een dergelijk onderscheid is 

echter problematisch. Ondanks verschillende uiterlijke kenmerken is een duidelijke 

afbakening tussen mensenrassen nauwelijks mogelijk. De vermenging en 

diversiteit binnen Homo Sapiens Sapiens zijn groot en de onderlinge verschillen 

binnen een ‘ras’ zijn soms groter dan tussen twee verschillende rassen. Daarnaast 

is door de geschiedenis heen het begrip ‘ras’ vele malen misbruikt om mensen 

die niet tot ‘het eigen ras’ behoren te kunnen uitsluiten of discrimineren. 2 Volgens 

Banton verwijst de term ‘ras’ naar de categorisatie van mensen en etniciteit naar 

de groepsidentificatie. De term ‘ras’ is volgens Banton meer op de andere groep 

gericht en ‘etniciteit’ meer op ‘ons’. In dit onderzoek gebruiken we de term ‘ras’ 

alleen wanneer deze voorkomt in de bestudeerde literatuur of wanneer deze is 

gebruikt door de respondenten. 

1 Adang, 2005. 

2 Eriksen, 1993; Banton, 1967; Banton, 1983: 106. 

11

In de Verenigde Staten werd de term ‘etniciteit’ tijdens de Tweede Wereldoorlog 

gehanteerd als een niet-beledigende term om een bepaalde groep aan te duiden 

(bijvoorbeeld afstammelingen van Italiaanse en Ierse migranten). Tegenwoordig 

wordt de term ‘etniciteit’ algemeen gehanteerd, wat echter niet betekent dat de 

term ook een eenduidige definitie kent. Williams concludeerde al in 1989 dat het 

aantal definities van etniciteit groot en groeiende was. Vaak werd de term gebruikt 

zonder deze te definiëren. Het betrof dan niet alleen etniciteit, maar ook etnische 

identiteit. Dit laatste verwijst naar de drang om tot een eigen etnische groep te 

kunnen behoren. Men zoekt naar een gemeenschappelijke identiteit. Deze is 

bepalend voor iemands denken, voor zijn of haar percepties, gevoelens en gedrag, 

dat bepaald wordt door het lidmaatschap van een eigen etnische groep. 3 

In dit onderzoek wordt de term ‘etniciteit’ gehanteerd als middel om aan te geven 

tot welke groep individuen zichzelf vinden behoren of door anderen worden 

gelabeld. Bijvoorbeeld: Marokkaanse jongens van de tweede of derde generatie, 

vaak in Nederland geboren, beschouwen zichzelf wellicht meer als Nederlander 

terwijl de politie of de media spreken over Marokkaanse jongens. De verschillende 

bevolkingsgroepen in Nederland worden zo veel mogelijk specifiek bij naam 

genoemd. Zo wordt bijvoorbeeld gesproken over Molukse Nederlanders, Surinaamse 

Nederlanders en Marokkaanse Nederlanders. Wanneer de tekst geen 

betrekking heeft op één specifieke groep maar op meerdere groepen tegelijk gebruiken 

we de term ‘migranten’. 

Etnisch geweld 

Naar Bovenkerk 4 definiëren wij etnische rellen of grootschalig etnisch geweld 

als volgt: 

‘een reeks van gebeurtenissen van openbaar en collectief geweld met 

een min of meer spontaan karakter en waarvan de samenstelling van 

de groep der deelnemers en hun beweegredenen wijzen op etnische of 

“raciale” oorzaken van hun gewelddadigheid’. 

Grootschalig etnisch geweld komt in de moderne westerse multiculturele samenleving 

in vele gedaanten voor, variërend van confrontaties tussen etnische groepen 

onderling (interetnisch geweld) tot gewelddadig protest van een et nische groep 

of groepen tegen de overheid. Vrijwel iedere moderne westerse samenleving 

die te maken heeft met al dan niet grootschalige migratieprocessen, kampt ook 

met etnische spanningen dan wel met etnisch geweld. Etniciteit roept een sterke 

groepssolidariteit of lotsverbondenheid op. Groepen kunnen botsen in hun strijd om 

3 Delahaij, 2004; Williams, 1989. 

4 Bovenkerk (1999) zelf spreekt in dit artikel van rassenrellen. 

12

een gelijkwaardige positie in de samenleving. Het is lang niet altijd vanzelfsprekend 

dat grootschalig geweld waarbij een of meer etnische groepen betrokken zijn, 

ook de kwalificatie ‘etnische rel’ verdient. Dat is alleen terecht als niet alleen de 

samenstelling van de betrokken groep of groepen, maar ook de beweegredenen 

van de deelnemers gerelateerd zijn aan etniciteit (zie de definitie hiervoor). Om die 

reden is het zeer de vraag of de kwalificatie ‘etnische rel’ voor de gebeurtenissen 

in Culemborg van toepassing is: de beweegredenen van de betrokkenen lijken niet 

gerelateerd te zijn aan etniciteit. 5 

Bij het benoemen van rellen met betrokkenheid van etnische groepen zijn onderzoekers 

steeds meer geneigd te spreken over urban violence met vermijding van 

de etnische connotatie. Dat komt deels doordat, zeker in het Europa van na 1945, 

‘etniciteit’ een beladen begrip is. De Holocaust heeft in die zin de omgang met 

andere etnische groepen sterk bepaald. Etniciteit wordt dan ook vaak in verband 

gebracht met de afkeer van vreemdelingen, met xenofobie en discriminatie. De 

opleving van extreemrechts in de jaren 1980 versterkte deze gevoelens nog meer. In 

Groot-Brittannië werd er aan het begin van de jaren 1980 de voorkeur aan gegeven 

te spreken van inner-cityriots als het ging over de rellen van Brixton, Liverpool, 

Bristol en Birmingham die in deze periode plaatsgrepen. In Frankrijk spreken 

politie en autoriteiten van violence urbaine, waarmee de rellen in de banlieues 

worden bedoeld, een term die voor het eerst in de jaren 1990 werd gebruikt. 

Duidelijk is in ieder geval dat het merendeel van de rellen zich in een stedelijke 

omgeving afspeelt. Dit aspect rechtvaardigt het gebruik van een geografische 

aanduiding van het geweld: inner-city of urbaine. Door de rellen aan te duiden 

als ‘stedelijk geweld’ kiest men voor een neutralere benadering. Deze aanduiding 

zegt echter niets over de deelnemers aan de ongeregeldheden. De bevolking van 

wijken als Bristol, Southall en Toxteth bestond hoofdzakelijk uit West-Indiërs of 

Pakistani. Dat etniciteit een rol speelde, kan moeilijk worden ontkend. Ook de 

meest recente confrontaties in Bradford en Oldham hadden een etnisch karakter. 

Etnische groepen, moslim- en blanke jongeren, moslims en West-Indiërs daagden 

elkaar uit en kwamen met elkaar in conflict. Als de politie tussenbeide kwam om 

de orde te herstellen, richtte het geweld zich veelal tegen de politie. 

In eigen land kiest het Crisisonderzoeksteam (COT) voor een andere benadering. 

In een studie over de openbare orde schrijft het COT de overlast en het geweld 

in Nederland vooral toe aan jongerengroepen. Een substantieel deel van de 

ordeverstoringen vanaf de jaren 1990 kan op het conto van hinderlijke, overlast 

gevende of criminele groepen worden geschreven. Etniciteit speelt soms een rol, 

maar is geen specifiek kenmerk van de ordeverstoringen. 6 

5 http://www.vkblog.nl/bericht/295096/Geen_etnisch_conflict. 

6 COT, 2002: 97-98. 

13

Onderzoekers van het Instituut voor multiculturele ontwikkeling Forum geven aan 

dat etniciteit wel degelijk een rol speelt bij tegenstellingen en conflicten tussen 

groepen of tussen een etnische groep en de politie. De onderzoekers stellen dat er 

van oudsher tegenstellingen bestaan op basis van uiteenlopende kenmerken, die 

dan weer scheidslijnen vormen tussen verschillende bevolkingsgroepen. Hierbij 

valt te denken aan religieuze tegenstellingen, waarbij scholieren van openbare 

en christelijke scholen met elkaar op de vuist gaan, aan supportersgeweld of aan 

rivaliteiten tussen wijken of buurgemeenten. De laatste veertig jaar is ook etniciteit 

steeds vaker een kenmerk geworden op basis waarvan mensen zichzelf en anderen 

in het dagelijks leven indelen, beoordelen en waarderen. Reële of veronderstelde 

tegenstellingen tussen etnische, culturele en religieuze groepen kunnen verscherpen 

en leiden soms tot spanningen tussen groepen mensen. Soms beperkt dit zich 

tot enkele jongeren uit die groepen, soms strekken de spanningen zich uit over 

verschillende gemeenschappen. 

Het kan ook zo zijn dat bij bepaalde gebeurtenissen of conflicten tussen verschillende 

etnische groepen het kenmerk etniciteit in eerste instantie helemaal geen 

rol speelt. Tegenstellingen en spanningen tussen groepen kunnen naarmate ze 

toenemen volgens betrokkenen zelf of volgens de omgeving echter steeds meer 

etnisch gekleurd worden. Er zijn gevallen bekend, waarbij naar aanleiding van een 

gewelddadig incident de beeldvorming zich vooral richtte op het etnische element, 

terwijl dit hiervoor nooit een rol speelde. De onderzoekers hanteren dan ook de 

volgende definitie: 

Etnische spanningen zijn spanningen tussen groepen mensen, die 

eventueel leiden tot gewelddadige confrontaties in het publieke domein, 

waarbij betrokkenen zelf en/of de buitenwereld de oorzaken (deels) 

leggen in etnische verschillen. 7 

Hiermee benadrukken zij dat etniciteit een rol kan spelen bij maatschappelijke 

conflicten. Juist door te erkennen dat er sprake is van etnische spanningen kunnen 

de tegenstellingen die er bestaan tussen de verscheidene etnische groepen of 

tussen een etnische groep en de overheid gericht worden aangepakt. 

De aanleiding voor grootschalig geweld 

In de literatuur over grootschalige ongeregeldheden en collectief geweld (al dan niet 

met een etnische component) zijn deze ongeregeldheden een gegeven en worden 

specifieke voorafgaande gebeurtenissen benoemd als mogelijke aanleiding. De 

Kerner Commission hanteerde in dat verband de term triggering event. Waddington 

en Critcher spreken van het flashpoint, door het Nederlandse COT vertaald als 

7 Witte, Veenstra, Schram & Kors, 2003: 11-12. 

14

flitspunt. Wetenschappelijk gezien is de bestempeling van een gebeurtenis als 

flashpoint/flitspunt problematisch: of een gebeurtenis (bijvoorbeeld het overlijden 

van een burger als gevolg van politiegeweld) een flashpoint/flitspunt is, hangt af 

van het feit of er grootschalige ongeregeldheden op volgen. Een vergelijkbare 

gebeurtenis (bijvoorbeeld het doodschieten van een migrant door een politieagent) 

die niet gevolgd wordt door rellen, is dan geen flashpoint/flitspunt. Dat maakt het 

gebruik van de term ‘tautologisch’: hij gaat alleen op als er daadwerkelijk een rel 

op volgt. In dit onderzoek gebruiken we daarom, waar van toepassing, de term 

‘directe aanleiding’. 

Los van de specifieke aanleiding staat buiten kijf dat een rel vrijwel nooit op 

zichzelf staat. Aan een grootschalig conflict gaan vaak meerdere incidenten of 

kleinere confrontaties vooraf. Bij de Franse rellen wordt vaak het moment waarop 

twee jongens, achtervolgd door de politie, een elektriciteitshuisje binnenvluchten 

en worden geëlektrocuteerd als beginpunt van het geweld van 2005 gezien. Hieraan 

was al het nodige aan negatieve contacten tussen jongeren met politie en 

justitie voorafgegaan. Vrijwel elk weekend werden er in verscheidene Franse 

steden tientallen auto’s in brand gestoken en vonden geïsoleerde confrontaties 

met de politie plaats. Daarnaast speelde ook onvrede over de sociaaleconomische 

situatie in de wijken een rol, net als de rol van de overheid. 

De escalatie van grootschalig geweld 

Horowitz deed uitvoerig onderzoek naar grootschalig dodelijk etnisch geweld 

en verklaart het ontstaan van etnische rellen door het samenkomen van vier 

variabelen: 

• een vijandige relatie tussen twee etnische groepen; 

• het optreden van verontwaardiging bij een van de etnische groepen; 

• een gevoel van rechtvaardiging voor geweld; 

• een inschatting van verminderd risico van geweld. 8 

Deze variabelen passen wonderwel bij het typische escalatieproces van collectief 

geweld in het algemeen zoals beschreven door Adang, 9 waar na relatief kleine 

incidenten een groter aantal mensen betrokken raakt en een rel ontstaat. Dit 

escalatieproces, dat dus geldt voor rellen in het algemeen en niet specifiek voor 

etnische rellen, kent de volgende karakteristieke stappen. 

• Er is in toenemende mate sprake van een tegenstelling tussen twee of 

meer partijen, een onderverdeling in ‘wij’ versus ‘zij’, in-group versus 

out-group. 

8 Horowitz, 2001: 524-525. 

9 Adang, 1998: 104; Adang, 2002; Adang, 2010. 

15

• Er is sprake van een incident, misverstand of iets dergelijks dat door verschillende 

aanwezigen verschillend beoordeeld wordt. 

• Op het incident wordt gereageerd met een vorm van geweld. 

• Er is sprake van solidarisering en onderlinge steunverlening via het proces 

van sociale identificatie terwijl de risico’s op repercussies als laag worden 

ingeschat en de gelegenheden voor geweldgebruik daardoor toenemen: 

ook anderen gaan geweld gebruiken. 

Voor wat betreft het aspect van gelegenheid kan aansluiting gevonden worden 

bij de uitgebreide literatuur over situational crime prevention, 10 die laat zien hoe 

het verminderen van gelegenheden voor criminaliteit ertoe leidt dat het lastiger, 

riskanter en minder belonend wordt om crimineel gedrag te vertonen. Het proces 

van solidarisering en onderlinge steunverlening kan verklaard worden met behulp 

van het ‘Elaborated Social Identity Model’ (ESIM). Het ESIM is een modificatie 

van Reichers model van sociale identiteit, 11 dat op zijn beurt weer voortborduurt 

op sociale identiteits- en sociale categorisatiemodellen van Tajfel & Turner. 12 

Sociale categorisatie is het cognitieve proces waarbij individuen geclassificeerd 

worden als deel uitmakend van groepen of categorieën. Individuen die bij een 

bepaalde groep horen, lijken in bepaalde opzichten op andere leden van diezelfde 

groep, maar verschillen van leden van andere groepen. De indeling van individuen 

als behorend tot de eigen groep (in-group) of juist niet (out-group) is universeel 

en allesoverheersend in het sociale verkeer. De gevolgen zijn groot: leden van 

groepen zien zichzelf als meer gelijk aan elkaar dan aan leden van de out-group, 

leden van out-groups worden gezien als sterk op elkaar gelijkend (wat resulteert 

in stereotypen) en leden van de in-group beoordelen elkaar positiever dan dat ze 

leden van de out-group beoordelen. Het Elaborated Social Identity Model bouwt 

hierop voort. Binnen het ESIM wordt ervan uitgegaan dat mensen zowel een 

persoonlijke als een sociale identiteit bezitten. De sociale identiteit wordt niet 

alleen bepaald door wie tot de groep behoren, maar juist ook door wie er niet toe 

behoren. Er is in feite sprake van meerdere sociale identiteiten, aangezien ieder 

individu lid is van meerdere sociale groepen (gezin, familie, buurt, vereniging, 

nationaliteit, enzovoort). De sociale identiteit van een individu wordt geactiveerd 

(salient) wanneer een individu zich bevindt in een van de groepen waar hij of zij 

lid van is. De sociale identiteit wordt belangrijker naarmate de betreffende groep 

belangrijker is voor het individu. Wanneer de sociale identiteit wordt geactiveerd, 

neemt het individu de normen van de betreffende groep aan en zal het een grotere 

neiging hebben daarnaar te handelen. Het resulterende gedrag is niet ongericht, 

10 Clarke, 1995. 

11 Reicher, Spears & Postmes, 1995; Reicher, 1996. 

12 O.a. Tajfel & Turner, 1986. 

16

maar gebonden aan de normen van de groep. De activering van sociale identiteit 

in combinatie met in/out-grouprivaliteit of -competitie kan leiden tot het ontstaan 

en de escalatie van geweld tussen verschillende groepen. 

Als we de variabelen van Horowitz en de stappen van Adang met elkaar combineren, 

ontstaat het volgende escalatiemodel voor grootschalig geweld. 

• Op relationeel niveau is er sprake van een tegenstelling of gespannen situatie 

tussen verschillende groepen. Naast dagelijkse interacties hebben 

structurele factoren invloed op de aard van de relatie. 

• Er is sprake van een incident, misverstand of gebeurtenis die verontwaardiging 

oproept. De verontwaardiging die opgeroepen wordt heeft niet zozeer 

te maken met de objectieve feiten van de gebeurtenis, maar met de 

relationele component ervan. Een opsomming of categorisering van triggers 

is dan ook zinloos: het gaat om het (vaak symbolische) relationele 

aspect. De gebeurtenis kan zo als directe aanleiding fungeren voor een 

escalatieproces. 

• Deze verontwaardiging wordt gedeeld in een van de betrokken groepen, 

komt tot uiting in vormen van geweld en roept bij sommigen het gevoel op 

dat geweld een legitieme reactie is. 

• Er zijn gelegenheden om ongestraft geweld te plegen, er is sprake van een 

inschatting van verminderde risico’s. 

• Er treedt solidarisering en onderlinge steunverlening op via het proces van 

sociale identificatie. 

Het is dit model dat we in dit onderzoek zullen hanteren bij de analyse van de 

casuïstiek. 

1.2 Onderzoeksvragen 

Bovenkerk ging in 1999 in op de voorspelling uit de jaren 1980 dat in Nederland 

weleens ‘rassenrellen’ zouden kunnen uitbreken. Hij maakt een onderscheid tussen 

getto-opstanden, racistisch geweld en interetnische conflicten. Getto-opstanden 

zijn er niet gekomen, omdat zich in Nederland geen getto’s hebben gevormd, 

mede dankzij een omvangrijke publieke woonsector. Dat wil niet zeggen dat er 

geen etnische buurten (met een hoog aantal migranten) zouden zijn of dat er geen 

bevolkingscategorieën zouden zijn met een grote sociaaleconomische achterstand 

en hoge werkloosheid. Die zijn er wel degelijk. De gemengde etnische samenstelling 

van die buurten en de Nederlandse inspraak- en overlegcultuur zouden 

belangrijke oorzaken zijn van het feit dat het geweldsniveau van Nederland (nog 

steeds) uitermate laag is. Bovenkerk wijst erop dat er wel een andere vorm van 

interetnisch geweld is gekomen, en wel racistisch geweld, maar deze vormen hebben 

niet de vorm van rellen aangenomen. De verklaring voor het feit dat collectieve 

interetnische conflicten tussen buurtbewoners en nieuwe vestigers in Nederland 

17

ook nauwelijks zijn uitgebroken, zoekt Bovenkerk in de manier waarop een ‘hersortering’ 

van de bevolking heeft plaatsgevonden: de ‘sterkste’ mensen (jong, 

met vooruitzicht op opwaartse mobiliteit) verlieten buurten om zich te vestigen 

in nieuwbouwwijken aan de rand van de stad en de ouderen, alleenstaanden en 

minst kapitaalkrachtigen bleven achter. Ondanks het ontstaan van probleemwijken 

met een disproportioneel hoge werkloosheid en veel verwaarloosde huizen, zag 

Bovenkerk in 1999 weinig reden meer om conflicten langs etnische scheidslijnen 

te verwachten. Voor zover ze wel optreden, zullen ze volgens Bovenkerk vooral 

‘een directe reactie zijn op inadequaat optreden van de politie’. 13 

Is dat nu, tien jaar later, anders? De rellen in Frankrijk van 2005 gaven een nieuwe 

impuls aan de vraag of in Nederland conflicten langs etnische scheidslijnen te 

verwachten zijn. Herhaaldelijk klinkt de waarschuwing dat het ‘vijf voor twaalf’ is. 

Tijdens de campagne voor de Tweede Kamerverkiezingen van 2007 voorspelden 

politici van verscheidene politieke richtingen dat ons Franse toestanden te wachten 

stonden wanneer er niet snel iets aan het integratiebeleid zou veranderen. De 

onuitgesproken veronderstelling achter dergelijke uitspraken is, dat alle ingrediënten 

voor grootschalig etnisch geweld aanwezig zijn in onze multiculturele 

samenleving en dat we tot nu toe geluk gehad hebben. Dit onderzoek stelt de vraag 

of dat zo is. Hebben we geluk gehad of is er wat anders aan de hand? Om die 

hoofdvraag te beantwoorden proberen we met behulp van het Adang/Horowitzescalatiemodel 

antwoorden te vinden op de volgende subvragen. 

• Hoe komt het dat er, hoewel er met enige regelmaat spanningen zijn tussen 

groepen onderling en tussen etnische groepen en de politie, de afgelopen tien 

jaar geen sprake is geweest van grootschalig etnisch geweld in Nederland? 

• Op welke manier gaan politie en overheid om met incidenten die in potentie 

zouden kunnen escaleren tot een etnische rel vanwege het feit dat er 

sprake is van etnische spanningen? 

• Welke factoren maken escalatie minder waarschijnlijk, wat voor soort aanpak 

is effectief en waarom? 

1.3 Methoden van onderzoek 

We hebben een onderzoeksstrategie gehanteerd waarbij we in eerste instantie op 

zoek zijn gegaan naar antwoorden op de volgende vragen. 

• Hoe zijn etnische rellen in diverse westerse landen verlopen en wat was 

de rol van de politie bij het ontstaan en de escalatie van dergelijke rellen? 

• In hoeverre is er in Nederland in de afgelopen decennia sprake geweest 

van etnische spanningen die tot uiting kwamen in geweld? 

• Hoe treedt de politie in Nederland op in geval van etnische spanningen? 

13 Bovenkerk, 1999. 

18

We doen literatuuronderzoek naar etnische rellen in een aantal westerse landen om 

zicht te krijgen op factoren die een rol spelen bij het ontstaan en de escalatie van 

etnisch geweld en de rol van de politie daarbij. We kijken naar de geschiedenis van 

etnisch geweld in Nederland en doen casusonderzoek naar situaties in het recente 

verleden in Nederland die in potentie uit hadden kunnen groeien tot een rel van 

enig formaat. We richten ons daarbij vooral op de rol van de politie. Aanvullend 

zijn achtergrondgesprekken gehouden met een aantal deskundigen uit de wereld 

van de wetenschap, de journalistiek en de politie. 

Literatuuronderzoek 

Om een beeld te krijgen van de oorzaken en de aanpak van grootschalig etnisch 

geweld is vooral literatuur uit de Verenigde Staten, Groot-Brittannië, Frankrijk en 

België bestudeerd. 

In de Verenigde Staten is als gevolg van de rellen van de jaren 1960 veel over het 

onderwerp geschreven. Direct na de eerste golf van etnisch geweld in de jaren 

1960 stelde de Amerikaanse overheid een tweetal wetenschappelijke onderzoekscommissies 

in. Dit waren de National Advisory Commission on Civil Disorders, 

ook wel bekend als de Kerner Commission, en de National Commission on the 

Causes and Prevention of Violence. Beide zochten naar de oorzaken van het 

geweld en naar mogelijke oplossingen om herhaling te voorkomen. Veel van wat 

door deze commissies werd geadviseerd heeft na vier decennia nog weinig aan 

waarde ingeboet. Deze onderzoekstraditie bleef ook na de jaren 1960 levendig. De 

grootschalige etnische rellen in Miami van 1980 en Los Angeles 1992 werden op 

lokaal niveau ook uitvoerig onderzocht. 

Groot-Brittannië heeft eveneens een rijke onderzoekstraditie. Sinds de onrustgolf 

van het begin van de jaren 1980 is het etnisch geweld steeds weer onderwerp van 

onderzoek. Het onderzoek van Lord Scarman naar de rellen in Brixton in 1981 

geldt nog steeds als een referentiepunt. Op grond van zijn onderzoek presenteerde 

Scarman een breed pakket aan sociale en politiële maatregelen. 

Het onderzoek naar de oorzaken en het verloop van de Franse rellen van 2005 is 

pas in 2006 goed op gang gekomen. Opvallend is het ontbreken van onderzoek in 

opdracht van de Franse overheid. Publicaties zijn vooral van sociale wetenschappers 

afkomstig, die een verklaring voor het geweld proberen te vinden. 

Vanuit andere westerse landen is nauwelijks literatuur beschikbaar over het 

ontstaan en de escalatie van grootschalig etnisch geweld. 

Casusonderzoek 

Gezien het feit dat in Nederland geen grootschalige rellen hebben plaatsgevonden, 

is gezocht naar recente casussen die in potentie uit hadden kunnen groeien tot een 

grootschalige rel. We hebben daarbij de volgende criteria gehanteerd. 

• Het moest gaan om een recente gebeurtenis (minder dan vijf jaar geleden). 

19

• De directe aanleiding moest een situatie zijn waarin sprake was van geweld 

of dreiging met geweld. 

• Er moest bij politie, bestuur of in de media ten minste sprake zijn van 

angst voor escalatie tot een etnische rel. 

• Er moest sprake zijn van betrokkenheid van ten minste één niet autochtone 

etnische groep. 

• Er moest sprake zijn van een variatie in casuïstiek: betrokkenheid van extreemrechts, 

confrontatie tussen twee verschillende etnische groepen en/ 

of confrontatie met de politie. 

We hebben voor de volgende vijf casussen gekozen. 

1 Een steekpartij in Purmerend in januari 2005. Een Somalische jongen 

wordt met een mes neergestoken door een autochtone Nederlandse 

dader die lid is van een hanggroep. De groepsleden dragen onder andere 

Lonsdale-kleding. De kans op een rel tussen allochtone en autochtone 

jongeren leek aanwezig. 

2 Kort na het uitbreken van de rellen in Parijs in november 2005 wordt de 

politie in Rotterdam geconfronteerd met autobranden die vermoedelijk 

zijn aangestoken door Marokkaans-Nederlandse jongens. De vraag is 

direct of dit een begin is van Franse toestanden in Rotterdam. 

3 In de Indische buurt van Amsterdam wordt in september 2006 een Marokkaanse 

Nederlander doodgestoken door een Surinaams-Nederlandse 

man na een ruzie over een parkeerplaats. Er wordt rekening gehouden 

met een rel tussen Marokkaanse en Surinaamse Nederlanders. 

4 In de Amsterdamse wijk Slotervaart loopt in oktober 2007 een Marokkaans-Nederlandse 

bewoner het politiebureau binnen met een mes. 

Hij steekt zonder waarschuwing twee agenten neer. Een van hen weet 

haar belager met een pistoolschot uit te schakelen. De man overlijdt ter 

plekke. Hierna breken ongeregeldheden uit in de wijk. Het politiebureau 

wordt bekogeld en enkele auto’s gaan in vlammen op. 

5 Net buiten de Goudse wijk Oosterwei wordt in september 2008 een 

buschauffeur van de stadsdienst met een mes bedreigd: hij moet zijn 

wisselgeld afgeven. Twee dagen later komen de chauffeurs en de bedrijfsleiding 

van het vervoersbedrijf Connexxion in actie. Er rijden 

geen bussen meer door de wijk Oosterwei. De wijk komt negatief in 

het nieuws, journalisten spreken van rellen, ook de landelijke politiek 

bemoeit zich ermee. Door alle media-aandacht dreigt de situatie in de 

wijk te ontsporen. 

Om de casussen te onderzoeken zijn personen geïnterviewd die ermee te maken 

hebben gehad: burgemeester of beleidsambtenaren, politiefunctionarissen, jongerenwerkers, 

welzijnsmanagers of eventuele andere professionals en personen uit 

20

de dadergroep. Steeds is ook gevraagd naar relevante stukken als beleidsplannen, 

evaluaties of convenanten. 

Bij de analyse van de casussen gebruiken we het Adang/Horowitz-escalatiemodel 

(zie §1.1). 

1.4 Leeswijzer 

Het tweede hoofdstuk geeft een historisch overzicht van etnische rellen in de 

Verenigde Staten, Groot-Brittannië, Frankrijk en België, waarbij in een aparte 

paragraaf wordt ingegaan op wie de deelnemers aan deze rellen waren. 

Het derde hoofdstuk gaat specifiek in op de rol van de politie rond etnische rellen 

in deze landen. In een aparte paragraaf wordt ingegaan op verschillende modellen 

van politieoptreden. 

Hoofdstuk 4 geeft een overzicht van migratie naar Nederland en de daarmee 

gepaard gaande etnische spanningen. In een aparte paragraaf wordt aandacht 

besteed aan het maatschappelijke debat rond vreemdelingenbeleid en integratie. 

Hoofdstuk 5 gaat in op de werkwijze van de Nederlandse politie rond etnische 

spanningen. 

Het zesde hoofdstuk bevat de casuïstiek: vijf situaties die potentieel tot een 

etnische rel hadden kunnen leiden. 

Hoofdstuk 7 bevat de conclusies en aanbevelingen van het onderzoek. 

In een nawoord wordt ingegaan op hoe de door sommigen als ‘rassenrellen’ betitelde 

gebeurtenissen in Culemborg zich verhouden tot de resultaten van het 

onderzoek. 

21

HOOFDSTUK 2 

Grootschalig etnisch geweld in de Verenigde Staten en West-Europa: 

een geschiedenis 

2.1 Verenigde Staten 

De periode tot 1945 

Tot het midden van de negentiende eeuw kwam grootschalig etnisch geweld 

hoofdzakelijk voor in het zuiden van de Verenigde Staten, in de voormalige slavernijstaten, 

waar de Afro-Amerikaanse bevolking zich concentreerde. Het was vooral 

geweld van blanken tegen de Afro-Amerikaanse gemeenschap, maar ook tegen 

andere minderheidsgroepen zoals Chinezen. Na de afschaffing van de slavernij 

in 1863 bleven de tegenstellingen groot. Op het platteland vonden veelvuldig lynchings 

plaats, een vorm van fysieke terreur om gezag af te dwingen en de controle 

te houden over de arme Afro-Amerikaanse massa. 14 Opvallend was de steun van 

de autoriteiten. In veel gevallen legden zij de daders geen strobreed in de weg, 

waarmee zij impliciet steun gaven aan deze racistische gruweldaden. Er zijn ook 

talrijke gevallen bekend waarbij zij actief aan de lynchings deelnamen. 15 Tussen 

1882 en 1951 zijn naar schatting meer dan 3400 Afro-Amerikanen gelyncht. 16 

Hoewel lynchings niet tot de categorie grootschalig etnisch geweld worden 

gerekend, schiepen zij wel een klimaat voor etnisch geweld. 

Met de migratie van Afro-Amerikanen naar de noordelijke industriesteden, een 

beweging die zich vanaf de jaren 1870 doorzette, verplaatste ook het racistische 

blanke geweld zich naar het noorden. In de noordelijke industriesteden ontstonden 

grote Afro-Amerikaanse wijken of getto’s. Vanaf de jaren 1910 kregen de Verenigde 

Staten herhaaldelijk te maken met ernstige etnische rellen. Tot de hevigste behoorden 

de rellen van Chicago in 1919. Dit geweld kostte het leven van 23 Afro- 

Amerikanen en 15 blanken. 537 mensen raakten gewond, van wie 342 Afro-Amerikanen. 

Opvallend is de lijdzaamheid van de Afro-Amerikaanse bevolking, die zich 

nauwelijks tegen het blanke geweld verzette. 

Dit veranderde gedurende de periode van de Tweede Wereldoorlog. Steeds vaker 

verdedigden de Afro-Amerikanen zich, desnoods met geweld, tegen de aanvallen 

van de blanken. In 1943 kwam het in Detroit tot ernstige rellen, toen blanken 

14 Pfeifer, 2004: 13-14. 

15 McPhail, 1991: 41-43. 

16 Guzman, 1952: 275-279. 

23

zich met de hulp van de racistische organisatie Ku Klux Klan verzetten tegen de 

toewijzing van nieuwe woningen aan Afro-Amerikanen, die vanwege de grote 

vraag naar nieuwe arbeidskrachten voor de oorlogsindustrie naar de stad waren 

gekomen. De Afro-Amerikanen lieten zich ditmaal niet wegjagen en vochten 

terug. De stad was gedurende drie dagen in de greep van hevig etnisch geweld. Er 

vielen 34 dodelijke slachtoffers en 675 gewonden. 

De periode 1960-1992 

De periode van de jaren 1950 en 1960 werd gekenmerkt door de opkomst van 

de burgerrechtenbeweging. Begin jaren 1960 richtte de burgerrechtenbeweging 

haar aandacht steeds meer op de leefomstandigheden in de noordelijke getto’s. 

De beweging wees op zaken als de vergaande discriminatie op de arbeidsmarkt, 

de woningmarkt en het onderwijs, en op de houding van de politie. 17 Door deze 

voortdurende aandacht voor misstanden slaagde de burgerrechtenbeweging erin 

om de problemen van de Afro-Amerikaanse gemeenschap hoog op de politieke 

agenda te krijgen. De armoedebestrijding stond centraal in een ambitieus sociaal 

programma, waarmee president Lyndon B. Johnson in januari 1964 de oorlog 

verklaarde aan de armoede. Dit omvangrijke beleidsprogramma werd bekend als 

de Great Society. Het omvatte onder meer maatregelen ter verbetering van de 

huisvesting in achterstandswijken, de werkgelegenheid en het stelsel van sociale 

voorzieningen. 

Het armoedebeleid leverde echter op korte termijn nauwelijks zichtbaar re sultaat 

op. Lokale politieke en financiële belemmeringen verstoorden het federale 

armoedebeleid. Ook de Vietnamoorlog speelde de regering parten. Door de oorlog 

lag de nadruk op nationale eenheid. De oorlog eiste alle aandacht op en drong de 

nationale strijd tegen armoede naar de achtergrond. Burgerrechten raakten uit de 

mode. De hooggespannen verwachtingen van de Afro-Amerikaanse bevolking 

kwamen niet uit en het geduld raakte op. Leiders uit de Afro-Amerikaanse gemeenschap 

wezen erop dat de Amerikaanse regering blijkbaar wel de zwakkeren in 

het buitenland wilde beschermen, maar geen hand uitstak om de omstandigheden 

van de eigen onderdrukte en achtergestelde Afro-Amerikaanse minderheid te 

verbeteren. 18 

Deze kentering was aanleiding voor veel frustratie onder de Afro-Amerikaanse 

gemeenschap. Zij maakte krachten los die op den duur onbeheersbaar bleken. In 

1963 kwam het tot een eerste uitbarsting. Er braken rellen uit in Birmingham, 

Savannah, Cambridge, Chicago en Philadelphia. In de daaropvolgende periode, van 

1964 tot eind 1968, kwam het tot uitbarstingen in meer dan 150 Amerikaanse steden, 

17 Abu-Lughod, 2007: 32-33. 

18 Skolnick, 1969: 131-132. 

24

verspreid over het gehele land. De hevigste rellen deden zich voor in Los Angeles 

in 1965 en in Newark en Detroit in 1967. Bij de rellen in Los Angeles gingen grote 

delen van de wijk Watts in vlammen op. De overheid schatte de schade op meer dan 

35 miljoen dollar. Er vielen 34 doden en ettelijke honderden gewonden. 19 In Newark 

en Detroit kwamen respectievelijk 26 en 43 mensen om het leven. De schade in 

Detroit werd geraamd op 22 miljoen dollar. 20 Het geweld richtte zich vooral tegen 

symbolen van de blanke samenleving. Winkels en openbare gebouwen moesten het 

ontgelden. De politie was overal een belangrijk doelwit van de agressie. Zij bleek 

in veel gevallen niet opgewassen tegen het geweld. In meerdere plaatsen moesten 

militairen helpen bij het herstel van de orde. 

In 1980 braken er rellen uit in Miami nadat enkele agenten waren vrijgesproken 

van de mishandeling en de daaropvolgende dood van een Afro-Amerikaanse motorrijder. 

De man had een half jaar eerder met hoge snelheid aan de politie willen ontsnappen. 

Bij zijn aanhouding had de politie geweld gebruikt en de man een schedelbasisfractuur 

geslagen. Vier dagen later overleed de man. De Afro-Amerikaanse 

gemeenschap reageerde woedend op de uitspraak en er braken hevige rellen uit, die 

aan drie personen het leven kostten. 

Twaalf jaar later, in 1992, zette een soortgelijke gebeurtenis Los Angeles in vlammen. 

De kiem van de rellen was de mishandeling van de Afro-Amerikaanse automobilist 

Rodney King die na een wilde achtervolging door de Los Angeles Police Department 

werd ingerekend. King verzette zich tegen zijn arrestatie en werd door vier agenten 

tegen de grond gewerkt met een taser en vervolgens geslagen met een wapenstok. 

De arrestatie werd gefilmd door een omwonende. De internationale nieuwszender 

CNN verspreidde de beelden over de hele wereld. De verontwaardiging was groot 

toen op 29 april 1992 de betrokken agenten werden vrijgesproken. 21 Kort na de 

uitspraak braken er rellen uit in South Central, een wijk waar veel Afro-Amerikanen 

woonden. Eerst nog koelden vooral woedende Afro-Amerikaanse jongeren hun 

woede op blanke voetgangers en automobilisten. Nietsvermoedende blanke automobilisten 

werden onthaald op een regen van stenen en flessen. Sommigen werden 

achter het stuur vandaan getrokken en mishandeld. Aan het einde van de dag 

begonnen de plunderingen en brandstichtingen. Deze hielden twee dagen aan en 

verspreidden zich over meerdere stadsdelen. De plunderingen troffen vooral veel 

Koreaanse winkeliers. Veel Koreanen, die na afloop van de Korea-oorlog waren 

uitgeweken naar de Verenigde Staten hadden een bestaan weten op te bouwen als 

winkelier in of aan de rand van de Afro-Amerikaanse woonwijken. Veel Afro- 

Amerikaanse bewoners zagen de ‘succesvolle’ Koreanen als concurrenten. Kort 

19 Zie o.m. voor een beschrijving van de rellen: Horne, 1997. 

20 National Advisory Commission on Civil Disorders, 1968: 106-107. 

21 Twee van hen werden een jaar later in een civiele zaak schuldig bevonden aan de schending van 

Kings burgerrechten. 

25

voor de rellen had zich bovendien een incident voorgedaan, waarbij een Koreaanse 

winkelier die een Afro-Amerikaans meisje in zijn winkel had doodgeschoten met 

een milde straf was weggekomen. 22 De rechter hoopte met zijn uitspraak de beide 

gemeenschappen dichter bij elkaar te brengen, maar het effect was dat de emoties 

tussen de beide gemeenschappen nog verder opliepen. Tijdens de rellen in 1992 

koelden Afro-Amerikanen dan ook massaal hun woede op Koreanen. Bij gebrek 

aan politiebescherming organiseerde deze laatste groep zijn eigen verdediging. 

Met vuurwapens verjoegen de Koreanen de plunderaars. Dit kostte meerdere 

mensen het leven. 

Ook in andere steden kwam het na de vrijspraak tot protesten en geweldsuitbarstingen. 

Er waren rellen in San Francisco, New York, Denver, Atlanta en nog 

enkele andere steden. In die steden was de politie in staat om de onrust snel en 

effectief te beteugelen. In Los Angeles kon zij dit niet. De LAPD liet zich in de 

eerste uren van het oproer nauwelijks zien en ondernam ook daarna weinig om 

het zich gestaag uitbreidende geweld te keren. De politie leek de regie totaal te 

hebben verloren. Vrijwel de gehele korpsleiding was op de belangrijke dag van 

de uitspraak naar een congres buiten de stad. De eerste uren van de rellen werden 

gekenmerkt door een totaal gebrek aan regie. Relschoppers, veelal behorende 

tot straatbendes, konden vrijwel ongestoord hun gang gaan. Hierdoor konden 

de rellen zich verder over de stad verspreiden en werd de wanorde gaandeweg 

groter. Er werd geplunderd en brand gesticht. Op 30 april werd de hulp van het 

leger ingeroepen. De eerste militairen arriveerden twee dagen later in de stad. Zij 

maakten deel uit van een militaire macht van meer dan 4500 militairen, bestaande 

uit de National Guard en federale troepen. De rellen in Los Angeles waren de 

hevigste in de naoorlogse Amerikaanse geschiedenis. Er vielen 53 doden en meer 

dan 2000 gewonden, onder wie veel ernstig gewonden. Honderden winkels en 

bedrijfspanden werden geplunderd en vernield. De brandweer bluste bijna 3600 

branden. De totale schade werd geraamd op 200 miljoen dollar. 

2.2 Groot-Brittannië 

In Groot-Brittannië raakte de autochtone bevolking in de negentiende eeuw 

herhaaldelijk slaags met Ierse migranten die in Groot-Brittannië naar werk 

zochten. Tot groot ongenoegen van veel Engelsen bleef deze groep hardnekkig 

vasthouden aan haar katholieke geloof en aan het idee van een eigen onafhankelijke 

Ierse staat. De eerste grootschalige etnische rellen in Groot-Brittannië 

deden zich voor kort na de Eerste en de Tweede Wereldoorlog in 1919 en 1948. 

In Britse havensteden liepen Britse havenarbeiders en zeelieden te hoop tegen 

immigranten uit de Caraïben die bereid waren om tegen lagere salarissen te 

22 Abu-Lughod, 2007: 245-246. 

26

werken. 23 De ontmanteling van het Britse koloniale rijk bracht in de jaren 1950 

en 1960 nieuwe migrantenstromen op gang. Vanuit de voormalige koloniën in 

Afrika, Azië en de Caraïben trokken duizenden migranten naar het moederland. 

Er was veel weerstand tegen de immigratie. Deze nam toe toen de economische 

situatie verslechterde. Vooral in conservatieve hoek werden de migranten steeds 

meer als een bedreiging ervaren. De critici voorzagen niet alleen problemen met 

betrekking tot de werkgelegenheid maar waren ook bang dat de verzorgingsstaat 

door de enorme aanwas onder druk zou komen te staan. Ook verwachtten zij 

dat de criminaliteit door de aanwezigheid van zoveel migranten zou toenemen. 24 

Er werd gewaarschuwd voor rassenrellen. Vooral in de oude arbeiderswijken, 

waar veel van de migranten zich vestigden, was de situatie problematisch. De 

oorspronkelijke blanke bevolking voelde zich een vreemde in haar eigen buurt. 

Zij voelden zich niet langer veilig in hun wijk en extreemrechtse organisaties 

vonden er een goede voedingsbodem. 

In dit xenofobe klimaat kwam het geregeld tot geweld tegen migranten. Vanaf de 

jaren 1950 nam het aantal gewelddadige incidenten tegen migranten toe. Jongeren 

gingen op migrantenjacht. Afhankelijk van hun doelwit spraken zij van nigger 

hunting of paki bashing. In augustus 1958 mondde zo’n ‘racistische jachtpartij’ 

uit in rellen in de Londense wijk Notting Hill. Blanke jongeren trokken massaal 

op naar de woningen en uitgaansgelegenheden van West-Indische wijkbewoners. 

De belagers waren een mengeling van blanke wijkbewoners, toeschouwers, sensatiezoekers 

en aanhangers van de extreemrechtse partij. 25 Met name deze laatste 

groep nam vanaf de derde dag de leiding. De politie kon niet verhinderen dat 

grote groepen toeschouwers en sensatiezoekers van buiten de wijk zich in het 

straatgeweld mengden. De politie greep nauwelijks in. Op de derde dag van de 

rellen, toen duidelijk werd dat er van de politie niet veel te verwachten viel, besloot 

een groep van West-Indische mannen tot een tegenactie. Gewapend met messen, 

knuppels en ijzeren staven sloegen zij terug. 26 Het waren deze gevechten die de 

politie uiteindelijk deden besluiten de sterkte in de wijk op te voeren. Vanuit alle 

delen van Londen voerde zij versterkingen aan en zij slaagde erin de strijdende 

partijen te scheiden. Veel Britten zagen in de Notting Hill-rellen het overtuigende 

bewijs van een falende multiculturele samenleving. 

In de jaren 1960 kwam het ook tot rellen in Leeds (1964) en in Wolverhampton 

(1965). De Britse overheid reageerde vertwijfeld. Afhankelijk van de politieke kleur 

van het kabinet koos men voor restrictieve of juist beschermende maatregelen. In 

23 Jenkinson, 1996: 92-95. 

24 Witte, 1996: 26. 

25 Mosley was ook voor de oorlog actief. Toen was het geweld van zijn partij vooral gericht tegen 

de joodse bevolking. 

26 Pilkington, 1996: 176-182. 

27

de politiek was een duidelijke verharding waarneembaar. Een belangrijke speler 

in het conservatieve kamp was de radicaal conservatieve parlementariër Enoch 

Powell, die met de Amerikaanse rassenrellen van 1965-1967 als spookbeeld waarschuwde 

dat rivers of blood de Engelse natie zouden overspoelen. Binnen vijftien 

of twintig jaar tijd zou volgens hem de zwarte man het land domineren. 27 

Powells standpunten effenden de weg voor extreemrechtse politieke organisaties, 

waaronder het in 1967 opgerichte National Front. Het aantal gewelddadige, racistische 

incidenten nam gedurende de jaren 1970 fors toe. 

Inner-cityriots 

In april 1980 vonden in de zwarte achterstandswijk St. Paul in Bristol de eerste 

rellen plaats van een reeks die bekend werd als de inner-cityriots. Een politieinval 

in een café, dat bekend stond als een drugscafé en vooral bezocht werd door 

zwarte jongeren, mondde uit in ernstige ongeregeldheden, waarbij de politie het 

zwaar te verduren kreeg. De schade was groot. Negentien agenten raakten gewond 

en 21 politievoertuigen, waarvan zes totaal werden vernield, liepen schade op. De 

politie arresteerde meer dan 130 mensen. Winkels en een bankgebouw waren beschadigd. 

28 

Nauwelijks een jaar later, in april 1981, was de Londense wijk Brixton het toneel 

van rellen. Deze ontstonden toen de politie een door messteken verwonde en hevig 

bloedende zwarte jongen wilde helpen. Omstanders van vooral West-Indische 

afkomst meenden echter dat de politie de jongen verwond had. De emoties liepen 

op en toen agenten een poging deden om de samengeschoolde jongeren uiteen 

te drijven, kwam het tot de eerste gevechten. De rellen hielden twee dagen aan. 

Evenals in Bristol kwam de politie zwaar onder vuur te liggen. Zij werd niet alleen 

bekogeld met stenen en flessen, maar ook met molotovcocktails. Volgens Lord 

Scarman, die in opdracht van de regering de rellen onderzocht, was dit de eerste 

keer dat Britse gezagsdienaren buiten Noord-Ierland met brandbommen werden 

bekogeld. Er werd geplunderd en meerdere pubs, winkels en scholen gingen in 

vlammen op. De brandweer weigerde nog langer de wijk in te gaan omdat zij 

zich onvoldoende beschermd voelde. Scarman schatte het aantal deelnemers 

aan de rellen op 5000. Uiteindelijk slaagde de Metropolitan Police erin de orde 

te herstellen. De schade was enorm. Lord Scarman vergeleek de toestand in de 

wijk met de Duitse bombardementen op Londen. In totaal raakten honderdvijftig 

gebouwen ernstig of onherstelbaar beschadigd en meer dan honderd auto’s, 

waaronder 56 politieauto’s brandden uit. Driehonderd politiemensen en 65 burgers 

raakten gewond. De politie arresteerde 82 mensen. 29 

27 Bowling, 1996: 191-192. 

28 Joshua & Wallace, 1983: 68-71. 

29 Scarman, 1982 (verder geciteerd als Scarman Report). 

28

Groot-Brittannië bleef die zomer in de ban van etnisch geweld. Tussen 3 en 

10 juli 1981 braken rellen uit in achttien steden. In Southall mondde een betoging 

van het National Front uit in rellen. Het gemeentebestuur had deze 

extreemrechtse partij toestemming verleend te demonstreren in een buurt waar 

overwegend Pakistanen wonen. Enkele weken later, toen bekend werd dat het 

gemeentebestuur opnieuw een demonstratievergunning had afgegeven aan het 

National Front, vonden in Southall voor een tweede keer rellen plaats. In Brixton 

was het om dezelfde reden onrustig. Ditmaal greep de Metropolitan Police tijdig 

in met een demonstratieverbod voor het National Front. Verder waren er rellen 

in Liverpool, Manchester, Wolverhampton, Bradford, Halifax, Huddersfield en 

Leeds. De rellen zijn vrijwel allemaal voorwerp van onderzoek geweest. De 

conclusies ontliepen elkaar niet veel. Wetenschappers en bestuurders wezen niet 

alleen op de slechte leefomstandigheden in de achterstandswijken waar de rellen 

zich afspeelden, maar noemden ook kopieergedrag, politiek activisme en het 

optreden van de politie als oorzaken van het geweld. 

Het etnische geweld stak in de navolgende jaren nog herhaaldelijk de kop op. Naast 

veel kleinere incidenten braken er in het najaar van 1985 opnieuw grootschalige 

meerdaagse rellen uit in Birmingham, Brixton en Handsworth. Het ernstigste 

geweld deed zich voor rond de Broadwater Farm Estate, een aantal huizenblokken 

in de wijk Tottenham in Londen, waar een politieagent werd doodgestoken. In 

1995 braken er ernstige rellen uit in Bradford, in 2001 in Oldham en in Burnley. 

Deze drie steden hebben een relatief grote Pakistaanse gemeenschap. Provocaties 

van extreemrechtse skinheads leidden hier tot felle gevechten tussen blanke en 

Pakistaanse jongeren onderling en tussen migrantenjongeren en de politie, toen 

de laatste de partijen wilde scheiden. Volgens de Britse politiewetenschapper 

D.P. Waddington lieten deze rellen een duidelijk verschil zien met de innercityriots 

van de jaren 1980. Het geweld was veel minder bewust tegen de politie 

gericht, maar vooral een reactie op racistische pesterijen en gewelddadigheden 

van aanhangers van het National Front. 30 Meer recent zijn ook rivaliserende 

etnische jeugdgroepen debet aan het geweld. Een voorbeeld hiervan zijn de rellen 

in de wijk Lozell in Birmingham in 2005 waar Aziatische en zwarte jongeren 

met elkaar en vervolgens met de politie op de vuist gingen en grote vernielingen 

aanrichtten. De aanleiding was een verkrachting van een zwart meisje door een 

Aziatische jeugdbende. 

Meerdere van de rellen zoals hiervoor beschreven, zijn veroorzaakt door extreemrechtse 

groeperingen. Groot-Brittannië heeft inmiddels een lange traditie waarbij 

provocaties van extreemrechtse en vaak ook van racistisch en nationalistisch georiënteerde 

organisaties etnische spanningen tussen groepen aanwakkeren. Marsen 

door wijken waar overwegend mensen van een andere etnische afkomst woonden, 

30 Waddington, 2007: 109. 

29

waren soms aanleiding voor heftige confrontaties. Demonstranten van de English 

and Welsh Defense League ageerden op 8 september 2009 in Birmingham tegen ‘het 

islamitische extremisme’. Er werden leuzen meegevoerd als ‘No more mosques’. 

Daarbij kwam het tot botsingen met linkse tegendemonstranten, Pakistaanse en 

Indiase jongeren. Drie dagen later, op 11 september, kwam het opnieuw tot confrontaties 

toen de groep Stop Islamisation of Europe ter nagedachtenis aan de aanslagen 

van 11 september 2001 demonstreerde bij een nieuwe moskee in de Londense 

wijk Harrow. De Britse regering sprak haar zorgen uit over deze demonstraties, 

die volgens haar het risico van etnische rellen verhoogden. Zij verwees in dit kader 

zelfs naar de situatie in de jaren dertig van de vorige eeuw toen Britse fascisten 

met marsen door onder meer joodse wijken in Londen doelbewust de confrontatie 

zochten. 31 

2.3 Frankrijk 

De eerste rellen in de Franse banlieues stammen uit 1977 toen jongeren in Vitrysur-Seine 

slaags raakten met de politie. Sindsdien zijn de banlieues bij herhaling 

het toneel van rellen. In 1979 botsten jongeren met de politie in onder meer Parijs, 

Marseille en Lyon. Voor het eerst staken jongeren auto’s in brand. De brandende 

auto zou daarna uitgroeien tot het symbool van verzet tegen de gevestigde orde, 

niet alleen in Frankrijk, maar ook daarbuiten. In 1981 en 1983 kwam het tot 

ernstige rellen in de banlieues van Lyon. In 1990 ontstonden er rellen in Vaulxen-Velin 

en in 1991 in de Parijse voorstad Mantes-la-Jolie. 

De aanhoudende onrust dwong de Franse regering tot maatregelen. De rellen 

van 1990 in Vaulx-en-Velin waren aanleiding voor het maken van een revitaliseringsprogramma, 

het Grand Projet Urbain, waarbij de dertien slechtste banlieues 

werden aangepakt. Hierbij ging het om een complete herstructurering, renovatie 

en mogelijk ook om sloop en nieuwbouw. In 1996 was sprake van een nieuwe 

impuls. Wettelijk werd bepaald onder welke voorwaarden gesproken kon worden 

van achterstands- of probleemgebieden. De wet, die nog steeds van toepassing is, 

spreekt van Zones Urbaines Sensibles (ZUS), stadsgebieden waar de leefbaarheid 

in ernstige mate is aangetast door sociale en economische achterstanden. In totaal 

werden 751 gebieden tot ZUS verklaard. 

Met het programma dat elementen van sociale en stadsvernieuwing combineerde, 

kon de onrust niet worden weggenomen. Op 27 oktober 2005 braken opnieuw 

rellen uit, nadat twee jongens van Noord-Afrikaanse afkomst in de Parijse banlieue 

Clichy-sous-Bois op de vlucht voor de politie door elektrocutie de dood vonden. 

Zij hadden zich verstopt in een elektriciteitshuisje om aan de politiemensen te 

ontkomen. De rellen hielden meerdere dagen aan en verspreidden zich vervolgens 

31 Trouw, 6-9-2009. 

30

als een olievlek over heel Frankrijk. Op 17 november werden de rellen officieel 

beëindigd verklaard. De schade was enorm. Naar schatting 10.300 auto’s waren 

uitgebrand. Openbare gebouwen, zoals gemeentelijke instellingen, politieposten, 

scholen, crèches en bibliotheken, veelal symbolen van de gevestigde (politieke) 

orde, liepen brandschade op. In totaal liepen 200 openbare en 74 particuliere 

gebouwen schade op. De totale schadepost werd beraamd op 200 miljoen euro. 32 

Het persoonlijk leed was eveneens groot. Een invalide man vond de dood toen 

de bus waarin hij zat in brand werd gestoken en hij niet op tijd kon wegkomen. 

Aan politiezijde vielen 234 gewonden, waarvan enkele ernstig. De brandweer 

telde 26 gewonden. Betrouwbare cijfers over het aantal gewonden onder de 

jongeren ontbreken. Uit angst om te worden gearresteerd lieten velen zich niet in 

ziekenhuizen verplegen, maar bij lokale artsen of bij apotheken. 

De angst voor nieuwe rellen bleef. In juli 2007 was de dood van een pizzakoerier 

aanleiding voor geweld in de Parijse voorstad Bagnolet. Achtervolgd door de 

politie was de jongen met zijn crossmotor met hoge snelheid tegen een muur 

gereden. Jongeren in de wijk meenden dat de politie de jongen met opzet had 

aangereden. Daarop braken onlusten uit; auto’s werden in brand gestoken, er 

werden brandbommen gegooid en er werd geschoten. In augustus 2007 gingen 

jongeren in verscheidene Franse banlieues opnieuw het gevecht met de politie 

aan. In november van datzelfde jaar braken rellen uit in de Parijse voorstad 

Villiers-le-Bel, na de dood van twee jongens, die op een brommer en zonder 

valhelm met hoge snelheid tegen een politieauto botsten. Ook nu werd de politie 

verantwoordelijk gehouden. De agenten zouden de plaats van het ongeluk bovendien 

hebben verlaten en zich niet om de jongens hebben bekommerd. De rellen 

duurden twee dagen. Meer dan zestig agenten raakten gewond. 33 Hoewel de 

rellen qua intensiteit en hevigheid niet onderdeden voor die van 2005 bleef de 

schade ditmaal beperkt. Dit kwam volgens de Franse overheid onder meer door 

de aanpak van politie en bestuur die direct alle mogelijke middelen inzetten om 

de rust te herstellen. 

2.4 België 

België maakte rond het midden van de jaren 1990 voor het eerst kennis met het 

verschijnsel van etnische rellen. In april 1995 braken er ongeregeldheden uit in 

de wijk Sint-Jans-Molenbeek bij Brussel toen Rijkswachters bij een controle een 

Turkse jongen dodelijk verwondden. Dit incident was aanleiding voor ernstige 

rellen waarbij vooral de lokale politie het moest ontgelden. 

32 Het relaas van de rellen is gebaseerd op de volgende bronnen: Roché, 2006: 9-28; Mauger, 2006: 

22-40; Kokoreff, 2008: 33-94. 

33 NRC, 27-11-2207. 

31

Na de aanslagen op de Twin Towers in New York op 11 september 2001 organiseerde 

de AEL een tweetal demonstraties om steun te betuigen aan de Arabische wereld. 

Een anti-Israëldemonstratie in Antwerpen liep uit de hand. Groepen Marokkaanse 

betogers vernielden winkelruiten en auto’s. Ernstiger nog waren de rellen in 

Borgerhout in datzelfde jaar. Op 26 november braken op de Turnhoutsebaan in 

Borgerhout rellen uit nadat Mohamed Achrak, een islamleraar, was neergeschoten 

door zijn blanke buurman. Volgens de politie was de dader geestesgestoord en 

speelde racisme hier geen rol. Veel Marokkaanse wijkbewoners dachten hier 

anders over. In hun ogen was er wel degelijk sprake van racisme. Zij koelden hun 

woede op auto’s, winkels, voorbijgangers en de politie. 

In november 2005 maakte de Belgische overheid zich ernstig zorgen vanwege de 

Franse rellen. Zeker toen de rellen zich uitbreidden naar steden als Lille en Roubaix, 

die dicht tegen de Belgische grens aanliggen, vreesde men voor het overslaan van 

het geweld naar de Belgische achterstandswijken. Het bleef uiteindelijk bij enkele 

kleine, geïsoleerde incidenten en 118 brandende auto’s. Door inspanningen van de 

politie, de brandweer, het maatschappelijk werk en het jongerenwerk kon worden 

voorkomen dat de situatie uit de hand liep. Belangrijk was in dit opzicht ook het 

mediabeleid van de regering. Op initiatief van de ministeries van Binnenlandse 

Zaken en Justitie werd een geheime bijeenkomst met de hoofdredacteuren van 

alle Belgische media belegd. De ministers verzochten hen om ‘verantwoordelijk 

journalistiek werk na te streven en opruiend beeldmateriaal en dito artikelen te 

vermijden omdat dit mogelijk aanleiding zou kunnen geven tot kopieergedrag’. 

De Belgische media gingen in grote lijnen met deze beperkingen mee en hebben 

zich volgens het crisiscentrum ‘gedragen als een partner bij het beheer van deze 

gebeurtenissen’. 34 Meer moeite had de regering met de houding van het Vlaams 

Belang dat zich niets van de oproep aantrok en de rellen in Frankrijk alsook de 

incidenten in eigen land aangreep om het immigratiedebat nieuw vuur in te blazen. 35 

België kreeg op 26 en 27 september 2006 opnieuw te maken met etnische rellen. 

In de Brusselse Marollenwijk was het onrustig na de dood van een Marokkaanse 

man uit de Marollen in de gevangenis van Vorst. Jongeren gaven de politie 

de schuld. Gedurende twee avonden richtten zij vernielingen aan in de wijk. 

Bovendien slaagden zij erin door te dringen tot het stadscentrum waar zij auto’s 

en winkels beschadigden en voorbijgangers lastigvielen. 

De acties van het Turkse leger tegen Koerden van de PKK zorgden in oktober 

2007 voor onrust in de Brusselse voorsteden St. Joost-ten-Node en Schaarbeek. 

De rellen braken uit toen de politie ingreep bij een steunbetoging aan de Turkse 

regering. Voor de betoging was geen vergunning aangevraagd. 36 

34 Federale Overheidsdienst Binnenlandse Zaken, 2006: 63. 

35 Federale Overheidsdienst Binnenlandse Zaken, 2006: 63. 

36 Het Nieuwsblad, 23-10-2007. 

32

In mei 2008 was een treffen tussen voetbalsupporters van RSC Anderlecht en 

enkele honderden Marokkaanse jongeren aanleiding voor rellen. Het broeide al 

langer tussen deze groepen en via internet was een ontmoetingsplek afgesproken. 

De politie was hiervan op de hoogte en was die avond in groten getale in de wijk 

aanwezig. Bij de gevechten die volgden was vooral de politie het doelwit. Er 

werden bushokjes vernield, auto’s beschadigd en winkelruiten ingeschopt. Er werd 

gegooid met stenen, bierflesjes en dranghekken. De politie zette het waterkanon 

in, voerde charges te paard uit en gebruikte pepperspray. In totaal verrichtte zij 

193 arrestaties. 37 In april 2009 raakten voetbalsupporters en nieuwe Belgen, zoals 

de migranten in België wel worden genoemd, opnieuw slaags. Ditmaal ging het 

om de aanhang van de Antwerpse voetbalclub Germinal Beerschot en die van 

Club Brugge die na de wedstrijd in het Beerschotstadion in gevecht raakten. De 

politie had grote moeite om de partijen uit elkaar te halen. Auto’s, winkels en 

verscheidene cafés liepen schade op. 38 

2.5 Deelname aan etnische rellen 

Na relsituaties zijn bestuurders, politici en politie vaak geneigd het geweld toe te 

schrijven aan al dan niet opstandige jongeren, die het geweld vaak zouden plegen 

als doel op zich, uit pure baldadigheid en verveling. Het zijn primaire reacties 

die vaak worden afgegeven zonder dat de oorzaken en het verloop van de rel zijn 

onderzocht. In de Verenigde Staten spreekt men in dit opzicht van de riffrafftheorie. 

Riffraff is synoniem voor tuig. Volgens menig Amerikaan bestonden in 

de jaren 1960, maar ook daarna, geen legitieme redenen voor Afro-Amerikanen 

over te gaan tot gewelddadig protest. Wie zich hieraan schuldig maakte, plaatste 

zichzelf in wezen al buiten de samenleving. In Groot-Brittannië spreekt men van 

hooliganism. In deze betekenis reikt de term ‘hooliganisme’ verder dan alleen 

het voetbalvandalisme. Nicolas Sarkozy, de toenmalige Franse minister van 

Binnenlandse Zaken, schreef het geweld in de Franse banlieues in november 2005 

onmiddellijk toe aan het racaille dat ook ‘tuig’ betekent. Ook voor Nederland zijn 

dergelijke uitspraken niet vreemd. Nog in oktober 2007 noemde de Amsterdamse 

hoofdcommissaris de jongeren in Slotervaart ‘ratten die uit hun holen kwamen 

gekropen’. Later nuanceerde hij zijn uitlatingen. 

De riffraff-theorie is opgebouwd uit drie componenten. 

• Slechts een klein gedeelte van de etnische groep neemt actief deel aan de 

rellen. Hierbij gaat het om niet meer dan 1 tot 3 procent van de wijkbewoners. 

37 NRC, 24-5-2008; Het Laatste Nieuws, 25-8-2008. 

38 De Standaard, 25-4-2009. 

33

• De relschoppers zijn niet representatief voor de gemeenschap. Ze zijn 

jong, ongehuwd, meestal werkloos en ongeschoold, onrustig en opstandig, 

en vertonen vaak crimineel gedrag. Ook wordt vaak verondersteld dat zij 

van buiten de wijk komen en dat zij de rol van agitator vervullen en de 

rellen doelbewust aanwakkeren. 

• De groep relschoppers is geïsoleerd. Dat wil zeggen dat zij geen steun 

vinden voor hun gedrag. Het merendeel van de wijkbewoners keert zich 

tegen het geweld en wijst de rellen af. 39 

De Kerner Commission zette zich in de Verenigde Staten als eerste af tegen 

de riffraff-theorie. Het gebruik van deze theorie was in wezen een ontkenning 

van de problemen die aan de rellen ten grondslag lagen. Door de relschoppers 

onmiddellijk af te schilderen als riffraff en hooligans, door hen te marginaliseren 

en te criminaliseren onttrokken bestuur en politiek zich aan het zoeken naar een 

diepere verklaring voor de onrust. 

De Kerner Commission pleitte er daarom voor de rellen van de jaren 1960 te zien 

als een vorm van protest. Deze benadering vond navolging in wetenschappelijke 

kring. De rellen werden vervolgens verklaard als protest tegen de sociale achterstanden, 

tegen discriminatie en tegen racisme. Dat men geweld als middel hanteerde, 

had volgens de Amerikaanse wetenschapper Eisinger vooral te maken met 

machteloosheid, een gevoel dat onder de gemiddelde Afro-Amerikaanse gettobewoner 

sterk leefde. Het was een manier van communiceren. Deze verklaring 

maakte het ook aannemelijk dat de rellen niet slechts het werk waren van een 

kleine groep relschoppers, maar juist brede steun vonden in de gemeenschap. 40 

Verscheidene onderzoeken naar de rellen in de Verenigde Staten in de jaren 1960 

tonen aan dat de rellen niet het werk waren van een kleine groep raddraaiers, maar 

dat een substantieel deel van de gemeenschap aan de rellen deelnam. Volgens 

tellingen, die gebaseerd zijn op interviews en politiegegevens, was 10 tot 20 procent 

van de wijkbewoners actief bij de rellen betrokken. De gemiddelde relschopper was 

een doorsnee wijkbewoner. Het ging dus niet uitsluitend om jongeren uit de lagere 

klasse, zoals door de riffraff-theorie wordt gesuggereerd. De deelnemers kwamen 

evenzeer uit de middenklasse. Het merendeel van de geweldplegers woonde in de 

wijk, vaak al langere tijd; sommige waren er geboren en getogen. De bewering dat 

zij ongeschoold en werkloos zouden zijn, werd eveneens in meerdere onderzoeken 

ontkracht. Uit een onderzoek in twaalf Amerikaanse steden kwam naar voren dat 

een kwart tot de helft goede scholing had genoten. Zestig tot tachtig procent had 

betaald werk. Een deel hiervan had een vaste aanstelling. Het merendeel werkte in 

tijdelijke arbeidsverbanden. Wel bleken veel van de geweldplegers een strafblad 

39 Fogelson, 1971: 27. 

40 Waddington, 1994: 3. 

34

te hebben. Dit was volgens de sociaal wetenschapper Fogelson niet verwonderlijk. 

Deze mensen leefden immers in buurten waar de sociale problemen groot waren. 

Er was sprake van werkloosheid en van beperkte sociale voorzieningen. Een groot 

deel van de jongeren maakte zijn opleiding niet af. De verleiding om dingen te 

doen die niet konden, was daarom groot. Bovendien loopt men in de Verenigde 

Staten al snel een strafblad op. Een simpele aanhouding is al voldoende voor een 

aantekening, ook wanneer er geen veroordeling uit voortkomt. De President Crime 

Commission schatte dat 50 tot 90 procent van de mannelijke gettobewoners een 

strafblad had. 41 

Voor een deel passen deze daders dus in het stramien van de riffraff-theorie, 

namelijk: ongeschoold, werkloos, ongehuwd en met een crimineel verleden. 

Maar een ander deel voldoet volstrekt niet aan dit profiel. Het gaat dus te ver om 

alle relschoppers te bestempelen als riffraff. 

Een laatste punt van onderzoek was het draagvlak van het collectieve geweld. Het 

is immers van belang te weten of de bewoners het geweld afkeuren of steunen. Met 

deze kennis kan men de rellen beter duiden. Krijgt een rel brede maatschappelijke 

steun, dan is er vaak ook sprake van een maatschappelijk probleem dat in grote 

delen van de gemeenschap wordt gevoeld. Uit onderzoeken in de Verenigde Staten 

van de jaren 1960 bleek de steun voor de rellen in een aantal plaatsen groter dan 

verwacht. Dit maakte de geweldplegers allerminst tot een geïsoleerde groep, zo 

meenden onderzoekers. Veel bewoners bleken sympathiek tegenover hun daden 

te staan. Het was in hun ogen een uiting van onvrede met en frustratie over de 

toestand in de getto’s en de behandeling van de Afro-Amerikaanse gemeenschap. 

In veel gevallen – zo wees het onderzoek uit – ging het om een relatief grote 

minderheid, soms zelfs om een meerderheid. 

De rellen van Los Angeles in 1992 geven vijftien jaar later een vrijwel overeenkomstig 

beeld. De eerste reactie op de vrijspraak van de vier agenten die 

terechtstonden voor de mishandeling van Rodney King, was er een van grote 

frustratie en woede onder de Afro-Amerikaanse bevolking. Men voelde zich als 

groep miskend en onheus behandeld. Er was geen rechtgesproken, zo meende 

menig Afro-Amerikaan. Het waren vooral jonge Afro-Amerikanen die in die eerste 

uren na de vrijspraak op 29 april de straat op gingen en hun woede koelden op 

blanke passanten. Onder hen waren veel vermeende bendeleden uit de wijk South 

Central. Een dag later op 30 april volgden veel latino’s dit voorbeeld. Hiermee 

breidden de rellen zich ook uit over meerdere wijken. Hoewel er anders dan bij 

de Afro-Amerikanen geen direct verband was tussen de latino’s als etnische groep 

en de vrijspraak van de agenten, mengden zij zich massaal in de volksopstand. 

Van de 5633 arrestanten die de politie tussen 30 april en 5 mei maakte, was 51 

procent latino en 36 procent Afro-Amerikaans. 88 procent was man. Opvallend 

41 Fogelson, 1971: 41. 

35

was de leeftijdsopbouw. 44 procent van de arrestanten was tussen de 18 en de 24 

jaar, 36 procent tussen de 25 en 34 jaar, 15 procent tussen de 35 en 44 jaar en 5 

procent ouder dan 45 jaar. 42 

Deze cijfers geven aan dat ook hier de deelname zich niet uitsluitend beperkt tot de 

groep die voldoet aan het riffraff-profiel. Ook personen van boven de 24 jaar bleken 

een aanzienlijk aandeel in de onrust te hebben. Jeugdigen onder 18 jaar werden 

niet in het onderzoek betrokken. De reden hiervoor is dat zij apart door politie 

en justitie werden geregistreerd. Blijkbaar hebben de onderzoekers niet kunnen 

beschikken over deze gegevens. Opvallend is dus de hoge deelname van latino’s. 

Het was vooral deze groep die zich schuldig maakte aan plunderingen. Veel latino’s 

leefden in armoede. Zij stonden vaak een tree lager op de maatschappelijke ladder 

dan veel Afro-Amerikanen. De verleiding om te plunderen was groot. Het zwakke 

politieoptreden moedigde dit gedrag verder aan. Toen de eerste plunderingen in 

de avond van 29 april begonnen, greep de politie nauwelijks in. Het merendeel 

van de gearresteerde latino’s kreeg dan ook beschadiging van eigendommen en/of 

plundering ten laste gelegd. 43 

Dit laatste voorbeeld laat ook zien dat het profiel van de deelnemers kan veranderen 

naarmate de rellen langer duren. Dat het collectieve geweld een aanzuigende 

werking heeft, is alom bekend. Enerzijds trekken rellen mensen van buiten de wijk 

aan die belust zijn op sensatie en geweld. Meestal keert het geweld zich dan tegen 

de politie. In Nederland noemt men deze groep reltoeristen. Anderzijds gaat het 

om mensen die wellicht aanvankelijk hun twijfels hebben over het geweld, ofwel 

uit verschillende overwegingen sympathie hebben voor de relschoppers, maar 

zelf niet durven meedoen. De latino’s in Los Angeles zijn een voorbeeld hiervan. 

Zij gingen de straat op toen bleek dat de pakkans gering was. De plunderingen 

waren voor hen de belangrijkste drijfveer om zich in de chaos te storten. 

Sociaal-wetenschappelijk onderzoek in Frankrijk toont aan dat de deelnemers aan 

de rellen van 2005 overwegend tot de groep van jongeren en jong volwassenen 

behoorden. Tussen 29 oktober en 18 november 2005 werden 3101 personen in 

voorlopige hechtenis genomen. In eerste instantie werd gemeld dat 80 procent 

van de arrestanten in bezit was van een strafblad. Nader onderzoek wees echter 

uit dat het om ongeveer 50 procent ging (nog steeds een hoog percentage). Uit 

de processen-verbaal blijkt bovendien dat een groot deel van de jongens wel 

degelijk opleiding of vorming heeft gehad. Het aantal dat werk heeft gevonden is 

aanmerkelijk kleiner. 44 

Het draagvlak van de rellen is wellicht groter dan verwacht. Uit onderzoek in 

een wijk van de gemeente Haut Seine nabij Parijs blijkt dat een groot deel van 

42 Peterselia & Abrahamse, 1994. 

43 Cannon, 1997: 276. 

44 Kokoreff, 2008: 88-92. 

36

de bewoners geweld niet afzweert. Haut Seine is een typische ZUS. Ooit opgezet 

als een moderne woonwijk, met voor die tijd overwegend luxe hoogbouw, is de 

wijk de laatste decennia sterk in verval geraakt. De wijk kampt met een hoge 

werkloosheid. Er wonen relatief veel grote migrantengezinnen, waarvan een 

groot deel afkomstig is uit Noord-Afrika. In november 2005 behoorde Haut Seine 

tot een van de vele wijken waar auto’s in vlammen opgingen en waar jongeren 

slag leverden met de oproerpolitie. Eric Marlière van het Centre des Recherches 

Sociologiques sur le Droit et les Institutions Pénales (CESDIP) deed onderzoek 

onder de bewoners van de wijk. Zolang de jongeren auto’s in brand staken en 

zolang het maar niet hun eigen auto was of die van familie of van de buren 

werd het geweld nauwelijks veroordeeld. Marlière verklaart die houding uit het 

algemene gevoel van deprivatie en algemene onvrede. Het zijn dan ook niet alleen 

de ouders van migrantenjongeren, maar in wezen alle bewoners die tot dezelfde 

sociale groep behoren. Deze bewoners begrijpen wat de jongens beweegt, omdat 

zij in eenzelfde ellendige situatie verkeren. 45 

2.6 Structurele factoren en grootschalig etnisch geweld 

In de theorievorming over structurele oorzaken van etnische rellen bestaan twee 

belangrijke denkrichtingen. Sommige onderzoekers verklaren het ontstaan van de 

rellen uit relatieve deprivatie: de spanning tussen verwachtingen en de mate waarin 

die verwachtingen kunnen worden gerealiseerd. Geweld en agressie voortkomend 

uit frustratie dus. Een andere benadering is die waarbij rellen als een vorm van 

collectieve actie of etnische competitie gezien worden: een vorm van protest, 

waarbij door mobilisatie van krachten en geweld een gemeenschappelijk doel 

bereikt kan worden, al was het maar aandacht voor een specifiek probleem. Om het 

specifiek etnische aspect van rellen te verklaren, wordt in samenhang met relatieve 

deprivatie vaak verwezen naar segregatie en is de etnische-competitietheorie 

ontwikkeld als een verbijzondering van de collectieve-actiebenadering. 

Relatieve deprivatie en segregatie 

Segregatie betekent dat er sprake is van een scheiding in dezelfde samenleving 

tussen verscheidene etnische groepen. Deze scheiding heeft verstrekkende ge volgen: 

groepen worden bewust uitgesloten van bepaalde middelen of faciliteiten 

en zij hebben slechts beperkt of soms geheel geen toegang tot de arbeidsmarkt, 

het uitgaansleven, het onderwijs en/of de woningmarkt. 46 De Verenigde Staten 

hadden lange tijd te maken met een strikte vorm van segregatie die in de hele 

samenleving zichtbaar en voelbaar was en tot uiting kwam in het openbaar vervoer, 

45 Marlière, 2007: 91-92. 

46 Herman, 2005: 9-10. 

37

het onderwijs, het uitgaansleven en op de arbeidsmarkt. Blank en zwart zaten 

gescheiden van elkaar in bus en trein en Afro-Amerikaanse kinderen mochten 

niet naar blanke scholen. Afro-Amerikanen mochten ook geen gebruik maken 

van de publieke ruimte zoals parken en stranden. Segregatie en raciaal geweld 

gingen hand in hand. Dergelijke stelselmatige geïnstitutionaliseerde vormen van 

segregatie komen in de westerse wereld niet meer voor. Toch is het verschijnsel niet 

verdwenen. Hoewel het niet langer in wetten is verankerd, is er nog steeds sprake 

van segregatie en is het effect hiervan vaak verstrekkend. Ook in West-Europa 

hebben migranten met dit verschijnsel te maken. De gesegregeerde groep voelt dat 

hij slechts beperkt toegang heeft tot middelen of faciliteiten. Zo is er sprake van 

overwegend zwarte scholen en klagen migrantenjongeren over beperkte toegang 

tot de arbeidsmarkt of het uitgaansleven, terwijl de samenleving pretendeert dat 

iedereen gelijk is. Wanneer dan blijkt dat diezelfde samenleving niet aan iedereen 

gelijke kansen kan of wil bieden, is dat een bron voor frustratie. 

Door segregatie wordt de ongelijkheid tussen etnische groepen in stand gehouden, 

zo niet aangemoedigd: de gesegregeerde groep gaat op zoek naar een eigen identiteit 

om zich te onderscheiden van andere groepen in de samenleving. Deze subculturen 

zijn een tegenwicht voor de dominante etnische cultuur. Segregatie versterkt ook het 

isolement van groepen. Dit is zichtbaar in veel achterstandswijken. In deze gevallen 

heeft men ook te maken met een ‘witte vlucht’ waarbij de oorspronkelijke bewoners 

de wijken verlaten. Zo ontstaan wijken waarin migranten oververtegenwoordigd 

zijn. De Amerikaanse getto’s die aan het einde van de negentiende eeuw in en rond 

de grote steden ontstonden, zijn hier een voorbeeld van. De Afro-Amerikanen 

waren niet welkom in de blanke wijken en creëerden hun eigen wijken. De Britse 

inner-cities en de Franse banlieues laten zien dat een dergelijke ontwikkeling zich 

ook in West-Europa voordoet. De opvang van de migranten verliep in veel gevallen 

gebrekkig. Zij vestigden zich in de traditionele arbeiderswijken, vaak onder de regie 

van de overheid. Hun komst bracht een uittocht van de oorspronkelijke bewoners 

op gang, waardoor ook hier wijken ontstonden waar overwegend migrantengroepen 

woonachtig zijn. 

Segregatie vergroot de sociaaleconomische verschillen tussen etnische groepen. 

Ze werkt achterstanden in de hand. De Amerikaanse socioloog Wilson wijt sociaal 

economische achterstanden mede aan de transformatie van moderne westerse 

economieën van een industriële naar een diensteneconomie. Daardoor viel de 

vraag naar goedkope, ongeschoolde arbeidskrachten weg. Deze beweging heeft de 

achterstanden van bepaalde groepen vergroot en het ontstaan van een (etnische) 

maatschappelijke onderklasse versterkt. Deze onderklasse bestaat veelal uit 

ongeschoolden en werklozen. Zij zijn oververtegenwoordigd in de grote steden 

waar zij zich massaal hebben gevestigd in de verwachting werk te vinden. In West- 

Europa kunnen zij rekenen op een vangnet van sociale wetgeving die hen tot op 

zekere hoogte bescherming biedt tegen armoede. In Amerika ligt dit anders, zo 

38

constateert Wilson, die de toestand van sociaal-maatschappelijke instellingen in 

de Amerikaanse achterbuurten bestudeerde. Deze zijn vaak slecht ontwikkeld, 

waardoor een sociaal vangnet ontbreekt. Hierdoor zijn de gevolgen vaak ernstiger 

dan in de meeste West-Europese landen waar men veelal kan beschikken over 

uitgebreide sociale stelsels, gericht op hulpverlening in tijden van maatschappelijke, 

psychische of fysieke nood. Wilson wijst erop dat de gemeenschappelijke 

instituties die gezamenlijk het sociale stelsel vormen, juist een belangrijke 

bindende en sociaal stimulerende rol spelen. Daar waar deze ontbreken, zoals in 

de Amerikaanse situatie het geval is, zal de (etnische) onderklasse geneigd zijn 

zich steeds meer af te zetten tegen de gevestigde orde. 

Ook Franse wetenschappers wezen op het belang van het sociale stelsel. De Franse 

banlieues, stammend uit de jaren 1950 en 1960 en ooit prestigeobjecten van de 

naoorlogse welvaartsgolf, kenden aanvankelijk een bruisend verenigingsleven. 

Veel van deze wijken stonden tot ver in de jaren 1980 bekend als linkse bolwerken. 

Politieke partijen en vakorganisaties hadden in deze buurten, die vooral door 

arbeiders werden bevolkt, veel aanhang. Zij waren van groot belang voor het 

sociale weefsel in de wijken en organiseerden diverse activiteiten. Indirect had 

dit een positief effect op de openbare orde in de buurten. Men hield de mensen 

bezig. Tegelijkertijd vormden de verenigingen en politieke organisaties ook een 

spreekbuis. Mensen konden er terecht met hun klachten. Met de komst van veel 

nieuwe bewoners zagen deze organisaties hun aanhang slinken. Uiteindelijk 

keerden zij de wijken de rug toe. Hierdoor missen de bewoners de mogelijkheid 

om hun grieven op een verantwoorde manier te uiten. De sociaal-wetenschapper 

Marlière meent daarom dat de Franse rellen moeten worden beschouwd als een 

schreeuw om aandacht voor de situatie van de wijken en de bewoners. 47 Wilson 

ziet ook een verband tussen segregatie en de hoge criminaliteit in de Amerikaanse 

getto’s. Omdat de geëigende (legale) weg naar vooruitgang bezaaid is met hindernissen, 

zoeken mensen naar andere middelen om zich te ontplooien. Het is deze 

groep van criminele entrepreneurs die een stempel drukt op de leefbaarheid in de 

wijken. Volgens Wilson zijn zij ook geneigd tot relgedrag. 48 

Een gesegregeerde samenleving beperkt de mogelijkheden van interactie. Hiermee 

wordt niet alleen de interactie tussen de diverse etnische groepen onderling 

bedoeld, maar ook tussen etnische groepen en de overheid die immers vaak wordt 

gevormd door de dominante etnische cultuur. Wilsons theorie is een verklaring 

voor het etnisch geweld waarbij etnische groepen zich tegen de overheid keren. 

De overheid is de representant van de dominante cultuur die hun de toegang tot de 

middelen in de samenleving ontzegt of in ieder geval belemmert. 

47 Marlière, 2007: 91-92. 

48 Wilson, 1987. 

39

Deze omstandigheid wakkert ook de gevoelens van ongelijkheid aan. Niet 

iedereen wordt op eenzelfde manier behandeld, terwijl de wet dit wel voorschrijft. 

De rellen in Miami van 1980 en Los Angeles van 1992 zijn hier voorbeelden 

van. In beide gevallen werden agenten die werden verdacht van excessief geweld 

tegen Afro-Amerikanen vrijgesproken. Dit wekte bij de Afro-Amerikaanse 

gemeenschappen in beide steden op zijn minst de suggestie dat er met twee maten 

werd gemeten, dat zwart en blank niet op eenzelfde manier werden behandeld 

en dat het Amerikaanse rechtssysteem onderscheid zou maken op grond van 

etniciteit. 49 

De socioloog Blauner spreekt in dit kader van een vorm van neokolonialisme. 

Hij presenteerde zijn theorie kort na de rellen van de jaren 1960 in de Verenigde 

Staten. Volgens Blauner kon de lijn van het koloniale verleden, waartoe ook 

de periode van slavernij behoorde, worden doorgetrokken naar de situatie van 

de jaren 1960. De interetnische verhoudingen waren in wezen niet veranderd. 

Afro-Amerikanen hadden een koloniale relatie met de blanke meerderheid, die 

de politieke en economische controle over de Amerikaanse binnensteden stevig 

in handen hield. Dit was zelfs het geval in stadsdelen waar nog nauwelijks 

blanken woonden. Blauner zag in de rellen van de jaren 1960 een opstand tegen 

de blanke ‘koloniale overheersers’. De woede van de wijkbewoners richtte zich 

tegen symbolen van blanke politieke en economische suprematie, zoals winkels 

en overheidsgebouwen. 50 

Dat deze vorm van neokolonialisme binnen de eigen landsgrenzen de segregatie 

in stand houdt, is een verklaring die ook in Frankrijk gehoor vindt. Volgens een 

groep van Franse wetenschappers leven de koloniale tradities voort in de Franse 

republiek na het einde van het Franse koloniale rijk in Afrika en Azië. Visies en 

praktijken uit de koloniale tijd zijn blijven bestaan, ook binnen de nieuwe context 

van globalisering. De ongelijkheid die deze koloniale cultuur typeert is geen 

randverschijnsel, maar lijkt eerder structureel. Deze koloniale cultuur is ook terug 

te vinden bij officiële instituties, waaronder de politie. Zij werkt tegenstellingen 

in de hand en bevordert de segregatie tussen Fransen en immigranten. Zij roept 

oude koloniale beelden op van een dominante westerse cultuur tegenover een 

onderontwikkelde buitenwereld en verscherpt zodoende de verschillen tussen de 

etnische en religieuze groepen, tussen islam en christendom. 51 

Collectieve actie en etnische competitie 

In het begin van de twintigste eeuw, een periode van grote urbanisatie en het 

ontstaan van multi-etnische steden, begonnen sociologen in de Verenigde Staten 

49 Zie: Porter & Dunn, 1984; Cannon, 1997. 

50 Blauner, 1972: 20. 

51 Chambon, 2006: 17-18. 

40

te zoeken naar de oorzaken van de spanningen en de conflicten die zich op dat 

moment tussen de verschillende etnische groepen voordeden. Robert E. Park, de 

grondlegger van de Chicago School of Sociology, maakte in de eerste helft van 

de twintigste eeuw school met zijn sociaalecologische theorie. Hierin duidde hij 

op de voortdurende wisselwerking tussen de mens en zijn omgeving: de sociale 

ecologie. Volgens Park zijn mensen in de eerste plaats territoriale wezens. Wat 

zoveel wil zeggen als dat zij zich hechten aan hun leefomgeving. Centraal in 

Parks theorie staan processen van overheersing en opvolging. Deze processen zijn 

het resultaat van de concurrentie tussen groepen met als inzet de levensbronnen 

of middelen die binnen een bepaald gebied aanwezig zijn. Hierbij gaat het om 

zaken als werk, woonruimte en recreatiemogelijkheden. De groep die zich in het 

gebied heeft genesteld en de bronnen of middelen beheerst, zal deze ook willen 

behouden. Een volgende groep die zich in hetzelfde gebied vestigt, zal juist 

toegang tot diezelfde bronnen proberen te krijgen. 52 De concurrentiestrijd die als 

gevolg van dit streven ontstaat, kan een bron zijn voor conflicten en uiteindelijk 

ook tot rellen leiden. Daar waar het migratieprocessen betreft, kan dit aanleiding 

zijn voor interetnische conflicten. 53 

Hubert Blalock en Susan Olzak werkten Parks human ecology-theorie nader uit tot 

de ethnic competition-theorie. Het is vooral deze ethnic competition-theorie die 

in het wetenschappelijk veld terrein heeft gewonnen. Zij past binnen het denken 

over de moderne multiculturele of multi-etnische samenleving zoals deze zich in 

de twintigste eeuw heeft ontwikkeld. Zij gaat uit van een voortdurende competitie 

tussen etnische groepen. Uitgangspunt is de gedachte dat één etnische groep de 

ruimte beheerst. Deze groep neemt een dominante positie in met betrekking tot 

de verdeling van de woonruimte, de economische bronnen. Hij heeft de politieke 

macht in handen en beheerst de instituties. In veel gevallen leidt deze positie tot 

uitsluiting van andere etnische groepen, die in dezelfde ruimte woonachtig zijn of 

zich in die ruimte willen vestigen. Wanneer een nieuwe etnische groep toegang 

probeert te krijgen tot de ruimte, de middelen en de instituties, dan leidt dit tot 

spanningen. De nieuwkomers zullen proberen hun uitsluiting ongedaan te maken. 

Zij zullen onder andere streven naar sociale veranderingen en aanspraak maken 

op de bronnen of middelen. 54 

Olzak neemt de komst van grote groepen immigranten als voorbeeld. Immigratiegolven 

vergroten de competitieve druk. Nieuwkomers en de autochtone bevolking 

strijden om de middelen. De laatste zal zich krampachtig vasthouden aan zijn 

economische en politieke verworvenheden. De autochtonen voelen zich bedreigd 

door de nieuwkomers die in hun zoektocht naar bestaansmogelijkheden vaak 

52 Park, 1952. 

53 Herman, 2005: 13. 

54 Olzak, 1992: 32-37. 

41

ereid zijn om tegen lagere lonen te werken dan de autochtone bevolking. Met 

name dit laatste element, de strijd om werkgelegenheid, is in veel voorbeelden 

van etnisch geweld aan de orde. 

Zo voorzagen de tegenstanders van de migratie in Groot-Brittannië grote problemen 

met betrekking tot de werkgelegenheid en de verdeling van woonruimte. 

Zij vreesden dat de verzorgingsstaat door de aanwas van migranten onder druk 

zou komen te staan. 55 Conservatieve politici drongen daarom al in de jaren 1950 

en 1960 aan op een beperking van de immigratie. Met de gebeurtenissen in de 

Verenigde Staten op het netvlies waarschuwden zij voor rassenrellen in de Britse 

steden. Met name in de oude arbeiderswijken, waar de migranten zich vestigden, 

liepen de gemoederen hoog op. De oorspronkelijke, blanke bevolking voelde zich 

bedreigd. Zij meende dat haar wijken werden overspoeld door migranten, dat 

haar banen werden ingepikt en dat de nieuwkomers het voorzien hadden op haar 

vrouwen. 

Uit historisch onderzoek is gebleken dat de kans op interetnische botsingen juist 

in tijden van economische recessie groter is dan in tijden van hoogconjunctuur. 

Schaarste leidt tot een verhoogde strijd om de bronnen of middelen. Tijdens de 

recessie van de jaren 1970, die zich in heel West-Europa deed gevoelen, nam 

ook de verharding tegenover migrantengemeenschappen toe. De tegenslag die 

veel mensen trof, wakkerde xenofobische gevoelens aan. Er werd luidkeels 

geroepen om migratiebeperkende maatregelen. Het was ook een periode waarin 

extreemrechtse partijen, die veelal een nationalistische boodschap uitdragen en 

zich tegen de migratie keren, een flinke groei doormaakten. Voorbeelden hiervan 

zijn het Britse National Front en het Franse Front National. In Nederland stond 

het streven naar immigratiebeperkingen centraal in het politieke programma van 

de Centrum Democraten. Later werd dit ook bepleit door Pim Fortuyn en meer 

recent door de Partij voor de Vrijheid. 

De commotie die in eigen land ontstond na de toetreding van een aantal Oost- 

Europese landen tot de Economische Gemeenschap is hier eveneens een voorbeeld 

van. Oost-Europese vakarbeiders, die volgens velen bereid zijn tegen lage lonen 

te werken, ondermijnen het systeem van de arbeidsmarkt en vormen daardoor een 

bedreiging voor de werkgelegenheid. 

In dit soort situaties zal de dominante groep proberen de status quo te handhaven. 

Hij beschouwt de nieuwkomers als indringers, die inbreuk maken op het door 

hem beheerste domein. Het streven van de nieuwkomers wordt door de dominante 

groep vaak beschouwd als een poging hen uit hun habitat te verdrijven. Dat wordt 

zichtbaar in veel oude volkswijken, die te maken krijgen met een instroom van 

overwegend migranten. De oorspronkelijke bewoners, die deel uitmaken van de 

55 Witte, 1996: 26. 

42

dominante groep, verliezen terrein en zullen zich verzetten tegen iedere poging 

tot verandering. In beide etnische groepen leidt dit tot een versterking van de 

onderlinge solidariteit. De collectieve gedachte is dat men alleen gezamenlijk een 

vuist kan maken tegen de concurrerende groep. Deze wederzijdse groepssolidariteit 

versterkt de kans op een conflict. 56 

Het besef dat de nieuwkomers als minderheidsgroep steeds groter worden, door 

een voortdurende toestroom van nieuwe immigranten of door het mobiliseren 

van steeds meer mensen in aangrenzende gebieden of wijken, speelt een rol bij 

de ontwikkeling van conflicten. De groep nieuwkomers wordt hierdoor steeds 

machtiger. De dominante groep ziet zich meer en meer bedreigd in zijn positie. Hij 

zal geneigd zijn om deze desnoods met geweld te verdedigen. De gevolgen van 

deze concurrentiestrijd zijn in vele wijken zichtbaar. Zij is ook de voornaamste 

bron voor het ontstaan van de klassieke rassenrel (een term die afkomstig van de 

socioloog Grimshaw), 57 waarbij de dominante groep de strijd aanbindt met de 

nieuwkomers om hen uit het door hem beheerste gebied te verdrijven. Etnische 

rellen komen dan ook vooral voor in gebieden waar de minderheidsbevolking 

snel is gegroeid. 

Interessant is het werk van de Franse onderzoekster Sophie Body-Gendrot die 

in 1993 een vergelijkend onderzoek deed naar rellen in Frankrijk, de Verenigde 

Staten en Engeland. 58 Ze concludeerde dat stedelijke rellen altijd met meerdere 

processen en omstandigheden in verband staan en benoemt naast economische 

achterstand en processen van segregatie twee andere belangrijke structurele 

aspecten: culturele of morele misstanden en politieke onverschilligheid. 

Onder culturele en morele misstanden noemt ze onder meer de erosie van het 

gezinsleven (dat tot uiting komt in het grote aantal eenoudergezinnen onder bepaalde 

bevolkingsgroepen in Amerika en Engeland) de toename van het aantal 

zwerfjongeren, de onverschilligheid van ouders als hun kinderen gearresteerd 

worden, het aantal jongeren dat drugs of alcohol gebruikt en de groei van het 

aantal jongeren dat voortijdig de middelbare school verlaat en met een gebrek aan 

waardering of perspectief geconfronteerd wordt. 

Daarnaast verwijst ze naar bestuurlijke of politieke onverschilligheid, die 

onder meer tot uitdrukking komt in de manier waarop veel achterstandswijken 

gebouwd werden: de banlieues verkeren in slechte staat, kennen veel achterstallig 

onderhoud en maken een desolate indruk, zonder speelplaatsen voor kinderen 

of voorzieningen voor jongeren. De bestuurlijke onverschilligheid komt ook in 

het optreden van de politie tot uitdrukking. De onderzoekscommissies die na 

stedelijke rellen in de VS en Engeland werden ingesteld, concluderen keer op keer 

56 Olzak, 1992: 32-37. 

57 Grimshaw, 1969: 43. 

58 Body-Gendrot, 1993. 

43

dat gewelddadig, provocatief of vernederend gedrag van politiefunctionarissen 

een voorname factor is. 

2.7 Besluit 

In diverse landen is er sprake geweest van een ontwikkeling waarbij in eerste 

instantie migranten het doelwit zijn van agressie van de autochtone bevolking en 

waarbij later rellen ontstaan vanuit minderheidsgroepen tegen vooral overheid en 

politie. De deelnemers aan de rellen zijn vooral jonge mannen uit de betrokken 

buurten, maar ze kunnen niet simpelweg weggezet worden als tuig dat zonder 

enige ondersteuning vanuit de betrokken bevolkingsgroepen optreedt. 

Zoals het werk van Body-Gendrot duidelijk maakt sluiten de beide benaderingen 

van segregatie/relatieve deprivatie en etnische competitie/collectieve actie elkaar 

niet uit. Probleem bij dergelijke verklaringen op structureel niveau is dat 

ze enerzijds te veel verklaren en anderzijds te weinig. Ze kunnen wel verklaren 

waar om er in bepaalde gebieden of steden veel onvrede c.q. competitie bestaat, 

maar niet waarom die onvrede c.q. competitie in specifieke gevallen wel tot rellen 

leidt en in andere niet, en waarom sommige gespannen situaties wel escaleren en 

andere niet. 

Een van de belangrijkste bevindingen van de Kerner Commission in 1968 was 

dat het merendeel van de etnische rellen in de Verenigde Staten van de jaren 

1960 voortkwam uit een interactie tussen de politie en het publiek. Kerner 

was van mening dat de politie in veel gevallen zelfs de veroorzaker van het 

geweld was. Slechts in enkele van de meer dan 150 rellen die destijds door de 

commissie werden onderzocht, kon de oorsprong van de rel aan andere factoren 

worden toegeschreven. Kerner constateerde dat veel van de aanleidingen in feite 

routinematige handelingen betroffen die in een andere context geen problemen 

zouden hebben opgeleverd. Ook buiten de Verenigde Staten bleek interactie 

tussen politie en publiek dikwijls de directe aanleiding te zijn voor etnische 

rellen. De Britse inner-cityriots van 1980-1981, de Franse rellen van 2005 en 

enkele rellen in België zijn hier een voorbeeld van. Daarnaast is een aantal van de 

beschreven rellen ontstaan na provocaties door extreemrechtse groeperingen of 

na confrontaties tussen verschillende etnische groepen. 

De bevindingen in dit hoofdstuk passen uitstekend bij het eerder gepresenteerde 

escalatiemodel van Adang/Horowitz. In termen van dit model is een directe 

aanleiding, een gebeurtenis die verontwaardiging oproept, een van de noodzakelijke 

ingrediënten voor het ontstaan en de escalatie van een rel. Zoals gebleken 

kunnen dat allerlei gebeurtenissen zijn: provocaties door een andere et nische 

groep, of een gebeurtenis in het buitenland, maar vaak is het politieoptreden. 

De aard van de relatie tussen de etnische groepen of tussen een etnische groep 

en de overheid is vervolgens van belang. Factoren op structureel niveau hebben 

gevolgen voor de relatie tussen etnische bevolkingsgroepen en de elementen van 

44

frustratie en competitie die daarbij een rol spelen. Als de relatie tussen betrokken 

bevolkingsgroepen vijandig is, zal dat de interpretatie van de gebeurtenis die 

de directe aanleiding is negatief beïnvloeden, hetgeen kan leiden tot een min of 

meer breed gedeelde rechtvaardiging voor en ondersteuning van geweld. Als de 

inschatting dan is dat het gebruik van geweld met weinig risico kan plaatsvinden, 

wordt een rel waarschijnlijker. Ook is in dat opzicht het politieoptreden van 

belang. Het volgende hoofdstuk gaat in op de rol van de politie. 

45

HOOFDSTUK 3 

Grootschalig etnisch geweld in de Verenigde Staten en West-Europa: 

de rol van de politie 

3.1 De Verenigde Staten: politieoptreden in de getto’s 

Uit een onderzoek onder de Afro-Amerikaanse bewoners van de wijk Watts in Los 

Angeles bleek in 1966 dat 60 procent van de bewoners de politie schuldig achtte 

aan het toepassen van onnodig geweld. In Detroit lag dit percentage nog hoger: 

daar vond maar liefst 82 procent van de bewoners dat de politie regelmatig de 

grenzen van het toelaatbare overschreed. 59 Dergelijke opvattingen weerspiegelden 

een algemeen gevoel. De gemiddelde Amerikaanse gettobewoner beschouwde 

de politie als vijandig, bevooroordeeld, corrupt en racistisch. Voor hem was de 

politie in ieder geval niet het onpartijdige instrument van wet en orde dat zij zou 

moeten zijn. Veel meer zag men haar als een bezettingsmacht. 60 

Dit negatieve beeld van de politie was slechts gedeeltelijk gebaseerd op feiten. Niet 

iedere gettobewoner kon zeggen dat hij ooit negatief met de politie in aanraking 

was gekomen. Dat dit beeld kon ontstaan was voor een deel het gevolg van 

stereotypering. Het stereotype van een racistische, gewelddadige en corrupte politie 

ging een eigen leven leiden. Schijnbaar kleine incidenten werden uitvergroot. 

Zo werd het beeld van de agressieve en racistische blanke politieman overeind 

gehouden. 61 Een onderzoek van de universiteit van Los Angeles onder bewoners 

van de wijk South Central wees in de jaren 1960 uit dat 47 procent van de bewoners 

weleens getuige was geweest van excessief politiegeweld, 43 procent kende iemand 

die weleens was mishandeld en 9 procent had dit aan den lijve ondervonden. 62 De 

vraag is natuurlijk hoe de politie en de gettobewoners zo ver van elkaar verwijderd 

waren geraakt? Waarom hadden en hebben ook nu nog veel Afro-Amerikanen van 

alle sociale lagen een slecht beeld van de politie? 63 

Tot aan de jaren 1960 was er weinig vertrouwen in de politie. De politie was in 

de ogen van veel Afro-Amerikanen van oudsher het instrument van de blanke 

suprematie. In de jaren daarna veranderde dit beeld. Door de emancipatie van de 

59 National Advisory Commission on Civil Disorders, 1968: 302. 

60 Skolnick, 1969: 152. 

61 Skolnick, 1969: 250. 

62 Fogelson, 1971: 55. 

63 Fogelson verwijst naar meerdere onderzoeken. 

47

Afro-Amerikaanse gemeenschap, die zich in die periode in een versneld tempo leek 

te voltrekken, groeide het vertrouwen in de overheid. Bovendien maakte de sociale 

politiek en het armoedebeleid van de regering van president Johnson duidelijk dat 

de overheid de problemen van veel Afro-Amerikanen serieus nam. Dit groeiende 

vertrouwen in de overheid was in alle opzichten een positieve ontwikkeling. Met 

name in het noorden van de Verenigde Staten participeerden steeds meer Afro- 

Amerikanen in de samenleving. Hierdoor raakten zij geleidelijk aan steeds meer 

vertrouwd met overheidsinstanties waaronder ook de politie. Zij beschouwden de 

politie steeds meer als onpartijdige uitvoerder van de wet. Deze opvatting hielp hen 

over de tot dan toe dominante vooroordelen die zij over de politie hadden, heen te 

stappen. In het zuiden lag dit anders. Hier zag de Afro-Amerikaanse gemeenschap 

de politie nog steeds als het geweldsapparaat van een onderdrukkend politiek 

regime. Politiemensen waren ook tot ver in de jaren 1960 actief betrokken bij 

racistische gewelddadigheden en lynchings. 

Het groeiende vertrouwen in de politie en het rechtssysteem uitte zich onder 

meer in de toenemende bereidheid tot het doen van aangifte. In de getto’s nam 

het aantal misdaadmeldingen exponentieel toe. Juist deze probleemwijken 

kenden een relatief hoog criminaliteitsniveau. Aangezien deze voor de overheid 

jarenlang veelal vergeten gebied waren geweest, was de groeiende criminaliteit 

nauwelijks bestreden. In de ogen van veel bestuurders en ook politiemensen 

bleven de problemen beheersbaar, zolang zij zich in deze wijken concentreerden. 

Voorkomen moest worden dat ze zich uitbreidden naar de betere stadsdelen. Deze 

opvatting werd zelden uitgesproken, maar behoorde wel tot de bestuurlijke en 

politiële praktijk. 64 

Nu bewoners zelf de aandacht vestigden op criminaliteitsproblemen, zag de 

overheid zich genoodzaakt iets te ondernemen. De opvattingen over de aanpak 

liepen uiteen. De regering-Johnson vertrouwde op het alomvattend pakket aan 

sociale maatregelen gevat in de politiek van de Great Society. Een verbetering 

van de sociale en economische omstandigheden zou bijdragen aan meer stabiliteit 

in de wijken en indirect ook aan een vermindering van de criminaliteit. Veel 

Republikeinen twijfelden aan de effectiviteit van deze aanpak. De uitgaven die de 

regering in dit kader wilde doen, waren in hun ogen bij voorbaat al verspild. Zij 

drongen juist aan op harde maatregelen om de criminaliteit gericht aan te pakken. 

Veel meer moest de overheid daarom inzetten op een streng law and order-beleid. 

Dit was in de ogen van de Republikeinen de enige juiste remedie om de groeiende 

problemen in de getto’s tegen te gaan. Ook in de publieke opinie was er een hang 

naar een streng beleid. Toonaangevende media schilderden de criminaliteit af als 

het grootste gevaar voor de Amerikaanse samenleving. 65 

64 Hahn & Jeffries, 2003: 134-135. 

65 Flamm, 2005: 51-66.

De reactie van de overheid was dan ook dat er meer politie moest komen en dat 

het toezicht op de wijken moest worden verscherpt om de criminaliteit te kunnen 

indammen. De inzet van meer politiepersoneel bleek echter problematisch. Er was 

eenvoudigweg te weinig capaciteit om de aanwezigheid in de getto’s op te voeren. 

Daarom vertrouwden de korpsen in de grote steden op andere methoden en tactieken 

om de greep op de wijken te verstevigen, zonder dat de sterkte buitensporig hoefde 

te worden verhoogd. Deze tactiek kreeg de naam agressive preventive patrolling. 

Zij stelde de politie in staat volkomen willekeurige voorbijgangers staande te 

houden, te verhoren en te fouilleren. De invoering van agressive preventive patrolling 

ging vrijwel gelijk op met de invoering van belangrijke technische innovaties 

die bijdroegen aan een verdere professionalisering van de politie. Hierbij ging 

het met name om een verdere verbetering van de communicatie en het transport, 

zoals de invoering van de mobiele surveillance. In de praktijk betekende dit dat 

de politie veelal mobiel, met surveillanceauto’s, in de wijken surveilleerde en 

personen aanhield die in haar ogen verdacht overkwamen. 

Bestuurders en politie waren enthousiast over de nieuwe tactiek. Het was een 

ideale manier om zonder al te veel personele investeringen de criminaliteit in de 

getto’s te bestrijden. De toepassing van deze nieuwe technieken had echter ook 

een keerzijde. Door de mobiele surveillance met politieauto’s nam het directe 

contact tussen burgers en politie af. Politiemensen draaiden hun rondjes in de 

wijk en kwamen nog nauwelijks de auto uit. De alledaagse interactie met het 

publiek kwam onder druk te staan. In slechte wijken waar dit contact toch al 

gering was, maakte de mobiele surveillance de afstand tussen politie en burgers 

zo mogelijk nog groter. Het contact beperkte zich steeds meer tot situaties waarin 

de politie al dan niet op verzoek van de bewoners moest interveniëren bij ruzies 

en misdrijven of vanuit de tactiek van aggressive preventive patrolling. 

De technische vernieuwingen en tactische aanpassingen bleken dus een minder 

wenselijk neveneffect te sorteren, namelijk dat de normale alledaagse omgang 

met de wijkbewoners verminderde. Door het gebrek aan dagelijks contact in de 

wijken raakte de politie waardevolle informatiebronnen kwijt. Uit een onderzoek 

in elf grote steden bleek dat 49 procent van de straatagenten nog geen vijf namen 

van de in hun buurt wonende belangrijke sleutelpersonen kon noemen. 66 

Zoals gezegd speelde ook het gebrek aan personeel de politie parten. Rond het 

midden van de jaren 1960 moest een forse inhaalslag worden gemaakt. Veel 

ouder personeel in de steden stroomde vervroegd uit. Als reden werd onder meer 

de verhoogde werkdruk aangegeven. Omdat het veel moeite kostte nieuw personeel 

te vinden, verlaagde een groot aantal korpsen de toelatingseisen. Dit had 

zijn weerslag op de kwaliteit van het personeel. De New York Times berichtte 

in 1968 dat het New York Police Department 2000 nieuwe politiemensen had 

66 Hahn & Jeffries, 2003: 128. 

49

aangenomen zonder het vereiste antecedentenonderzoek. Opleidingen werden 

versneld uitgevoerd. Er waren voorbeelden van steden waar aspiranten al na 

enkele weken zelfstandig de straat op werden gestuurd. Aan crowd control werd 

onvoldoende aandacht besteed. Bepaalde taken bleven liggen, waaronder ook de 

wijkpolitie. 67 

De inzet van meer politiepersoneel bleek geen oplossing te zijn. Juist de achterstandswijken 

vroegen om bepaalde competenties waarover niet iedere politieman 

of -vrouw kon beschikken. Het werk in de getto’s stond bekend als moeilijk en 

problematisch en vereiste de inzet van bekwame politiemensen. Daartegenover 

stond dat veel politiemensen liever niet in een achterstandswijk of getto wilden 

werken. Men voelde zich geïsoleerd in een omgeving waar mensen een diep wantrouwen 

koesterden jegens de politie. Van een normale omgang met de buurt was 

zelden sprake. De bewoners gedroegen zich vijandig en er was een voortdurend 

risico van escalatie. Veel politiemensen voelden zich ook onveilig in de getto’s. 

De criminaliteit en met name de gewelddadige criminaliteit was in deze wijken 

vaak hoger dan in andere delen van de stad. 68 Ten slotte had het werken in een 

achterstandswijk een lage status. Men kon er als politieman of -vrouw vrijwel geen 

voordeel mee behalen. Men kon zich moeilijk onderscheiden. Om bovenstaande 

redenen was het vaak moeilijk goede en ervaren politiemensen te vinden voor 

het werk in deze moeilijke buurten en wijken. Dat was ook de conclusie van de 

Amerikaanse socioloog Reiss. 

Het personeel dat uiteindelijk in de wijken dienstdeed, was veelal jong en onervaren. 

Het had moeite met de uitoefening van zijn discretionaire bevoegdheid. Het kon 

het onderscheid tussen de goed- en kwaadwillende bewoners moeilijk maken. 69 

Dit werkte welhaast onvermijdelijk stereotypering in de hand. Individuen werden 

beoordeeld op grond van de reputatie van de gemeenschap of de buurt als geheel. 

Had de buurt een slecht imago dan deugden ook de bewoners niet. De buurt was 

immers de optelsom van de bewoners, zo redeneerde menig politieambtenaar. In 

een slechte wijk werd het merendeel van de bewoners als wetteloos, crimineel 

en vijandig tegenover de politie beschouwd. Dergelijke stereotypen hadden hun 

weerslag op het handelen van de politie. In de ogen van veel agenten wettigden zij 

het gebruik van excessief geweld om de overlast en criminaliteit in deze buurten 

in te dammen. 70 

Dat een groot deel van het politiepersoneel blank was en moeite had met de 

maatschappelijke veranderingen die de burgerrechtenbeweging teweegbracht, 

67 Skolnick, 1969: 254-257. 

68 Fogelson, 1971: 56; Skolnick, 1969: 260. 

69 Hahn & Jeffries, 2003: 130. 

70 Fogelson, 1971: 56. 

50

maakte de zaak er niet makkelijker op. 71 In een onderzoek onder het politiepersoneel 

in elf steden gaf 30 procent van de ondervraagde blanke politiemensen aan de 

zwarte bevolking als zijn vijand te beschouwen. Zij zagen de situatie in de getto’s 

als iets wat de bewoners zelf hadden veroorzaakt. Veel politiemensen konden 

weinig begrip opbrengen voor de omstandigheden waaronder de gettobewoners 

leefden. 

Skolnick noemt het de ‘rotten apple view’. Of het nu gaat om minachting voor 

de wet, om criminaliteit of om gebroken gezinnen, het was allemaal de schuld 

van de Afro-Amerikaan zelf. Een onderzoek van de Johns Hopkins University in 

Maryland onder politiemensen in Maryland in 1967 wees uit dat ruim driekwart 

van de ondervraagde blanke politiemannen er zo over dacht. Slechts een kwart 

gaf aan dat de rellen weleens het gevolg zouden kunnen zijn van falende overheidsinstituties. 

Meer dan driekwart geloofde tevens dat de rellen het werk waren 

van linkse agitators en criminelen. De Kerner Commission weersprak het bestaan 

van een dergelijk complot. 72 

De gegeven stereotypen en vooroordelen hadden onmiskenbaar hun weerslag op 

het optreden in de wijken. Zij kwamen vooral aan de oppervlakte bij agressive 

preventive patrolling. Oorspronkelijk bedoeld als middel om de controle op 

de getto’s te verstevigen, werd deze tactiek steeds meer een doel op zich. De 

gevolgen op lange termijn werden onvoldoende gezien. Het grote probleem was 

dat de politie voortdurend inbreuk maakte op de vrijheden van de bewoners. Zij 

konden zonder enige verdenking staande worden gehouden, ter plekke worden 

ondervraagd of meegenomen worden voor verhoor op het bureau. Hierbij ging de 

politie selectief te werk. In vijftien grote steden bleek dat bijna twee keer zo veel 

Afro-Amerikanen werden aangehouden als blanke Amerikanen. 73 De maatregelen 

wekten veel irritatie in de Afro-Amerikaanse gemeenschap. Zij droegen bij tot 

een verdere verslechtering van de relatie tussen politie en bevolking. 

In deze sfeer van onderling wantrouwen is er een voortdurend risico van escalatie. 

Interventies, vaak simpele routinematige contacten, kunnen dan zomaar 

aanleiding zijn voor een hevige reactie van de wijkbewoners. In de Verenigde 

Staten was dit ook het geval. De Kerner Commission zei hier over: ‘Almost 

invariably the incident that ignites disorder arises from police action.’ 40 procent 

van de incidenten die in de jaren 1960 aanleiding waren voor rellen, hield verband 

met een politie-interventie. Meestal ging het om routinematige handelingen zoals 

verkeerscontroles, huiszoekingen of een interventie bij een ruzie. Waar dergelijke 

handelingen in een andere omgeving geen aanleiding gaven tot beroering, 

gaven zij die nu wel. Dit had te maken met een toenemende verstoorde sociale 

71 Hahn & Jeffries, 2003: 130. 

72 Skolnick, 1969: 260. 

73 Wilson, 1972: 57. 

51

omgeving. Bovendien was er in vrijwel alle gevallen sprake van opeenhoping. 

Dat wil zeggen dat er meerdere incidenten of confrontaties aan de uiteindelijke 

escalatie vooraf waren gegaan. 74 

Een voorbeeld is hier op zijn plaats. In juni 1967 braken er ernstige rellen uit in 

Newark. In deze stad beklaagden Afro-Amerikanen zich al lange tijd over het 

optreden van de politie tegenover de Afro-Amerikaanse gemeenschap. Het aantal 

Afro-Amerikanen dat door de politie werd aangehouden, stond in hun ogen in geen 

verhouding tot het aantal aangehouden blanken. Een herhaald verzoek om een 

onafhankelijk orgaan, dat toezicht zou moeten uitoefenen op de handel en wandel 

van de politie, was door de politieleiding keer op keer resoluut afgewezen. Ook op 

andere niveaus was de spanning voelbaar. Gemeentelijke bestuursfuncties bleken 

ontoegankelijk voor Afro-Amerikanen, wat tot protest had geleid van de Afro- 

Amerikaanse belangenorganisatie Congress of Racial Equality. Demonstraties 

waren door de politie uiteengedreven. Dit was de situatie aan de vooravond van 

de rellen die op 12 juli losbarstten. 

De directe aanleiding voor de rellen was de aanhouding van taxichauffeur John 

Smith die te dicht op een politieauto zou hebben gereden. Hij bleek een bekende 

van de politie: hij had in korte tijd meerdere aanrijdingen veroorzaakt en was 

zijn taxivergunning kwijtgeraakt. Hij reed dus zonder vergunning, wat reden 

was om hem mee te nemen naar het bureau. Verscheidene bewoners van een 

flat tegenover het politiebureau zagen hoe Smith uit de auto werd gesleept. Een 

Afro-Amerikaanse vrouw belde onmiddellijk met enkele vertegenwoordigers 

van de burgerrechtenbeweging en vertelde hun dat een taxichauffeur door de 

politie werd mishandeld. Een ander belde met het taxibedrijf, waarna het nieuws 

van de aanhouding en de vermeende mishandeling via de mobilofoon aan alle 

collega’s werd doorgegeven. Binnen korte tijd verzamelde zich een opgewonden 

menigte voor het politiebureau. De geruchten over de mishandeling van Smith 

namen steeds grotere proporties aan en werden aangevuld met talloze andere 

voorbeelden van gewelddadige politiepraktijken uit het recente verleden. Het 

ging van kwaad tot erger. Enkele vertegenwoordigers uit de Afro-Amerikaanse 

gemeenschap probeerden de opgewonden menigte nog te kalmeren. Twee van 

hen mochten Smith in zijn cel bezoeken. Deze bleek inderdaad gewond te zijn 

geraakt. De dienstdoende hoofdinspecteur bood aan hem naar een ziekenhuis 

te brengen voor controle. De situatie werd hectischer toen de wisseling van de 

dienst plaatsvond. Politiemensen die de dagdienst ingingen, troffen bij het bureau 

een oproerige menigte aan. Zij werden uitgescholden en uitgejoeld. Twee van 

de Afro-Amerikaanse vertegenwoordigers deden op verzoek van de politie nog 

een poging de menigte tot rust te brengen. Zij waren nog niet uitgesproken toen 

een eerste molotovcocktail in de richting van het bureau werd gegooid. Een 

74 National Advisory Commission on Civil Disorders, 1968: 116-119. 

52

poging de menigte met geweld uiteen te drijven lukte, maar had tot gevolg dat 

verschillende groepen de stad introkken en daar vernielingen aanrichtten. 75 De 

situatie in Newark liep uiteindelijk helemaal uit de hand. De eindbalans van de 

onrust kwam uit op 26 doden en enkele honderden gewonden. 

Amerikaanse onderzoekscommissies pleitten na de rellen van de jaren 1960 voor 

ingrijpende veranderingen bij de politie. Ze adviseerden de korpsen om meer 

Afro-Amerikanen in dienst te nemen, de opleidingen aan te passen en richtlijnen 

vast te stellen voor het gedrag op straat. Bovenal hielden de onderzoekers een 

vurig pleidooi voor community policing, een methode die de politie terugbracht in 

de wijk, waarbij voortdurend contact was tussen politie en bewoners en waardoor 

de kloof tussen beide kon worden verkleind en het wederzijdse vertrouwen zou 

worden hersteld. 

Dit voorstel vond gehoor. Een aantal korpsen begon voortvarend met de invoering 

van de nieuwe methoden. De toepassing van community policing kostte veel 

inspanning. Het vergde meer mankracht en een andere mentaliteit. Burgers werden 

immers op een andere manier benaderd. Men moest hen meer betrekken bij 

veiligheidsvraagstukken in de eigen omgeving. In de praktijk bleek dat dit nieuwe 

model niet overal met evenveel kracht werd ingevoerd. 

Meer dan tien jaar na de rellen van de jaren 1960 bleek dat de politie in veel 

steden nog weinig vooruitgang had geboekt. De rellen van Miami in 1990 

waren dan ook een nieuw bewijs van de slechte verhoudingen tussen de politie 

en de Afro-Amerikaanse gemeenschap. Zij waren een reactie op de vrijspraak 

van vier politiemensen die werden verdacht van de mishandeling van een Afro- 

Amerikaanse zakenman, die later in het ziekenhuis aan zijn verwondingen 

bezweek. Uit nader onderzoek bleek dat zich in de voorafgaande twee jaar al vijf 

keer eerder kleinere rellen hadden voorgedaan. Allemaal waren zij een reactie op 

een politie-interventie. 

Ook de rechtsgang bleek te zijn beïnvloed door de etnische verhoudingen in de 

stad en de zaak had daardoor veel weg van de latere zaak tegen het LAPD voor 

de mishandeling van Rodney King. Omdat er in de stad spanningen bestonden 

tussen blanken, Afro-Amerikanen en latino’s week men uit naar Tampa, teneinde 

een jury samen te kunnen stellen die niet beïnvloed zou zijn door de etnische 

tegenstellingen in de stad. 76 Bovenal was het vooral de harde aanpak in de wijken 

zelf die aanleiding gaf tot veel onvrede. 

Eenzelfde situatie deed zich twee jaar later ook voor in Los Angeles. Uit 

onderzoeken naar het doen en laten van het LAPD kwam naar voren dat de 

mishandeling van Rodney King niet op zichzelf stond. Eerder was zij het sluitstuk 

75 National Advisory Commission on Civil Disorders, 1968: 62; Porambo, 1971; Mumford, 2007. 

76 Gale, 1996: 104. 

53

van een lange reeks van geweldsincidenten tegen de Afro-Amerikaanse bewoners. 

Tussen 1987 en 1991 werden meer dan 4400 klachten ingediend over het gedrag 

van politiemensen. 41 procent was afkomstig van Afro-Amerikanen terwijl deze 

groep slechts 13 procent van de totale bevolking van Los Angeles uitmaakte. In 

1989 betaalde de stad meer dan 9,1 miljoen dollar aan schadevergoedingen uit. 

Een jaar later was dit bedrag gestegen tot 11,3 miljoen. 77 Een aanzienlijk deel van 

de klachten was het gevolg van Operation Hammer, een speciale politieoperatie 

waarmee men de criminaliteit en de overlast in de zwarte wijk South Central wilde 

terugdringen. In de jaren 1980 waren delen van deze wijk steeds meer het domein 

geworden van drugsdealers. De drugshandel ging gepaard met veel geweld en 

South Central werd synoniem voor stedelijk verval en misdaad. Tussen 1984 en 

1989 steeg het aantal gewelddadige misdrijven in Los Angeles County van 1179 

per 100.000 bewoners naar 1601. 78 In april 1988 zetten stadsbestuur en politie met 

Operation Hammer de tegenaanval in. Ruim duizend politiemensen trokken van 

buurt naar buurt en arresteerden bij gang sweeps meer dan 25.000 overwegend 

jonge Afro-Amerikaanse mannen. Het merendeel werd verdacht van drugs dealen 

of van het lidmaatschap van een bende. Ondanks deze rigoureuze aanpak bleven de 

misdaadcijfers stijgen, ook in de wijken die door de politie waren aangepakt. 

Er waren veel klachten over het politieoptreden. De politie werd beticht van 

willekeur, racisme en onnodig geweldgebruik. Uit de latere onderzoeken bleek dan 

ook dat zij zich slecht op de operatie had voorbereid. Veel van de politiemensen 

hadden nog nooit in deze wijken gewerkt. Voor hen was de wijk vreemd terrein. 

Zij kenden noch de situatie, noch de bewoners. Hun opdracht was schoon schip 

te maken en hard op te treden tegen misdadige en gewelddadige bendes. De 

verdachten waren echter niet helder in kaart gebracht. In wezen kon dus iedereen 

als verdachte worden aangemerkt en zo ontstond een vertekend vijandbeeld, 

waarop het dagelijkse optreden was gebaseerd. Ook hier speelde dus stereotypering 

een rol. 

Het optreden veroorzaakte grote onrust onder de Afro-Amerikaanse gemeenschap, 

die zich onheus bejegend voelde. De mishandeling van King was voor hen niet 

meer dan een bevestiging dat de politie het niet zo nauw nam met de rechten van 

Afro-Amerikaanse staatsburgers. De vrijspraak van de vier agenten die betrokken 

waren bij de mishandeling van King was de spreekwoordelijke druppel. 

3.2 Groot-Brittannië: SUS-Laws en Special Patrol Group 

In zijn onderzoeksrapport over de rellen in Brixton stelde Lord Scarman in 

1982 vast dat de relatie tussen de politie en de West-Indische gemeenschap in 

77 Skolnick & Fyfe, 1993: 3. 

78 Cannon, 1997: 17. 

54

het decennium voorafgaand aan de rellen ernstig was verslechterd. Soortgelijke 

conclusies werden door andere onderzoekers voor de rellen in Liverpool, Bristol 

en Birmingham getrokken. De situatie in Groot-Brittannië vertoonde dan ook 

gelijkenissen met die in de Verenigde Staten. Het politieoptreden in de zwarte 

achterstandswijken werd in hoge mate bepaald door het beeld van een hoge 

criminaliteit, gepleegd door hoofdzakelijk zwarte jongeren. 

Rond het midden van de jaren 1970 eiste de criminaliteit in de grote steden alle 

aandacht op. Het thema criminaliteit raakte sterk gepolitiseerd en kreeg een 

etnische ondertoon. Steeds weer werd een verband gelegd met de betrokkenheid 

van West-Indische jongeren. Veel meer dan andere etnische groepen in de Britse 

samenleving maakte juist deze groep zich schuldig aan criminele activiteiten. 

Dat was wat de politici en de media verkondigden. Vooral straatroof zou door 

deze groep als specialiteit zijn ontwikkeld. De ultraconservatieve politicus Enoch 

Powell bestempelde straatroof zelfs tot een typisch zwarte misdaadvorm. 79 Hoewel 

verscheidene onderzoeken dit criminaliteitsbeeld weerlegden, liet het zich 

moeilijk wegpoetsen. Onder druk van de politiek en de publieke opinie voerde de 

politie de strijd tegen de misdaad op, waarbij zij het accent legde op de criminaliteit 

in de overwegend zwarte achterstandsgebieden. 

De aandacht voor de ‘zwarte criminaliteit’ beïnvloedde de omgang van po li tiemensen 

met de zwarte gemeenschap. Het leidde evenals in de Verenigde Staten tot 

stereotypering. Veel politiemensen zagen in alle zwarte jongeren een potentiële 

verdachte. De jongeren waren verdacht vanwege de buurt waar zij woonden, de 

manier waarop zij zich kleedden en zich gedroegen en uitten. Velen van hen waren 

duidelijk herkenbaar aan hun huidskleur en aan de subcultuur van Rastafari die 

zij aanhingen. 80 Zij waren dus niet alleen verdacht vanuit een sociale perceptie, 

maar ook vanuit een raciale. In het jaarrapport van de Metropolitan Police over 

1975 sprak de Londense hoofdcommissaris van een situatie waarbij groepen 

zwarte jongeren regelmatig opstandig en agressief reageerden op politiemensen 

die hun gewone dagelijkse taak uitoefenden. Het rapport maakte gewag van in 

ieder geval twaalf incidenten van enige omvang die uit hadden kunnen groeien 

tot grootschalige ongeregeldheden. Deze incidenten concentreerden zich alle in 

de zomerperiode. 

De strijd tegen de misdaad werd rond het midden van de jaren 1970 verder geïntensiveerd. 

De methoden werden aangescherpt. Hierbij maakte de politieleiding 

gebruik van de Special Patrol Group (SPG), een in 1961 opgerichte eenheid die 

zich specifiek bezighield met de aanpak van criminaliteit. De SPG was vooral 

actief in de multi-etnische wijken. De eenheid kon zelfs bij een verdenking dat 

iemand een misdaad wilde gaan plegen, overgaan tot aanhouding op grond van 

79 Solomos, 1993: 131. 

80 Solomos, 1993: 140; Kettle & Hodges, 1982: 85. 

55

de SUS-law. Deze wet verschafte het rechtssysteem de mogelijkheid om een 

verdachte te veroordelen zonder jury en slechts op de getuigenis van minimaal twee 

politiemensen. SUS-arrestaties vonden hoofdzakelijk plaats in zwarte wijken. 81 

Zwarte jongeren liepen een verhoogd risico door de politie te worden aangehouden 

en te worden gecontroleerd, ook wanneer zij zelfs maar verdacht werden van 

criminele bedoelingen. De methode van stop and search was omstreden en voor 

de zwarte gemeenschap een steen des aanstoots. 82 

In Londen werden bepaalde stadsdelen, waaronder Brixton, tot crimineel gebied 

verklaard. In deze wijken werden in de tweede helft van de jaren 1970 meer dan 

zeventig speciale en vaak groots opgezette politieacties uitgevoerd. Alleen al in 

1977 werden in Lewisham, in het zuidelijk deel van Londen, 14.000 mensen staande 

gehouden. De politie was tevreden over het resultaat. Tegelijk had deze harde 

aanpak ook een keerzijde. De relatie met de zwarte gemeenschap verslechterde 

zienderogen. 44 procent van de arrestanten was van West-Indische afkomst. In een 

stad waar deze gemeenschap slechts 6 procent van de bevolking uitmaakte, was dat 

een hoog percentage. De zwarte gemeenschap sprak van overpolicing. De politie 

zou in de zwarte wijken meer en strenger optreden dan in andere wijken. 

Tegen het einde van de jaren 1970 had de West-Indische gemeenschap geen 

vertrouwen meer in de Metropolitan Police. Dit bleek onder meer uit een in 1979 

verschenen rapport van het Institute of Race Relations dat de weinig verhullende 

titel Police against black people had gekregen. Het rapport beschreef hoe het 

intimiderende en discriminerende optreden van de Metropolitan Police een way 

of life was geworden. Voor veel West-Indiërs was de politie verworden tot een 

vijandelijk leger. De onderzoekers noemden zeven punten die kenmerkend waren 

voor het politieoptreden: 

• het in het kader van stop and search aanhouden en fouilleren zonder 

duidelijke reden; 

• onnodig geweld bij arrestaties; 

• specifiek geweldgebruik bij jeugdigen; 

• gevaar van arrestatie wanneer een aangehoudene zich op zijn rechten 

beroept; 

• onnodig risico voor omstanders en getuigen; 

• herhaalde arrestaties van individuen; 

• willekeurige invallen in woningen van West-Indiërs en Indiërs/Pakistanen. 83 

De onderzoekers stelden ook vast dat vooral jonge politiemensen zich vaak te 

buiten gingen aan onbehoorlijk, intimiderend en racistisch gedrag. Net als in 

81 Kettle & Hodges, 1982: 63. 

82 Scarman, 1982: 46. 


56

de Verenigde Staten speelde hierbij de achtergrond van het politiepersoneel een 

rol. De achterstandswijken waren over het algemeen geen populair werkgebied. 

Daarom zag men zich vaak gedwongen om juist hier jonge agenten in te zetten. 

Zij hadden weinig ervaring met het werk in zo’n moeilijke omgeving. 

De relatie tussen de politie en de zwarte gemeenschap werd nog verder op de spits 

gedreven door de vele extreemrechtse provocaties. Het midden van de jaren 1970 

liet een opleving zien van racistische demonstraties en geweld gericht tegen de 

West-Indische en Pakistaanse gemeenschap. Vanwege het vigerende demonstratierecht 

kregen dergelijke groeperingen veelal toestemming om in de overwegend 

zwarte wijken te demonstreren. Meerdere malen kwam het hierbij tot heftige confrontaties 

tussen enerzijds de extreemrechtse demonstranten en anderzijds linkse 

te gendemonstranten of migrantenjongeren. De politie werd herhaaldelijk beschuldigd 

van partijdigheid. Volgens vertegenwoordigers van de zwarte gemeenschap 

zou zij te weinig oog hebben voor de raciale dimensie van het geweld. Ook zou zij 

bescherming bieden aan organisaties als het National Front. Bij demonstraties van 

deze beweging waren vaak tientallen, in het geval van Southall duizenden agenten 

op de been om tegendemonstranten op afstand te houden en confrontaties te 

voorkomen. 84 Desalniettemin voelden steeds meer migranten – vooral West-Indiërs 

en Pakistani – zich niet langer door de wet en de politie beschermd. ‘Wanneer men 

mensen het gevoel van bescherming door de wet en door haar uitvoerend apparaat 

ontneemt, dan vernietigt men ook het gevoel van veiligheid en het gevoel deel uit 

te maken van de samenleving waarin zij leven,’ zo stelde de socioloog Dummet. 85 

De almaar verslechterende relatie tussen politie en migrantengemeenschap was 

uiteindelijk een van de belangrijke drijfveren voor de inner-cityriots. In vrijwel 

alle gevallen begonnen zij met kleine, schijnbaar onbetekenende incidenten. Op 

een enkele uitzondering na volgden de escalaties op politie-interventies, variërend 

van controles tot pogingen tot hulpverlening. 

De rellen in het Londense Brixton in 1981 die aanleiding waren voor het 

Scarman-rapport, zijn een goed voorbeeld van de gevolgen van het ontbreken 

van aanspreekpunten in de wijk en het niet kunnen bereiken van sleutelpersonen. 

Ook hier leefden jongeren op gespannen voet met de politie, die in de weken voor 

de rellen met een speciale opsporingsoperatie genaamd SWAMP de strijd tegen 

de criminaliteit in de wijk had opgevoerd. Sinds 6 april 1981 was de wijk het 

centrum van verhoogde politieactiviteit, waarbij politiemensen, veelal in burger, 

mensen staande hielden en fouilleerden. Hierdoor was de relatie tussen politie en 

een deel van de bewoners nog verder bekoeld. 

Toen op vrijdag 10 april 1981 om 18.10 uur twee agenten een verwarde en hevig 

bloedende zwarte jongen aan wilden houden, ging het mis. De jongen bleek 



57

met een mes te zijn gestoken. Hij verzette zich hevig, wat de aandacht trok van 

meerdere omstanders, die zich onmiddellijk met de aanhouding bemoeiden. 

Zij dachten dat de agenten de jongen weigerden te helpen of misschien wel 

zelf verwond hadden. In alle verwarring wist de jongen zich los te rukken en 

te ontkomen. De agenten waarschuwden hun collega’s in de wijk om uit te 

kijken naar de bloedende jongen. Ongeveer een kwartier later troffen agenten 

het slachtoffer opnieuw aan. Terwijl zij de steekwond provisorisch behandelden, 

werden zij omringd door een groep van ongeveer dertig tot veertig voornamelijk 

zwarte jongeren. Er ontstond een woordenwisseling. De omstanders gaven aan 

dat zij het slachtoffer zelf wel zouden verplegen, omdat hij in de handen van de 

politie niet veilig was. De agenten werden opzij geduwd, de jongen werd in een 

auto gelegd en naar een ziekenhuis gereden. Toen agenten een poging deden om 

de jongeren uiteen te drijven, kwam het tot de eerste gevechten. 

De rellen duurden iets meer dan een uur. Na 19.00 uur keerde de rust langzaam 

terug, waarna de politieleiding besloot om een groot deel van de politiemacht uit 

de wijk terug te halen. De strategie die vanaf dat moment werd gekozen was bepalend 

voor het verdere verloop van de gebeurtenissen. ’s Avonds spraken politiemensen 

met een aantal sleutelpersonen in de wijk, mensen die een leidende rol in 

de zwarte wijkgemeenschap speelden. Dat was uitzonderlijk, omdat het overleg 

tussen de politie en de buurt al enige maanden stillag. Voorheen voerde een 

community relations officer overleg met de Council for Community Relations in 

Lambeth (CCRL), die ook de belangen van de bewoners van Brixton behartigde. 

De CCRL was voor de politie een belangrijke bron van informatie over de wijk en 

zijn bewoners en bood mogelijkheden in contact te blijven met de gemeenschap. 

Het comité had zich al meerdere malen ontevreden getoond over de politieacties. 

Toen de politie in december 1978 verzuimde de CCRL in te lichten over een op 

handen zijnde actie van de SPG, besloot de CCRL het contact met de politie te 

verbreken. Dit besluit zorgde volgens Scarman voor een verdere verslechtering 

van de relatie. 86 In de loop van 1980 werden herhaalde pogingen gedaan het 

overleg met de CCRL weer op gang te brengen. Breekpunt voor de leden van dit 

orgaan bleef echter het politieoptreden in het kader van de omstreden SUS-wetten. 

Uiteindelijk werd aan de vooravond van de rellen besloten om het overleg met 

de politie weer op kleine schaal te hervatten. Toen de rellen op 10 april uitbraken 

moest de eerste vergadering nog plaatsvinden. 87 

Wel werd in de avond van 10 april 1981 op initiatief van de Community Relations 

Branch van de Metropolitan Police vergaderd met een aantal professioneel betrokkenen. 

Aanwezig waren onder anderen de dominee van de methodistenkerk, 

twee jeugdwerkers, het hoofd van een welzijnsorganisatie die in de wijk Brixton 

86 Scarman, 1982: 52-53. 

87 Scarman, 1982: 55-56. 

58

werkte en het hoofd van de CCRL. Het ging hier meer om professionele partners 

dan om wijkvertegenwoordigers. Allen zegden hun medewerking toe. Zij zouden 

proberen de menigte te kalmeren. Tegelijkertijd adviseerden zij de politie om 

een deel van de versterkingen uit de wijk terug te trekken, wat in hun ogen deescalerend 

zou werken. De leiding van de Metropolitan Police wilde hier niet aan 

meewerken. Zij besloot zelfs om de acties in het kader van de omstreden operatie 

SWAMP ook op zaterdag 11 april door te laten gaan. Volgens de onderzoekscommissie 

van Scarman was dit een cruciale fout. 88 SWAMP was in haar ogen een 

van de redenen van alle onvrede en daarom was dit besluit in haar ogen verkeerd. 

Naar aanleiding van zo’n SWAMP-aanhouding braken die zaterdagmiddag 

opnieuw gevechten uit. Deze hielden twee dagen aan. 89 

Bij de rellen die zich vanaf 1995 in de Britse textielsteden Bradford, Oldham en 

Burnley voordeden, stond de Britse politie voor het eerst tegenover grote aantallen 

opstandige moslimjongeren. De rellen speelden zich af in de achterstandswijken, 

tegen de bekende achtergrond van armoede en verval. De Britse textielindustrie 

raakte vanaf het midden van de jaren 1980 in een vrije val. Veel van het werk – 

voornamelijk goedkope, ongeschoolde arbeid – verhuisde naar lagelonenlanden. 

Inmiddels behoren Bradford, Oldham en Burnley tot de twintig armste gebieden van 

het Verenigd Koninkrijk. De recessie trof vooral veel arbeidskrachten die voorheen 

waren aangetrokken uit voormalige Britse koloniën als Pakistan en Bangladesh. 

Onder deze groepen leefden sterke gevoelens van deprivatie. Met name jongeren 

waren ontevreden. Zij hadden onvoldoende toekomstperspectief. Slechts weinigen 

wisten door te dringen tot het hoger onderwijs en de kans op werk was gering. 

Zij voelden zich uitgesloten. Zij hadden geen vertrouwen meer in de overheid en 

reageerden afwijzend op iedere bemoeienis. Zij gedroegen zich niet alleen vijandig 

tegenover de autoriteiten, maar ook tegenover ouderen uit de eigen gemeenschap. 

Bij het zoeken naar een verklaring voor de rellen in de textielsteden wezen 

verscheidene sociaal wetenschappers op de geïsoleerde positie die moslims, en met 

name de jongere generaties uit deze gemeenschap, binnen de Britse samenleving 

innamen. Er was nauwelijks contact met andere etnische groepen. Een sociale 

cohesie ontbrak. 90 Deze situatie is sindsdien niet veranderd. 

De wijken waar deze mensen woonden, werden geteisterd door vandalisme en 

criminaliteit. Met name joyriding bleek in deze achterstandswijken relatief veel 

voor te komen. Overheidsinstanties waren regelmatig het doelwit van groepjes 

jongeren. Brandweerauto’s werden in Bradford uitgerust met camera’s, nadat 

zij meerdere malen door jongeren waren bekogeld en uit de buurt waren 

verjaagd. Volgens de socioloog Campbell is dit gedrag van jongeren een manier 

88 Scarman, 1982: 23. 

89 Scarman, 1982: 69-71. 

90 Ritchie report, Oldham Independent Review 2001; Cantle, 2001. 

59

om zich te manifesteren. Ze kunnen er hun mannelijkheid mee benadrukken 

en laten zien wat ze waard zijn. Tal van criminele activiteiten zoals het dealen 

van drugs, winkeldiefstal, inbraak en molest behoren eveneens tot dit arsenaal. 

Veroordelingen en gevangenisstraffen werden door de jongens als een verdienste 

beschouwd. Het vergroot hun aanzien in de wijk, zo meent Campbell. 91 

Ondanks herhaalde noodkreten van wijkbewoners, onder wie ook migranten, 

waren politie en bestuur niet in staat om de toenemende overlast te keren. Een 

krachtdadig optreden bleef uit. De bewoners zagen de politie steeds minder in 

de wijken. In plaats van meer controle trok de politie zich terug. Dit gebrek aan 

krachtdadig optreden droeg bij tot het uitbreken van de rellen in 1995 in Bradford en 

in 2001 in Burnley en Oldham. De onderzoekers Power en Tunstall constateerden 

dat de politiemensen in deze wijken het werk als zwaar en moeilijk ervoeren, dat 

zij zich onvoldoende gesteund voelden door bestuur en justitie en dat zij over 

te weinig middelen beschikten om het wangedrag in de wijken effectief aan te 

kunnen pakken. De terugtrekkende beweging van bestuur en politie vergrootte de 

afstand met de wijkbewoners. De controle op de wijk verminderde. Wijkbewoners 

kregen als het ware vrij spel, wat zich weer uitte in de criminaliteitsstatistieken. 92 

Het was dan ook geen verrassing dat een poging van de politie haar gezag in de 

wijken te herstellen veel weerstand opriep. De repressieve maatregelen waarmee 

dit herstel gepaard ging, werden door de jongeren niet geaccepteerd. Zij ervoeren 

de nieuwe aanpak van de politie als weinig tactvol en racistisch. Kleine politieinterventies 

leidden steevast tot confrontaties. Het aantal incidenten stapelde zich 

op. Onder deze omstandigheden was een escalatie welhaast onvermijdelijk. 93 

In juni 1995 braken ernstige rellen uit die twee dagen aanhielden en waarbij 

meerdere gewonden vielen. 

3.3 Frankrijk: het verdwijnen van de wijkpolitie 

De Franse rellen van 2005 hebben een lange voorgeschiedenis. Ook hier zijn 

niet alleen de sociaaleconomische condities in de banlieues bepalend. Net als in 

de Verenigde Staten en Groot-Brittannië is de slechte relatie met de overheid en 

in het bijzonder met de politie een factor van belang geweest. In de afgelopen 

decennia is de relatie tussen politie en bewoners zwaar onder druk komen te 

staan. Dat is mede te wijten aan de veranderingen die het Franse politieapparaat 

heeft ondergaan. 

Typerend is de afbraak van de wijkpolitie. Tot ver in de jaren 1980 kende Frankrijk 

een stelsel van wijkpolitie met kleine politieposten in de banlieues. Hier werkten 

91 Campbell, 1993. 

92 Power & Tunstall, 1997. 

93 Waddington, 2007: 193. 

60

over het algemeen politiemensen met een brede achtergrond, generalisten die 

contacten onderhielden met de wijkbewoners en kleine zaken zelfstandig afhandelden. 

94 Tot aan het begin van de jaren 1980 was er in brede kring een hecht 

geloof in de werking van deze kleinschalige, decentrale aanpak die gericht was 

op het onderhouden van de relatie met de wijkbewoners. De politie opereerde 

vanuit de wijk. ‘Kennen en gekend worden’ was de basis van het politiewerk. 

Een regeringscommissie die in 1976 onderzocht hoe de groeiende criminaliteit 

effectiever kon worden aangepakt, vond destijds nog dat het wijkstelsel navolging 

verdiende. Het kwam de relatie tussen de politie en het publiek alleen 

maar ten goede. De politie zou ook meer samen moeten werken met het publiek, 

hetgeen haar informatiepositie aanzienlijk zou kunnen versterken. Het onderzoek 

resulteerde in een gecombineerde lokale en nationale aanpak van de criminaliteit, 

in samenhang met een breed pakket van sociale maatregelen. Hiermee werden in 

de jaren 1980 de eerste successen geboekt. 

In de jaren 1990 vond een omslag plaats. De eerste grote rellen in de banlieues 

aan het begin van dit decennium kleurden het beeld van deze wijken. Er klonk 

kritiek op het politieoptreden in de stedelijke zones, dat volgens velen te weinig 

resultaat opleverde. In deze periode werd ook voor het eerst gesproken van violence 

urbaine, een term die spoedig synoniem werd voor de problematiek in 

de banlieues. De veiligheidssituatie in deze wijken kwam hoog op de politieke 

agenda te staan. De strijd tegen de violence urbaine domineerde het politieke 

debat tijdens de lokale verkiezingen in 2001 en 2002, zoals de rellen van 2005 een 

claim legden op de presidentsverkiezingen van 2006. Het Syndicat des Commissaires 

de Police, de belangenorganisatie van het hogere politiepersoneel, en 

andere deskundigen spraken van een herovering van de banlieues. Volgens hen 

waren de wijken in een tijdsbestek van enkele jaren veranderd in no-goarea’s waar 

rechteloosheid heerste en vooral drugscriminaliteit de omgeving domineerde. 

De aantasting van de veiligheid werd vooral toegeschreven aan de jongeren en jong 

volwassenen. Veel van hen waren van Noord- en Centraal-Afrikaanse afkomst. Zij 

werden afgeschilderd als asociaal en zonder enige moraal. Het merendeel van hen 

zou zijn opleiding niet hebben afgemaakt en dus weinig kans maken op betaalde 

arbeid. Ouders hadden de controle over deze groep volledig verloren. De jongeren 

organiseerden zich in bendes en creëerden een eigen ondergrondse economie. Rond 

de woontorens floreerde de drugshandel. De jongeren terroriseerden de buurten 

die zij als de hunne beschouwden en daagden de politie uit. Volgens de inlichtingendiensten 

nam het wapenbezit in de wijken fors toe. Verscheidene politici en 

politiemensen spraken van Amerikaanse toestanden in de Franse banlieues die in de 

greep waren van een nieuwe, vooral jeugdige maffia. 95 

94 Roché, 2006: 140. 

95 Moerland, 2007. 

61

Evenals in de Verenigde Staten en Groot-Brittannië is ook in Frankrijk sprake 

van een proces van criminalisering waarvoor meerdere partijen – media, politiek 

en bestuur – verantwoordelijk waren en nog steeds zijn. Zo werd bijvoorbeeld 

gezegd dat de banlieues de bakermat zouden zijn van een nieuwe maffia. Deze 

criminalisering bereikte rond de eeuwwisseling een hoogtepunt. Dit valt onder 

meer af te lezen aan de verklaringen voor het geweld. Zo zouden de autobranden, 

die al vanaf het begin van de jaren 1990 plaatsvinden, alleen maar een middel 

zijn om gestolen voertuigen te doen verdwijnen. De rellen zouden vooral gezien 

moeten worden als een middel om de aandacht van de politie af te leiden en 

zodoende criminele activiteiten in de wijken te maskeren. 96 

Het verschuivende politieke klimaat heeft grote invloed gehad op het beleid van de 

politie. Inhoudelijk en organisatorisch heeft dit geleid tot veranderingen. Met name 

de wijkpolitie raakte in diskrediet. De kritiek kwam grotendeels van de rechtse 

politici. De wijkpolitie voldeed in hun ogen niet meer. In verkiezingscampagnes 

werd de wijkpolitie in een specifiek daglicht gesteld. Agenten werden gefilmd 

terwijl zij de veters van kinderen strikten. Met dergelijke beelden benadrukten de 

tegenstanders het softe karakter van de wijkpolitie. 97 Zij spraken van een police 

sociale, een vorm van politie die volgens hen niet meer paste in een moderne tijd 

en niet langer was opgewassen tegen de problemen waarmee de banlieues zich 

geconfronteerd zagen. 

Ondanks tegenstand van de Franse politiebonden en de Inspection Generale de la 

Police Nationale, die het belang van de wijkgebonden politiezorg bleef onderschijven, 

drukte het rechtse kamp zijn hervormingsplannen door. Het nieuwe beleid stond 

hoofdzakelijk in het teken van repressie en van de strijd tegen criminaliteit. De 

inrichting van het politieapparaat werd hier gedeeltelijk op aangepast. In de jaren 

1990 werden al veel kleine politieposten opgeheven. Surveillances vonden vaak 

alleen nog vanuit de auto plaats. 98 

Een nieuw middel was ook de inzet van de Brigade anticriminalité (BAC). De 

BAC werd in 1994 opgericht. Zij opereert onopvallend, in burger en verplaatst zich 

in onherkenbare politievoertuigen. De agenten van de BAC zijn gespecialiseerd 

in het optreden in moeilijke milieus, in het bijzonder in de banlieues, die bij de 

politie bekendstaan als kwetsbaar. Toetreding tot de BAC gebeurt op vrijwillige 

basis. De leden zijn vrijgesteld van andere werkzaamheden. De BAC treedt op 

tegen kleine en middelgrote criminaliteit. Hieronder vallen onder meer overlast 

en diefstal. 

De nieuwe linkse regering onder leiding van Jospin, die in 1997 het roer overnam, 

maakte zich zorgen over de positie van de politie in de banlieues. Door 

96 Muchielli, 2006: 103. 

97 Roché, 2006: 142. 

98 Muchielli, 2006: 101. 

62

de verharde aanpak verloor zij terrein. Daarmee raakte zij ook een belangrijke 

bron van informatie kwijt. Voorzichtig werden stappen gezet om een nieuw 

model van wijkpolitie te introduceren, naar het voorbeeld van landen als 

Nederland en Groot-Brittannië. Deze wijkpolitie nieuwe stijl werd bekend als 

de police de proximité. Om de kloof tussen de politie en de wijkbewoners te 

overbruggen werden opnieuw kleinschalige politieposten ingericht in buurten en 

wijken waar zij enkele jaren eerder waren opgeheven. Agenten moesten weer 

relaties opbouwen met de bewoners en met lokale instellingen zoals (sociale) 

hulpverleningsinstanties en scholen. Het nieuwe beleid richtte zich hoofdzakelijk 

op de preventie van criminaliteit. 99 

De police de proximité was geen lang leven beschoren. Het model sneuvelde toen 

Frankrijk opnieuw een scherpe draai naar rechts maakte. Onder de nieuwe rechtse 

regering werd de wijkpolitie gesaneerd. In plaats daarvan kwam een nieuw, vooral 

op repressie gericht model, dat op harde resultaten aanstuurde. In 2002 voerde 

de Franse politie in veel wijken een zerotolerancebeleid in, gericht op het herstel 

en handhaven van orde en gezag. Dit heeft betrekking op een breed scala aan 

onderwerpen zoals drugs, alcohol en verkeer. Zero tolerance is een politiestrategie 

waarbij zonder pardon hard wordt opgetreden tegen zelfs de geringste uitingen van 

overlast en criminaliteit. Volgens de theorie achter deze methode dient de politie 

iedere verpaupering of verloedering hard te bestrijden en geen enkele afwijking 

van de wet toe te staan. 100 Zero tolerance heeft sinds de jaren 1990 een wereldwijde 

opmars gemaakt en wordt in verschillende varianten toegepast. 

Ondanks de toepassing van het nieuwe zerotolerancebeleid bleek in 2004 dat de 

criminaliteit sinds 2002 nauwelijks was gedaald. Opnieuw werden de teugels 

aangetrokken; 22 wijken werden aangewezen als extreem problematisch en de 

inzet van de politie werd er verder opgevoerd. 101 De stijl van het optreden is 

180 graden gedraaid ten opzichte van de periode vóór 2002. De politie is nog 

dagelijks in de wijken aanwezig, maar vrijwel alleen in groter verband. De Franse 

ordepolitie CRS en de BAC zijn voortdurend in de wijk aanwezig. Het zijn eenheden 

die vooral zijn toegesneden op de repressieve politietaak. De BAC’s 

hebben een spilfunctie in dit nieuwe concept. Zij zijn veelvuldig betrokken bij de 

identiteitscontroles die de Franse politie in de banlieues uitvoert en die bedoeld 

zijn om de criminaliteit en de overlast tegen te gaan. De Franse wetgeving kent de 

politie in dit geval een tweetal mogelijkheden toe. Ten eerste is er de administratieve 

identiteitscontrole op grond waarvan een agent een persoon mag controleren 

wanneer hij deze verdenkt te handelen tegen het belang van de openbare orde. Ten 

tweede is er de gerechtelijke controle die hem toestaat personen te controleren 

99 Bui Trong, 2000: 115-117. 

100 http://www.politie.nl/PolitieABC/Werkwijzepolitie/repressie.asp. 

101 Grassart, 2007: 38. 

63

die een strafbaar feit hebben gepleegd of zouden proberen te plegen, die getuige 

zijn geweest van een strafbaar feit, of er vindt controle plaats op aanwijzing van 

de politie. Volgens onderzoekers van de universiteit van Brussel creëert het naast 

elkaar bestaan van deze nagenoeg identieke bevoegdheden een vanzelfsprekend 

risico dat politiemensen de ene bevoegdheid inroepen voor de gevallen waar ze 

de andere niet kunnen of mogen gebruiken. Dit maakt van de identiteitscontrole 

een juridisch zeer moeilijk controleerbaar rechtsinstrument dat in de praktijk 

overal voor problemen zorgt. 102 

Zoals uit diverse onderzoeken naar voren komt, wordt het middel van de persoonscontrole 

in de praktijk selectief toegepast. Ook hier is alom sprake van 

stereotypering. Uit de praktijk blijkt dat de politie overwegend personen aanhoudt 

van Noord- en Centraal-Afrikaanse afkomst in de leeftijd van 18 tot 35 jaar. Het 

komt voor dat jongeren meerdere malen per week door dezelfde politiemensen om 

hun identiteitskaart worden gevraagd. 103 Vaak gaat het er grof aan toe. Agenten 

tutoyeren – wat in Frankrijk al snel als onbeleefd wordt opgevat – zij maken tactloze 

opmerkingen en gedragen zich bij de controles vaak ronduit intimiderend. Bij 

een persoonscontrole in Lyon, kort na de uitbraak van de rellen in 2005, dreigden 

agenten jongens op te sluiten in een transformatorhuisje. 104 

Meerdere rapportages wijzen op onnodig of buitenproportioneel geweld-gebruik 

door de Franse politie. Medici in de regio Parijs behandelden in 2001 naar schatting 

meer dan duizend personen die door politiegeweld gewond waren geraakt. 105 De 

Franse politie is al meerdere malen door het Europees Hof voor de Rechten van 

de Mens op de vingers getikt vanwege schending van de mensenrechten. Ook in 

de jaarrapporten van Amnesty International is de Franse politie een vaste gast. De 

mensenrechtenorganisatie wijst al sinds de jaren 1990 op het politiegeweld dat 

vooral gericht is tegen migranten. 106 

Het gedrag van de politie wordt vooral bepaald door drie factoren. Een eerste factor 

is de politiek-maatschappelijke omgeving waarin zij werkt. Delen van de politiek 

en het (lands)bestuur zijn met betrekking tot de problematiek van de banlieues 

weinig geneigd de nuance te zoeken. Eerder is er sprake van een oorlogsretoriek. 

Deze harde toonzetting heeft invloed op het gedrag en het handelen van de politie. 

Ook de negatieve inkleuring door veel media mist zijn uitwerking niet. Beweerd 

wordt dan ook dat de politie niet langer onbevooroordeeld is, wat zij vanuit haar 

functie wel zou moeten zijn. Vooroordelen worden versterkt door het beleid en de 

houding van het openbaar bestuur en de politieleiding. Die vooroordelen kunnen 

102 Meerschaut & De Hert, 2007: 12. 

103 Sire-Marin, 2006: 118. 

104 Sire-Marin, 2006: 119. 

105 Sire-Marin, 2006: 121. 

106 Jaarrapportages Amnesty International 2005, 2006, 2007. 

64

indirect worden versterkt door het gevoerde beleid. Het zerotolerancebeleid 

rechtvaardigt volgens veel agenten een harde en selectieve aanpak. 

De tweede factor is de samenstelling van de politie. In de banlieues werken overwegend 

blanke politiemannen. De Franse politie heeft een nijpend gebrek aan 

migranten en vrouwen. Dat vrouwen zich weinig aangetrokken voelen door de 

politie zou komen door de machosfeer in de korpsen. Deze cultuur schrikt ook 

migranten af. De Franse politie is dus vooral een blank mannenbolwerk. 

De derde factor is de leeftijd van de politiemensen. De gemiddelde leeftijd bedroeg 

27 jaar in de periode 2005-2007. In het Franse systeem hebben jonge 

agenten geen stem in de keuze van de werklocatie. Omdat veel oudere agenten 

liever niet in de banlieues willen werken, worden juist veel jonge politiemensen 

in de banlieues geplaatst. Zij missen de ervaring, het vertrouwen en de autoriteit 

die juist in moeilijke wijken als deze nodig zijn. De meeste politiemensen blijven 

gemiddeld vier à vijf jaar in de steden werken. Daarna geven zij de voorkeur aan 

een rustiger werkomgeving. Het systeem van anciënniteit waarbij politiemensen 

op grond van het aantal dienstjaren doorschuiven naar een andere functie, zorgt 

ervoor dat zij vaak de grote stadswijken kunnen inruilen voor een functie in 

de luwte. Overigens is dit niet de enige reden. Velen maken de keuze ook uit 

financiële overwegingen. De kosten van levensonderhoud zijn in de grote steden 

hoger dan daarbuiten. Het gemiddelde salarisniveau van de Franse politie is lager 

dan in veel andere landen, wat betekent dat vooral veel beginnende politiemensen 

het hoofd soms moeilijk boven water kunnen houden. Daarom is ook al meerdere 

malen er op aangedrongen om het werk in de ZUS te compenseren door middel 

van een toeslag. Hierdoor kan worden voorkomen dat de zo noodzakelijke politieervaring 

en deskundigheid weglekt. 107 

Bij de Franse rellen van 2005 speelde het gebrek aan contact tussen politie en wijkbewoners 

een grote rol. Overleg met buurtbewoners of wijkorganen, van welke 

signatuur dan ook, was er op dat moment nauwelijks. Door de voortdurende druk 

die de politie op de jongeren in de banlieues uitoefende, was de relatie tussen beide 

ernstig verslechterd. Dit was in sterke mate bepalend voor het politieoptreden, 

waarvan hier een korte uiteenzetting volgt. 

Toen op 27 oktober 2005 bekend werd dat in de Parijse banlieue Clichy-sous-Bois 

twee jongens die op de vlucht waren voor de politie in een elektriciteitshuisje 

om het leven waren gekomen, stond voor de jongeren de schuld van de politie 

bij voorbaat vast. Tegen het begin van de avond werden de eerste vernielingen 

aangericht en gingen de eerste auto’s in vlammen op. Later op die avond werden 

winkels en openbare gebouwen aangevallen. Een kleine groep jongeren probeerde 

het gemeentehuis binnen te dringen. Dit kon door de politie worden verhinderd. 

107 Kokoreff, 2008: 196-21. 

65

Vrijdag 28 oktober gaf de overheid een eerste reactie. Zonder enig onderzoek 

verklaarden verschillende autoriteiten dat de politie juist had gehandeld. De 

jongeren waren bezig om spullen te stelen op een bouwterrein en dus was de 

achtervolging terecht geweest. Sarkozy noemde de relschoppers racaille ofwel 

uitschot en ging voorbij aan de emoties die de dood van de jongens had opgeroepen. 

Hij wees er tevens op dat iedere volgende ordeverstoring door de politie met kracht 

zou worden bestreden. Van enige toenadering was op dat moment nog geen sprake. 

’s Avonds braken rellen uit in de banlieue Chêne Pointu waar verscheidene auto’s 

uitbrandden. Zo’n 250 politiemensen waren het doelwit van naar schatting 400 

jongeren. Zij werden bekogeld met stenen, flessen en molotovcocktails. Pas rond 

drie uur in de ochtend keerde de rust terug. 

Zaterdag 29 oktober verliep zonder rellen. De dag stond in het teken van een stille 

tocht ter nagedachtenis aan de beide slachtoffers. De ouders liepen voor in de stoet. 

’s Avonds en ook het grootste deel van de zondag bleef het op enkele autobranden 

na rustig. Er was in ieder geval geen sprake van geweld tegen personen. In een 

poging de situatie verder te normaliseren bood de regering aan een ontmoeting 

te organiseren tussen de ouders van de jongens en minister Sarkozy. De familie 

wilde echter geen ontmoeting met de minister, die het onmiddellijk voor de politie 

had opgenomen. Uiteindelijk hadden zij enkele dagen later een ontmoeting met 

de als meer gematigd bekendstaande premier De Villepin. 

Na de weigering van de nabestaanden laaiden de emoties na een weekend van 

relatieve rust weer op. Sarkozy werd hierdoor de personificatie van een onwelwillende 

overheid. Zelf gooide hij die zondagavond nog eens olie op het vuur door 

in een interview voor de televisiezender TF1 nogmaals te verklaren dat de politie 

correct had gehandeld. In datzelfde gesprek vertelde hij dat de overheid zou 

vasthouden aan het zerotolerancebeleid en de onrust met harde hand zou bestrijden. 

Zondag had hij al toestemming gegeven om de politiemacht in Clichy-sous-Bois 

te versterken met zeventien compagnieën oproerpolitie van de CRS, en zeven 

eskadrons mobiele gendarmerie. 

Volgens de socioloog Roché maakte de regering op 30 oktober een volgende 

fout toen bij een charge van de CRS in de banlieue La Forestière à Clichy een 

door de politie afgeschoten traangasgranaat bij een moskee naar binnen rolde. De 

moslimgemeenschap reageerde verontwaardigd op dit nieuwe incident. Ditmaal 

waren het niet alleen jongeren die zich roerden, maar ook ouderen. Ook nu 

reageerde de regering op een manier die weinig bevorderlijk was voor de situatie; 

zij schoof de schuld in de richting van de jongeren en hield vast aan een harde 

lijn. Er was geen sprake van een handreiking naar de jongeren, noch naar de 

moslimgemeenschap. Het effect hiervan werd merkbaar op maandag 1 november, 

toen de rellen zich verplaatsten naar andere Parijse voorsteden. 108 

108 Roché, 2006: 9-28. 

66

Op maandag 1 november bezocht premier De Villepin de beide families in 

Clichy-sous-Bois. Hij beloofde hun dat de dood van hun kinderen grondig zou 

worden onderzocht. Na zijn bezoek werden de rellen in Clichy-sous-Bois minder 

hevig. Wel braken diezelfde avond rellen uit in zeven andere Parijse voorsteden. 

Groepen jongeren draaiden als het ware om de hoofdstad heen, vochten met de 

politie en staken auto’s in brand. Het lukte hen niet om het centrum binnen te 

dringen. De politie sprak van kleine schermutselingen. 

Dinsdag 2 november sloot de regering de mogelijkheid dat het ook in andere 

steden onrustig zou worden niet langer uit. Na een speciale kabinetsvergadering 

maande president Chirac het land tot kalmte. Eenieder moest de wet respecteren, 

zo zei hij in een televisieboodschap. Het feit dat nu de president het woord tot 

de natie richtte, duidde op de ernst van de situatie. Van een duidelijke visie op 

de aanpak van de onrust op nationaal niveau gaf de regering echter geen blijk en 

zij anticipeerde niet op een mogelijke verplaatsing van het geweld naar buiten de 

hoofdstad. 

Het geweld tegen de politie ging ook de volgende dagen door. In de Parijse voorstad 

Bobigny vernielden jongeren een politiepost. In de avond van 3 november verloor 

een gehandicapte man het leven toen jongeren de stadsbus waarin hij zat aanhielden 

en brandbommen naar binnen wierpen. Voor het eerst braken die nacht ook rellen 

uit buiten de Parijse agglomeratie, onder meer in het noorden in Lille, Roubaix en 

Tourcoing, in het zuiden in Lyon en Saint-Etienne en in het oosten in Nantes en 

Brest. De politie had grote moeite om de orde te herstellen. Overal werden branden 

gesticht. Naast auto’s waren ook hier openbare gebouwen het doelwit van de 

jongeren. Meestal betrof het bibliotheken, postkantoren of politieposten die door de 

jongeren als symbool van de staat werden beschouwd. 109 De brandweer reed af en 

aan om branden te blussen. Voorafgaand aan iedere brand moest een analyse worden 

gemaakt van de situatie en de eventuele risico’s voor het brandweerpersoneel, omdat 

brandweerlieden al meerdere malen door jongeren waren bekogeld met stenen of 

flessen. Op vrijdagavond 4 november werd een man door jongeren zwaar verwond 

toen hij samen met zijn buurman een brandje wilde blussen in een vuilniscontainer. 

Hij overleed later aan zijn verwondingen. 

De bewoners van de getroffen banlieues begonnen geleidelijk aan genoeg te 

krijgen van het geweld. Vanaf zaterdag 5 november begonnen zij zelf hun bescherming 

te organiseren. In verscheidene wijken surveilleerden zij in groepjes 

om hun auto’s en de openbare gebouwen te beschermen tegen de relschoppers. In 

de wijk Aulnay-sous-Bois protesteerden bewoners tegen het geweld en riepen op 

tot een dialoog tussen de jongeren en de politie. Deze initiatieven richtten weinig 

uit. Het geweld bereikte in de nacht van 6 op 7 november een hoogtepunt. De 

confrontaties waren die nacht heviger dan daarvoor. Er werd onder meer op de 

109 Dell’Umbria, 2006: 3-5. 

67

politiemensen geschoten met hagel. 29 politiemensen liepen schotwonden op. In 

die nacht gingen meer dan 1400 auto’s in vlammen op. 

De Franse regering kwam langzaam tot het besef dat de gekozen koers niet de 

juiste was. Begin november nam premier De Villepin voorlopig de leiding. Hij 

besloot onder meer om een oude wet van toepassing te verklaren, waardoor de 

prefecten en de politie uitgebreidere volmachten kregen om de relschoppers aan te 

pakken. Deze wet stamde uit 1955 en was tot dan toe alleen bij ongeregeldheden 

in de koloniën gebruikt. De wet maakte het onder meer mogelijk een avondklok 

en gebiedsverboden in te stellen, bijeenkomsten te verbieden en de noodtoestand 

af te kondigen. 110 

Hoewel de onrust na 7 november in hevigheid en omvang afnam, bleef de 

overheid alert. Een incident in Lyon, waar jongeren voor het eerst gedurende het 

begin van de onrustgolf ongeregeldheden veroorzaakten in de binnenstad, was 

onder meer reden om op 9 november een beperkte noodtoestand uit te roepen. 

Na enkele dagen was er sprake van een situatie die door de Franse autoriteiten als 

normaal werd beschouwd. Op 17 november werden de rellen officieel beëindigd 

verklaard. De schade was enorm. 111 

Het gebrek aan contact met de gemeenschap speelde de politie voortdurend 

parten. De politie had geen gesprekpartners in de wijk die zij in tijden van crisis 

kon inzetten om medebewoners te kalmeren. Uit de literatuur wordt niet duidelijk 

of de politie en de lokale overheid gebruik hebben gemaakt van anderen om 

contact te maken met de gemeenschap. In het geval van Frankrijk is het überhaupt 

de vraag in hoeverre externe partners kunnen worden ingezet. In veel wijken is, 

zoals eerder gezegd, de sociale structuur verbrokkeld. 

Franse wetenschappers geven aan dat de wijze van communiceren van de regering 

heeft bijgedragen aan verheviging van het geweld. Het incident met de 

traangasgranaat is hier een voorbeeld van. Hoewel de granaat door de politie was 

afgeschoten, werd in een eerste reactie op het incident van de politie zelf aangegeven 

dat de granaat misschien wel door de jongeren de moskee was ingeschopt. Deze 

aantijgingen zetten niet alleen kwaad bloed bij jongere, maar ook bij veel oudere 

moslims. 

3.4 België: negatieve relatie 

Ook in België is er sprake van een kloof tussen politie en migranten. Deze situatie 

is de laatste jaren meerdere malen reden geweest voor ongeregeldheden. Evenals 

in Frankrijk spelen identiteitscontroles een rol. Al in de jaren 1980 en 1990 werd 

de Belgische politie herhaaldelijk bekritiseerd vanwege haar strenge controles op 

110 Chambon, 2006: 18-19. 

111 Het relaas van de rellen is gebaseerd op Roché, 2006: 9-28. 

68

immigranten. Deze kritiek was vooral gericht aan het adres van de toenmalige 

Rijkswacht. Ook hier was sprake van overpolicing. 

Al aan het einde van de jaren 1980 werd geconstateerd dat politiepatrouilles vooral 

gericht waren op de achterstandswijken met een hoge concentratie migranten. Uit 

participerende observaties bij de Brusselse politie bleek dat Noord-Afrikanen in 

vergelijking met autochtonen twee keer zo vaak staande werden gehouden en 

gecontroleerd. 112 

Bastenier meende dat het vooral de discriminerende interventies van de politie 

waren die maakten dat Noord-Afrikaanse jongeren zich groepeerden en een front 

vormden tegenover de politie. 113 Ook de onderzoekers van de uit 1994 stammende 

studie Migranten, criminaliteit en strafrechtsbedeling durven de hypothese aan 

dat vreemdelingen als lid van een groep sneller bekritiseerd en gecriminaliseerd 

dreigden te worden. Hierdoor werd een aantal grondrechten in zijn waarde 

aangetast en liep de relatie tussen migranten en politie forse schade op. Overigens 

meldden de onderzoekers dat er vóór 1993 vrijwel geen sprake was van algemene 

beperkingen op politiebevoegdheden. Dat wil zeggen dat politiecontroles altijd 

en overal op eenvoudig initiatief van de agenten zelf plaatsvonden. Wanneer de 

politiecultuur leidt tot selectief optreden, wat in die tijd het geval was, kan dit 

aanleiding zijn voor overpolicing met betrekking tot minderheden. De Wet op het 

Politieambt die in 1993 in werking is getreden heeft hier gedeeltelijk een einde 

aan gemaakt. 114 

Observaties bij de politie in Luik en Brussel, alsook een enquête onder Waalse 

politiecommissarissen aan het begin van de jaren 1990, wezen uit dat beeldvorming 

over jonge migranten een belangrijke rol speelde in de dagelijkse 

omgang met deze groepen. Agenten associeerden deze groep met criminaliteit 

met als gevolg dat hij vaak werd gecontroleerd. Samen met de weinig respectvolle 

houding van veel agenten deed dit volgens de onderzoekers de spanning tussen 

beide groepen groeien, hetgeen zich soms uitte in confrontaties tussen de politie 

en migrantenjongeren. 115 

Een recenter onderzoek uit 2000, Verstedelijking, sociale uitsluiting van jongeren 

en straat criminaliteit, wijst uit dat de relatie tussen de Belgische politie en de 

migrantenbevolking en dan met name de migrantenjongeren te wensen overlaat. 

Veel klachten hebben betrekking op de discriminerende identiteitscontroles. Een 

Noord-Afrikaans uiterlijk verhoogt de kans op een aanhouding. Een hoogleraar 

112 Zie De Valkeneer, 1987. 

113 Bastenier, 1990. 

114 Meerschaut & De Hert, 2007: 11-12. 

115 Het onderzoek betreft dat van M.T. Casman, P. Gailly & J.P. Pasleau, Police et immigrés: Images 

mutuelles, problèmes et solutions, Brugge 1992, opgenomen in M. van San & A. Leerkes, Criminaliteit 

en criminalisering. Allochtone jongeren in België, Amsterdam 2001: 16. 

69

echtspsychologie meent dat de identiteitscontrole verworden is tot een intimidatiemiddel 

van de politie. 116 

Veel migranten betichten de politie ook van een ‘cowboystijl’. Hiermee bedoelen 

zij dat de politie vooral repressief in de migrantenwijken optreedt. De politie gaat 

hierbij willekeurig en ruw te werk. Dit optreden wekt veel ergernis, met name 

onder Marokkaanse jongeren. In het genoemde rapport merken de onderzoekers 

dit aan als een serieus probleem. Zij spreken in dit geval over een negatieve relatie 

tussen politie en migrantenjongeren, die de bereidheid tot rellen doet toenemen. 117 

Het wantrouwen jegens de politie uitte zich onder meer in Antwerpen waar de 

Arabisch-Europese Liga (AEL) van Abou Jahjah in 2002 burgerpatrouilles 

organiseerde. Aanleiding hiertoe was een uitgelekte notitie van de Belgische politie 

getiteld Het geïntegreerde plan: Marokkanen. Volgens dit plan zou de politie zich 

bij de bestrijding van straatcriminaliteit specifiek op de groep Marokkanen moeten 

richten door middel van een zerotolerancebeleid. Abou Jahjah sprak van een 

klopjacht en kreeg in migrantenkringen veel bijval. Gezien de gespannen relatie 

tussen de politie en Marokkaanse jongeren in Antwerpen was dit niet vreemd. Hij 

kondigde aan dat de AEL op 15 november 2002, de dag dat het zerotolerancebeleid 

van kracht werd, burgerpatrouilles zou organiseren om de politie nauwlettend te 

volgen en te controleren of zij zich schuldig maakte aan discriminatie. 118 

Kleine groepjes migranten, bestaande uit zowel mannen als vrouwen van verschillende 

leeftijden, gingen gewapend met blocnootjes, mobiele telefoons en 

soms ook camera’s de straat op om de politie te volgen. Bovendien deelden zij 

pamfletten uit met telefoonnummers die gebeld konden worden in geval van nood, 

of wanneer men getuige was van discriminerend politieoptreden. De patrouilles 

waren de Belgische politie en het bestuur een doorn in het oog. De AEL werd 

beschuldigd van het ‘ondermijnen van staatsgezag’. Premier G. Verhofstadt betichtte 

de AEL van het opzettelijk wegjagen van de politie uit de wijken, waarmee 

zij criminelen alle ruimte gaf. De AEL hield de patrouilles bijna drie maanden vol. 

Strafrechtelijk kon haar niets in de weg worden gelegd. In februari 2003 werden 

de patrouilles zonder opgaaf van redenen gestaakt. Er waren geen gevallen van 

racisme of discriminatie geconstateerd. Opvallend is ook dat het aantal meldingen 

van discriminatie gedurende de patrouilleactiviteit van de AEL afnam. Dit was niet 

alleen het geval in Antwerpen, maar ook in andere Belgische steden. 

116 Engberts, 1993: 3-6. 

117 Katholieke Universiteit Leuven, 2000; zie ook Van San & Leerkes, 2001. 

118 Benzakour, 2004: 53. 

70

3.5 Politiemodellen 

Het traditionele politiemodel 

In de besproken landen blijkt steeds in bepaalde mate sprake te zijn van een 

kloof tussen politie en bepaalde bevolkingsgroepen. Deze kloof wordt in verband 

gebracht met de stijl van het politieoptreden in de breedste zin van het woord. 

Tot ver in de jaren 1970 was in de meeste landen het traditionele politiemodel 

leidend. Dit model kenmerkt zich door een aantal aspecten. 

• Een reactieve houding. De politie reageert louter op veiligheidsproblemen, 

op incidenten of fenomenen op het moment dat deze zich voordoen. 

De politie neemt een afwachtende houding aan en is primair gericht op 

interventies. In dit traditionele en reactieve model staan drie werkwijzen 

of tactieken centraal: 

– preventief gemotoriseerd toezicht ter afschrikking van eventuele 

potentiële daders: de politie beweegt zich hoofdzakelijk per auto door 

de wijken, van deze surveillances moet een afschrikwekkende werking 

uitgaan; 

– snelle interventie als antwoord op de (nood)oproepen van de bewoners; 

– gerechtelijk onderzoek nadat een delict is gepleegd. 

Uit verscheidene onderzoeken blijkt dat deze werkwijzen weliswaar nuttig 

en noodzakelijk zijn en blijven, maar dat zij nauwelijks effect hebben op 

de evolutie van de onveiligheid in het algemeen, en op die van de criminaliteit 

in het bijzonder. 119 

• Een symptoombenadering. De politie reageert enkel op de onmiddellijk 

zichtbare symptomen (ofwel de uiterlijke verschijningsvormen zoals een 

ordeverstoring of een misdrijf) van de problemen en op de feiten nadat 

deze zich hebben voorgedaan. De diepere of achterliggende oorzaken kent 

men niet en worden vaak ook niet onderzocht. Bij de symptoombenadering 

is vaak ook geen sprake van een coherente aanpak. Men heeft geen oog 

voor de context van het probleem of feit. Een incident wordt in zo’n geval 

beschouwd als een losstaand feit. 

• De wetstoepassing. De toepassing en de naleving van de wet wordt door 

de politie beschouwd als een doel op zich (de wet schrijft het nu eenmaal 

voor) of als reactie op het vaststellen van een wetsovertreding. Volgens 

Belgische onderzoekers brengt dit het risico met zich mee dat de bevolking 

hierdoor veel meer als een massa van potentiële wetsovertreders wordt gezien, 

dan als een gemeenschap van wie men de rechten en vrijheden moet 

bewaken en waarborgen. Het is de omgekeerde wereld. ‘Agenten worden 

119 Sompel e.a., z.j.: 7-8. 

71

aangespoord om arrestaties en boetes te produceren en ze worden verondersteld 

zo alleen maar hun werk te doen. De wet wordt gebruikt om hen 

die het verdienen, te straffen.’ De politie werkt vooral overheidsgericht. 

Dit kenmerk draagt dan ook bij aan het creëren van afstand tussen politie 

en bevolking. 120 

• De geïsoleerde positie van de politie. De politie treedt op tegen onveiligheid 

zonder overleg, afstemming of integratie met andere instanties of 

vertegenwoordigers uit de gemeenschap zelf. Zij staat geïsoleerd van de 

rest van de gemeenschap. Het is ‘wij tegen zij’. De politie beschouwt de 

buitenwereld eerder als een bedreiging dan als een mogelijke partner of 

als afnemer van de dienstverlening. De kloof tussen politie en bevolking is 

groot. De politie werkt zodoende geïsoleerd van de bevolking. De relatie 

tussen beide is slecht. Meestal gebeurt dit omdat de politie in dit model 

geneigd is de hele bevolking gelijk te stellen aan een kleine groep van 

daders en hardnekkige overtreders. De bevolking vindt op haar beurt dat 

de politie geen oog heeft voor de ware problemen in de buurt. Zo is de verwijdering 

compleet. De politie heeft van zichzelf het beeld dat zij de enige 

is die de onveiligheid in de samenleving kan bestrijden. Zij definieert zichzelf 

als professional. Politiemensen zijn de enige geschikte mensen om de 

misdaad te bestrijden. 

Community policing 

Het waren onder meer de rellen in de jaren 1960 en 1970 die tot verandering 

leidden. Door de geconstateerde kloof tussen politie en bevolking kwam de 

politie tot andere inzichten over de invulling van de politietaak. Het antwoord op 

het falende traditionele politiemodel was community policing. Dit model, dat in 

meerdere varianten wordt toegepast, werd ontwikkeld gedurende de jaren 1970 

en 1980. Er zijn meerdere definities van dit model in omloop. De meest heldere 

is die van R. Friedmann: 

‘Community policing is a policy and a strategy aimed at achieving more 

effective and efficient crime control, reduced fear of crime, improved 

quality of life, improved police services and police legitimacy, through a 

pro-active reliance on community resources that seeks to change crime 

causing conditions. It assumes a need for greater accountability of police, 

greater public share in decision-making and greater concerns for civil 

rights and liberties.’ 121 

120 Sompel e.a., zd: 9. 

121 Friedmann, 1994. 

72

Community policing heeft de volgende kenmerken: 

• Externe oriëntering. De externe oriëntering of externe gerichtheid van de 

politie is een absolute pijler van community policing. De politie staat niet 

tegenover de samenleving maar er middenin. Ze is in de maatschappij geintegreerd. 

Er wordt ook wel gesproken van maatschappelijke inbedding. 

De politie heeft in de eerste plaats een sociale functie. Zij bevindt zich in 

de maatschappij, waarvan ze deel wenst uit te maken en waarin zij slechts 

doeltreffend kan ageren dankzij haar inbedding. Ze kent en begrijpt de 

maatschappelijke en sociale situatie en haar ontwikkeling. Juist door haar 

integratie in de samenleving weet zij wat er leeft en speelt voor wat betreft 

de veiligheid en de leefbaarheid. Hierdoor kan zij tijdig en gepast inspelen 

en zelfs anticiperen op mogelijke problemen. 

• Probleemoplossend werken. Deze pijler verwijst naar de identificatie en 

analyse van de mogelijke oorzaken van criminaliteit en van conflicten in 

de gemeenschap(pen). De politie reageert dus niet alleen op problemen die 

zich hebben voorgedaan en wacht zeker niet totdat de situatie uit de hand 

is gelopen. Zij probeert voortdurend de onveiligheidssituatie te doorgronden 

en erop te anticiperen. Zij doet ook niet langer aan louter symptoombestrijding 

maar tracht ook door middel van analyse de dieperliggende 

oorzaken bloot te leggen en daarop tijdig in te werken. 

• Partnerschap. De politie is zich ervan bewust dat zij niet alleen verantwoordelijk 

is, en ook niet wil zijn, voor de zorg van de veiligheid en leefbaarheid. 

In het bijzonder waar het gaat om preventie en om het zoeken 

naar meer duurzame oplossingen van problemen is samenwerking noodzakelijk. 

Veiligheid en leefbaarheid zijn een zaak van iedereen, van gedeeld 

belang en gedeelde verantwoordelijkheid. Vandaar dat alle actoren bij veiligheid 

en leefbaarheid betrokken worden. Partners zijn de gemeente, het 

openbaar ministerie, zorginstellingen, woningbouworganisaties, jongeren- 

en buurtwerkers, opbouwwerk, scholen, bedrijven en burgers. Er worden 

netwerken gevormd van waaruit de veiligheid en leefbaarheid in een buurt 

integraal worden aangepakt. De veiligheidszorg wordt daardoor een ketenbenadering 

waarin elke partij een schakel vormt in een globale en geïntegreerde 

benadering. Burgers worden gestimuleerd tot zelfredzaamheid bij 

het gezamenlijk aanpakken van leefbaarheids- en veiligheidsproblemen in 

hun eigen woonomgeving. 

Het traditionele politiemodel en community policing verschillen sterk van elkaar. 

Waar men er bij het eerste model van uitgaat dat de politie vrijwel alleen de orde 

en veiligheid in de samenleving moet bewaken, gaat het tweede model veel meer 

uit van samenwerking met bevolking en ketenpartners. Alleen al het feit dat men 

bepaalde instanties erkent als serieuze samenwerkingspartners bij de uitvoering 

van de politietaak, is een belangrijk winstpunt. De gedachte is hier dat de politie 

73

het niet alleen kan. Community policing is veel meer gemeenschapsgericht. Critici 

wijzen er op dat community policing meer symboliek dan realiteit zou zijn, dat 

het ten koste van handhaving zou gaan, dat het een illusie is dat het daadwerkelijk 

een bijdrage zou kunnen leveren aan een vermindering van criminaliteit en dat 

er te hooggespannen verwachtingen zijn over de resultaten die met community 

policing bereikt zouden kunnen worden. 122 

3.6 Besluit 

Teruggrijpend op de uit het Adang/Horowitz-escalatiemodel af te leiden noodzakelijke 

factoren voor rellen, blijkt uit dit hoofdstuk hoezeer slechte verhoudingen 

tussen politie en wijkbewoners kunnen bijdragen tot het ontstaan van incidenten 

die tot rellen kunnen uitgroeien. In dit verband is ook interessant hoe Jobard, 

King & Waddington in een vergelijking tussen de rellen in de Franse banlieues 

en de Britse innercities concluderen dat, naast maatschappelijke en territoriale 

segregatie, slechte ‘police-community relations’ een belangrijke verklaringsgrond 

vormen voor het ontstaan van de rellen. 123 Daarnaast geven meerdere van de in 

dit hoofdstuk geschetste voorbeelden aan dat de politie juist op momenten dat de 

spanning toeneemt, moeilijk contact kan maken met de gemeenschap van waaruit 

de onvrede over politieoptreden is ontstaan. In veel gevallen werken de slechte 

verhoudingen tussen de politie en de etnische gemeenschap op deze cruciale 

momenten door op operationeel niveau. 

De situaties in de Verenigde Staten, Groot-Brittannië, Frankrijk en België laten zien 

hoe politie en bestuur op operationeel niveau steeds weer worstelen met methoden 

en strategieën. De rellen die plaatsvonden waren aanleiding voor verandering. Ten 

eerste was er de verbetering van de uitrusting van de politie, zodat politiemensen 

beter beschermd waren tegen het geweld. Ten tweede werden de methoden en 

tactieken van relbestrijding aangepast en verfijnd. Een derde verandering, die 

vooral voor Groot-Brittannië opging, betrof de instelling van klachtencommissies 

en controleorganen. Dit werd gezien als een middel om willekeur in het optreden 

zoveel mogelijk uit te bannen. Ten vierde werd geëxperimenteerd met diverse 

modellen van optreden. Het is vooral deze laatste verandering die van grote invloed 

is geweest. Op grond van de onderzoeksrapporten, die vaak nadrukkelijk 

ingingen op de relatie tussen de politie en de wijkgemeenschap en/of etnische 

groep, werd gedurende de jaren 1970 en de jaren 1980 het traditionele politiemodel 

in veel plaatsen afgeschreven en vervangen door een model van community 

policing. Van een voornamelijk repressief beleid stapte men over naar een beleid 

waarin meer aandacht was voor preventie en samenwerking met de bevolking en 

122 Ferreira, 1996, biedt een overzicht. http://www.ncjrs.gov/policing/use139.htm. 

123 Waddington, Jobard & King, 2009: 229-232. 

74

de ketenpartners. Het was een beleid waarin de gemeenschap centraal stond en 

waarin specifiek aandacht besteed werd aan het relationele niveau. In de Verenigde 

Staten, Groot-Brittannië en Frankrijk bouwden wijkagenten netwerken op met 

wijkbewoners en professionals. Ook België heeft zich na de eeuwwisseling tot 

het model van community policing bekeerd. In al deze landen bleek echter ook 

dat community policing tijd nodig heeft om zich te bewijzen. De band met de 

gemeenschap moet groeien. De politie moet het vertrouwen van de gemeenschap 

winnen. Zeker in situaties waarin dat vertrouwen ontbrak, en dit gaat op voor veel 

van de beschreven achterstandswijken, duurt het geruime tijd voordat er sprake is 

van een relatie. Het is een kwestie van een lange adem. 

Daarnaast blijkt er op operationeel niveau vaak een spanningsveld te bestaan 

tussen community policing en het traditionele, meer repressieve model. De problemen 

in de achterstandswijken, zoals overlast van jongeren en criminaliteit, 

dwingen politie en bestuur vaak tot een repressieve aanpak. Dit kan aanleiding zijn 

tot willekeur, waarbij alleen bepaalde groepen in de wijk worden gecontroleerd. 

Het blijkt dat het onder dergelijke omstandigheden moeilijk is om het model van 

community policing consequent door te voeren. 

75

HOOFDSTUK 4 

Migratie en etnische spanningen in Nederland: een geschiedenis 

4.1 Migratie naar Nederland 

Na 1945 kwam in Nederland, evenals in veel andere West-Europese landen, massale 

migratie op gang. Ook in Nederland waren de eerste stromen in de jaren 1940 en 

1950 vooral het gevolg van het dekolonisatieproces. De eerste groep immigranten 

bestond uit Zuid-Molukkers en Indische Nederlanders. Laatstgenoemden waren 

mensen die zich permanent in het voormalige Nederlands-Indië hadden gevestigd. 

Zij kwamen tijdens en na de onafhankelijkheidsoorlog terug naar Nederland. Een 

laatste groep Indische Nederlanders werd in 1957 door de Indonesische regering 

uitgewezen. 124 Na de onafhankelijkheidsverklaring verhuisden zo’n 13.000 Zuid- 

Molukkers met hun gezinnen naar Nederland. Zij werden voorlopig in kampementen 

ondergebracht, onder meer in de voormalige Duitse concentratiekampen Vught en 

Westerbork. Zij beschouwden hun verblijf als tijdelijk en hoopten op een spoedige 

terugkeer naar een eigen vrije Molukse republiek, de Republiek Maluku Selatan 

(RMS). Die hoop bleek vals te zijn en er werd een versneld integratieproces in gang 

gezet. 

Een tweede migrantenstroom kwam vanaf de jaren 1950 op gang vanuit Suriname 

en in mindere mate vanuit de Nederlandse Antillen. De komst naar Nederland 

werd vergemakkelijkt door het Statuut voor het Koninkrijk der Nederlanden dat 

in 1954 was vastgesteld. 125 De migratie bereikte een hoogtepunt aan de vooravond 

van de onafhankelijkheid van de Republiek Suriname in november 1975 en hield 

ook daarna nog een aantal jaren aan. Het merendeel van de Surinaamse migranten 

vestigde zich in de grote steden. De immigratie vanuit de Nederlandse Antillen 

vertoont sterke parallellen. In de jaren 1960 en 1970 kregen de Antillen te maken 

met een langdurige economische crisis, waardoor veel geschoolde arbeidskrachten 

hun heil in Nederland zochten. Vanaf de tweede helft van de jaren 1990 waagden 

ook steeds meer ongeschoolde Antillianen de stap overzee. Een groot deel sprak 

slechts gebrekkig Nederlands. Ze vestigden zich vaak in nabijheid van hun families. 

In verscheidene grote en middelgrote steden zoals Dordrecht, Nijmegen en 

Den Helder ontstonden daarom concentraties van Antillianen. 

124 Amersfoort, 1974: 86-87. 

125 Amersfoort, 1974: 144. 

77

Door de snelle naoorlogse economische groei in Nederland dreigde er vanaf het 

midden van de jaren 1950 een arbeidstekort te ontstaan. Zo kwam gedurende de 

jaren 1960 een derde stroom van migranten op gang, die van de gastarbeiders. 

Met steun van de regering werden gastarbeiders geworven, eerst in Zuid-Europese 

landen, waaronder Spanje, Griekenland, Italië en het voormalige Joegoslavië. 

Later verplaatste de werving zich naar landen als Marokko en Turkije. 126 De 

opvang van deze gastarbeiders was provisorisch en vaak volstrekt onvoldoende, 

zoals later ook in verscheidene regeringsrapportages werd onderkend. De overheid 

beschouwde het niet als haar verantwoordelijkheid zich met de leefomstandigheden 

van de gastarbeiders te bemoeien. Hun komst was immers geïnitieerd door het 

bedrijfsleven en dus droegen de werkgevers deze verantwoordelijkheid. Niet 

alle werkgevers namen deze verantwoordelijkheid serieus. Bovendien werd het 

verblijf van de gastarbeiders als tijdelijk beschouwd, waardoor de regering zich 

niet verplicht voelde blijvende maatregelen te nemen. 127 

Vanwege de economische groei in eigen land keerden veel Zuid-Europese gastarbeiders 

in de loop van de jaren 1960 weer naar hun land terug. Hierdoor nam 

de vraag naar Marokkaanse en Turkse gastarbeiders toe. Vanaf 1962 werd het 

bovendien ook mogelijk gezinsleden over te laten komen. Na het uitbreken van 

de oliecrisis in 1973 viel de werving van nieuwe gastarbeiders zo goed als stil. De 

crisis was ook een reden het arbeidsmigratiebeleid nog eens te heroverwegen. In 

1974 stelde de regering dat Nederland geen immigratieland was. Het beleid richtte 

zich vanaf dat moment op repatriëring. Door financiële prikkels wilde men de 

gastarbeiders stimuleren naar hun land terug te keren. Zoals zo vaak het geval is, 

bleek ook hier de praktijk weerbarstiger. In plaats van een massale terugkeer nam 

het aantal gezinsherenigingen juist toe. De economische situatie in de landen van 

herkomst stak immers schril af tegen die van Nederland. In de periode 1975-1981 

immigreerden vooral vrouwen en kinderen. Nieuwe maatregelen van de regering 

om de immigratie af te remmen, waaronder de instelling van een visumplicht en 

aangescherpte vestigingseisen in respectievelijk 1980 en 1983, sorteerden nauwelijks 

effect. 128 

Na de Tweede Wereldoorlog genereerden internationale conflicten en bur geroorlogen 

nieuwe stromen vluchtelingen. De grootste groepen die in Nederland 

terechtkwamen waren achtereenvolgens Hongaren (1956), Vietnamezen (na 1970), 

Tamils (na 1980), Somaliërs en Joegoslaven (na 1990) en als laatste Irakezen (na 

2003). Met de uitbreiding van de Europese Unie naar het oosten komen er sinds 

ongeveer 2000 ook steeds meer migranten uit voormalige Oostbloklanden richting 

Nederland (vooral uit Polen). 

126 Albeda, 1970: 635; Tromp, 1995: 231-244. 

127 Witte, 1996: 115. 

128 Obdeijn, 1995: 73. 

78

De Nederlandse overheid heeft in de loop der jaren geen eenduidig beleid gevoerd 

met betrekking tot de nieuwkomers of nieuwe Nederlanders. De Molukkers werden 

het meest zichtbaar als aparte groep behandeld. De politicoloog Trappenburg 

spreekt hier van een jarenlang segregatiebeleid, dat de integratie van deze groep 

niet heeft bevorderd. 

Met betrekking tot de gastarbeiders voerde de regering een tweeslachtig beleid 

dat niet alleen ruime mogelijkheden voor gezinshereniging bood, maar waarin 

ook rekening werd gehouden met de kans dat zij nadien naar hun moederland 

wilden terugkeren. Het was een tweesporenbeleid dat enerzijds gericht was op het 

behoud van de eigen etnisch-culturele identiteit en anderzijds op een integratie 

in de Nederlandse samenleving, zodat men in vrijheid zou kunnen kiezen voor 

blijven of terugkeer. Pogingen om het beleid wat meer te sturen in de richting van 

assimilatie werden steeds weer ontmoedigd door categorale welzijnsorganisaties 

die geld en erkenning vroegen voor de eigen identiteit van allochtonen. Ook in 

Nederlandse confessionele kringen werd voortdurend de aandacht gevestigd op het 

belang van de eigen levensbeschouwelijke, culturele identiteit van migranten. 129 

De tendens dat migranten in steeds eenzijdiger samengestelde buurten gingen wonen, 

die al aan het einde van de jaren 1970 zichtbaar was, werd niet bestreden met een 

duidelijk spreidingsbeleid. Eerder koos men voor een verbetering van de kwaliteit 

van de huisvesting en bestrijding van discriminatie door woningbouworganisaties. 

Pogingen van gemeentelijke overheden, die dichter op de problemen stonden, om 

een spreidingsbeleid in te voeren werden van hogerhand ontmoedigd. Meerdere 

onderzoeken hebben aangetoond dat dit tweesporenbeleid aan de verwijdering 

tussen de etnische groepen heeft bijgedragen. 

Met het oog op de oplopende werkloosheid onder migranten en de harde kritiek 

op het integratiebeleid koos de regering voor een meer zakelijke aanpak van 

minderheden. Het nieuwe beleid richtte zich op het onderwijs, de arbeidsmarkt 

en de inburgering. Men zou zich niet langer bekommeren om de cultuur en de 

identiteit van de nieuwe Nederlanders. Vanaf 1998 moesten nieuwkomers een 

inburgeringstraject doorlopen. Er werden verplichte inburgeringscontracten en 

inburgeringscursussen ingevoerd. Nieuwkomers moesten zich de Nederlandse 

taal eigen maken en een beeld krijgen van de waarden, normen en gewoonten van 

de Nederlandse samenleving en van de arbeidsmarkt. 

4.2 Etnische spanningen en geweld tot 1990 

Zuid-Molukkers: gijzelingen 

De eerste botsingen tussen Zuid-Molukse en Nederlandse jongeren vonden 

129 Trappenburg, 2003: 32-35. 

79

plaats aan het einde van de jaren 1960. Plaats van handeling was meestal het 

uitgaanscircuit van kleinere en middelgrote gemeenten. Vaak draaiden de conflicten 

om meisjes. Opvallend was de ‘tienertoer’, een combinatie van uitgaan, groepsbeleving 

en het uitdagen van de Nederlandse samenleving. Groepen Molukse jongeren 

reisden met de trein kriskras door Nederland om leeftijdgenoten in andere 

Molukse woonoorden te bezoeken. 130 Deze reisbezoekjes liepen geregeld uit de 

hand, met vechtpartijen in het uitgaansgebied met Nederlandse jongeren en de 

politie. Meerdere malen werd ook geprobeerd om arrestanten uit de cellen van 

de politieposten te bevrijden. De tienertoeractiviteiten duurden zo’n drie jaar. Na 

een gewelddadig incident op het station van Roermond in 1971 grepen Molukse 

leiders in en kwam er een einde aan dit fenomeen. 

De jaren 1960 en 1970 stonden voor de Molukse gemeenschap vooral in het teken 

van het streven naar een eigen Molukse republiek. Ook toen steeds duidelijker 

werd dat de Nederlandse overheid hun op dit terrein niets te bieden had, weigerden 

de jongeren hun streven op te geven. Een kleine groep koos voor een meer 

radicale aanpak, waarvan de terroristische aanslagen die vanaf 1970 plaatsgrepen 

het gevolg waren. In 1970 drongen enkele Molukse strijders naar binnen in de 

ambassadeurswoning in Wassenaar. Hierbij kwam een Haagse hoofdagent om het 

leven. In 1975 kaapten Molukse activisten een trein en gijzelden ze in Amsterdam 

medewerkers van het Indonesische consulaat. Er was opnieuw een treinkaping 

in 1977, terwijl tegelijkertijd een andere groep Molukkers meer dan honderd 

schoolkinderen gijzelde in het Drentse Wijster. De laatste Molukse terreuractie 

vond plaats in 1978, toen Molukkers enkele dagen lang personeel van het 

Provinciehuis in Assen gijzelden. 

Door de gijzelingen raakte de regering ervan doordrongen dat de Molukse problematiek 

versneld moest worden aangepakt. Door het geloof in een spoedige 

terugkeer naar de Molukken waren veel Molukkers nauwelijks geïntegreerd. 

Hierdoor was de gemeenschap in een achterstandspositie geraakt. Ze kampte 

met een hoge werkloosheid, met taalproblemen en in het verlengde hiervan 

ook met een betrekkelijk laag opleidingsniveau. De integratie van de Molukse 

gemeenschap werd in de jaren 1980 voortvarend opgepakt. Er werd hard gewerkt 

om de sociaaleconomische achterstanden op te heffen en het isolement te beeindigen. 

Nederlandse en Molukse instellingen werkten intensief samen. De 

wijze waarop dit gebeurde, wordt nog steeds gezien als een schoolvoorbeeld van 

een succesvolle aanpak. 

Maar niet alle maatregelen vielen even goed. Zo riepen met name de sloop van 

de oude woonoorden en de verhuizing naar nieuwe Molukse wijken weerstanden 

binnen de gemeenschap op. De verhuizing naar de nieuwe wijken ging in de regel 

gepaard met huurverhogingen, die in de ogen van veel Molukkers in strijd waren 

130 Smeets & Steijlen, 2006: 195. 

80

met de voorkeursbehandeling die hun in 1945 was toegezegd. In verscheidene 

plaatsen verzette de gemeenschap zich hevig tegen de gedwongen verhuizingen. 

Een van de hevigste confrontaties deed zich in januari 1984 voor in Capelle aan den 

IJssel. Hier raakte de politie in gevecht met de bewoners toen de woningstichting 

hen vanwege huurachterstanden uit hun huis wilde zetten. 131 

De relatie tussen de Molukse gemeenschap en de overheid is sindsdien gaandeweg 

verbeterd. Af en toe laaien de emoties nog wel op. Dit gebeurt meestal op momenten 

die voor Molukkers een speciale historische en nationalistische betekenis hebben. 

Een van die momenten is de jaarlijkse herdenking van het uitroepen van de Republiek 

der Zuid-Molukken op 25 april 1950. Deze plechtigheid is een aantal keren gepaard 

gegaan met ongeregeldheden. Zo trokken Molukse jongeren in 1995 nog een spoor 

van vernielingen door Den Haag. 132 Met eigen ordediensten, die opereren in goed 

overleg met de Regiopolitie Haaglanden, probeert men deze herdenkingen nu in 

goede banen te leiden. Na nog een incident in 2005 wordt de jaarlijkse herdenking 

niet meer in Den Haag gehouden. 

Surinamers en Antillianen: geen rellen 

De snelle groei van de Surinaamse gemeenschap tegen het midden van de jaren 

1970 werd door velen als verontrustend ervaren. De beelden die men in die tijd 

van de Surinamers in Nederland had, waren sterk bepaald door hoge werkloosheid 

en betrokkenheid bij (drugs)criminaliteit. Meerdere malen werd in de jaren 1970 

gewezen op de risico’s van een al te grote concentratie van Surinamers in de grote 

steden (met name in de Bijlmer). De gedachte was dat wanneer deze concentraties 

verder groeiden, er een potentieel gevaar zou zijn voor etnische rellen à la de 

Verenigde Staten. 133 Dergelijke rellen zijn er nooit gekomen, net zomin als er later 

etnische rellen zijn ontstaan rond Antilliaanse Nederlanders. 

Gastarbeiders: rellen in Twente, Rotterdam, Schiedam en Utrecht 

De grootste etnische rellen in de periode van 1960 tot 1990 deden zich voor tussen 

gastarbeiders en autochtone Nederlanders. De eerste vonden plaats in Twente in 

1961 waar aan het begin van de jaren 1960 veel Italiaanse en Spaanse gastarbeiders 

in de textielindustrie werkten. Gedurende de weekenden bezochten zij de dancings 

in Almelo, Hengelo en Enschede. Veel jonge Twentenaren stoorden zich aan hun 

aanwezigheid. Zij zagen hen als indringers en concurrenten die met Nederlandse 

meisjes aan de haal gingen. Herhaaldelijk kwam het tot kleine vechtpartijtjes. Om 

die reden sloten twee dancings op 1 september 1961 de deuren voor buitenlanders. 

131 Smeets & Steijlen, 2006: 301. 

132 COT, Openbare orde. Ernstige verstoringen, ontwikkelingen, beleid, Alphen aan den Rijn 2002: 

29-30. 

133 Deze opvattingen komen onder anderen naar voren in: Punch, 1976. 

81

Andere dancings volgden. Uitbaters verdedigden hun besluit door aan te geven 

dat het Nederlandse publiek wegbleef als zij de buitenlanders toelieten. 

Op zondag 3 september 1961 kwam het tot ongeregeldheden toen een groep van 

circa vijftig Italianen een van de dancings binnendrong. De gemeentepolitie van 

Almelo moest meerdere malen in actie komen. Eerst om de Italianen uiteen te 

drijven, vervolgens om een groep Twentenaren te verjagen die ‘met de Italianen 

wilde afrekenen’. Met assistentie van de omliggende korpsen, de Rijkspolitie en 

de Koninklijke Marechaussee werd de rust hersteld. 134 

De gastarbeiders vonden dat zij onvoldoende door de politie werden beschermd 

tegen het geweld en gingen op 4 september massaal in staking. De burgemeester 

van Enschede trachtte de rivaliserende partijen tevergeefs te verzoenen. Hij vroeg 

de bevolking om meer begrip voor de positie van de buitenlandse werknemers, 

die over het algemeen als werknemers goed werden gewaardeerd. Hij beloofde de 

Italianen en Spanjaarden meer bescherming en sommeerde de betrokken horecaeigenaren 

om de bordjes met de tekst ‘Verboden voor Italianen’ weg te halen. 

De gevechten tussen gastarbeiders en Nederlanders duurden bijna een hele week. 

De situatie werd ook door de regering als verontrustend ervaren. De Nederlandse 

economie was immers sterk afhankelijk van buitenlandse werkkrachten en de 

regering was bang dat door alle negatieve beeldvorming de werving in gevaar 

kwam. De Italiaanse regering drong er op 8 september bij de Nederlandse regering 

op aan haar burgers beter te beschermen. Veel Zuid-Europeanen hielden het toen 

al voor gezien. Kort na de rellen namen meer dan 150 Italianen en Spanjaarden 

ontslag en verlieten Nederland. 135 

De tweede grote rel rond gastarbeiders vond plaats in de Rotterdamse Afrikaanderwijk 

in 1972, waar bewoners zich verzetten tegen de komst van Turkse gastarbeiders. De 

Rotterdamse volkswijken kregen aan het begin van de jaren 1970 te maken met een 

groeiende instroom van voornamelijk Turkse gastarbeiders. Een kleine groep meer 

gefortuneerde Turken begon in deze wijken panden op te kopen die zij verbouwden 

tot pensions voor landgenoten. Naast deze pensions kwamen er ook steeds meer 

thee- en koffiehuizen en Turkse winkels die Turkse klanten bedienden met hun 

eigen inheemse producten. Zo ontstond er een nieuwe economische infrastructuur 

die was toegesneden op de behoeften van de eigen gemeenschap. 136 

In de beleving van de autochtone bewoners in de Rotterdamse volkswijken was 

er sprake van een Turkse invasie. De Turken kochten de woningen van de Rotterdammers 

op en namen bezit van hun wijken. Contacten met de Turkse nieuwkomers 

waren beperkt. Eerder nam men een defensieve houding aan. De bewoners 

organiseerden zich in wijken actiecomités en vroegen de gemeente om bescher- 

134 Witte, 1996: 116. 

135 Groenendijk, 1990. 

136 Rapport Gemeentepolitie Rotterdam, Historische collectie Rotterdam. 

82

mende maatregelen te nemen. Het wijkorgaan Afrikaanderwijk wilde met name dat 

de gemeente paal en perk stelde aan de opkooppraktijken van de Turken, dat er niet 

meer dan twee pensions per straat mochten worden toegelaten en dat de migranten 

zich niet alleen in de oude volkswijken vestigden, maar gelijkmatig over de stad 

werden verdeeld. 137 

Er werden inderdaad enkele pensions gesloten, maar in de ogen van de bewoners 

was dit onvoldoende. Na herhaalde waarschuwingen, waarbij het wijkorgaan wees 

op de gespannen sfeer in de wijk en op het risico van ongeregeldheden, barstte in 

augustus 1972 de bom. De directe aanleiding voor de ongeregeldheden van 1972 

was de uitzetting van een Nederlandse huurster met haar twee kinderen uit een pand 

in de Paarlstraat door een Turkse huiseigenaar. Bij de verhuizing kregen vrienden 

van de vrouw ruzie met de Turkse eigenaar. Er werden messen getrokken en drie 

Nederlanders liepen steekwonden op. Toen de politie bij het pand arriveerde, trof zij 

een woedende menigte aan, die volgens een van de agenten de Turken wilde lynchen. 

De Turkse eigenaar en zijn vrienden werden onder luid protest afgevoerd. Om de 

menigte op afstand te houden loste een van de agenten een waarschuwingsschot. 138 

Vanaf dat moment bleef het onrustig in de wijk. Bij diverse Turkse koffiehuizen en 

cafés werden ruiten ingegooid en de auto van de Turkse huiseigenaar werd omver 

gegooid. De Turkse bewoners verschansten zich op de daken en bekogelden hun 

belagers met dakpannen. De politie zocht tot diep in de nacht de daken af. 139 

Donderdagochtend 10 augustus nam de politie een ‘zeer anti-Turkse stemming’ 

waar. Om de rust te bewaren, voerde zij de surveillance in de wijk op. Agenten kregen 

de opdracht om zoveel mogelijk informatie te vergaren. De rayonagenten – 

voorlopers van de wijkagenten – spraken hun netwerken in de wijk aan en agenten 

van de vreemdelingenpolitie gingen de straat op om contact te maken met de 

Turken. ’s Middags spraken de afdelingschefs met het wijkorgaan. De wijkvertegenwoordigers 

vertelden hun dat de burgers kwaad waren, niet alleen op de Turken, 

maar ook op de overheid. De afdelingschefs beloofden hun vervolgens via de korpsleiding 

de zaak nog maar eens aan te kaarten bij de gemeente, wat ook gebeurde. 

’s Avonds tegen zeven uur drong een knokploeg onder grote publieke belangstelling 

het pand aan de Paarlstraat 29 binnen en gooide het huisraad op straat. 

Twee agenten die het pand bewaakten, werden door de omstanders op afstand 

gehouden. Om verdere escalatie te voorkomen, besloot de politie niet in te grijpen. 

De knokploeg gaf aan slechts een daad te hebben willen stellen. De woonruimte 

in de wijk moest weer beschikbaar komen voor Nederlanders, anders zou men 

137 Rapport Gemeentepolitie Rotterdam, Historische collectie Rotterdam: 25. 

138 Gemeentepolitie Linker Maasoever. Rapport ter informatie gezonden aan de gemeenteraad betreffende 

de ongeregeldheden Afrikaanderwijk. Archief Politie, Gemeentearchief Rotterdam, 

inv. 4250. 

139 Het Vrije Volk, 10-8-1972. 

83

de acties uitbreiden, zo luidde het dreigement. Maar ongewild had de knokploeg 

het startsein gegeven voor nieuwe rellen. Deze braken al diezelfde avond uit. 

Volgens de politie waren de relschoppers vooral jongeren, opgejut door enkele 

oproerkraaiers. De stemming was vooral anti-Turks. Bij verschillende pensions 

gingen stenen door de ramen. De politie die in groten getale aanwezig was, 

kon niet voorkomen dat de rellen zich ook gedurende het weekend herhaalden. 

Tientallen jongeren trokken vanuit alle delen van de stad en de aangrenzende gemeenten 

naar de Afrikaanderwijk om te knokken met de politie. In het weekend 

nam deze stroom van reltoeristen nog verder toe. Politiemensen werden met 

stenen bekogeld en politieauto’s raakten zwaar beschadigd. 

De bewoners waren alle commotie langzamerhand zat geworden en vroegen de 

politie om de wijk af te zetten teneinde de vele relbeluste jongeren buiten de wijk 

te houden. Deze maatregel ging de politieleiding te ver. Zij wilde het normale 

leven zo min mogelijk ontregelen, zo luidde het antwoord. Op maandagavond 

kwam de knokploeg weer in beweging. ’s Avonds veegde de politie de wijk schoon. 

Elke onbekende die niets in de wijk had te zoeken, werd hardhandig in de kraag 

gepakt en vervolgens afgeleverd bij het politiebureau Sandelingplein. Hierna 

werd de orde niet langer verstoord. 

De rellen bleven overigens niet zonder gevolg. De gemeente verscherpte het toezicht 

op de malafide pensionhouders. Meerdere pensions werden gesloten. Verder 

besloot zij de verschillende etnische groepen in het vervolg beter over de stad te 

verdelen. Het was een eerste vorm van spreidingsbeleid, die in de oude wijken breed 

instemming vond. Het besluit werd echter door de Raad van State vernietigd. 140 

De rellen in de Afrikaanderwijk luidden een periode in van volksverzet tegen de 

vestiging van niet-westerse migranten in volksbuurten. Nederland bleek een ‘rassenprobleem’ 

te hebben, zo meenden verscheidene media. In meerdere buurten gaven 

de bewoners aan dat het zo vertrouwde Hollandse karakter van hun wijk teloor 

dreigde te gaan. Op allerlei manieren probeerden bewoners en instanties de buitenlanders 

te weren. Woningbouwverenigingen trachtten door slimmigheden de buurten 

‘blank’ te houden. Scholen sloten de deuren voor buitenlandse leerlingen. 141 

In augustus 1976 ontstonden er rellen in Schiedam, nadat Turkse en Nederlandse 

jongens op de kermis ruzie hadden gekregen om een meisje. Een Nederlandse 

jongen werd doodgestoken. Na de steekpartij trokken Nederlandse jongeren massaal 

de stad in op zoek naar Turken. Zij richtten vernielingen aan bij Turkse 

koffiehuizen, winkels en een moskee. Vanwege de kermis was de politie gedurende 

het weekend al versterkt. Toch besloten de agenten eerst de komst van 

140 Gemeentepolitie Linker Maasoever. Rapport ter informatie gezonden aan de gemeenteraad betreffende 

de ongeregeldheden Afrikaanderwijk. Archief Politie, Gemeentearchief Rotterdam, 

inv. 4250. 

141 Bovenkerk, 1985: 11. 

84

de ME uit Rotterdam af te wachten, alvorens tussenbeide te komen. De grootste 

schade was toen al geleden. Turkse bewoners belden die avond wanhopig maar 

tevergeefs om bescherming. 

De rellen duurden vier avonden. De extreemrechtse partij Nederlandse Volksunie 

roerde zich en trachtte politieke munt te slaan uit de situatie. Leden van de partij 

verspreidden anti-Turkse pamfletten waarmee zij de anti-Turkse gevoelens verder 

aanwakkerden. Ook in Schiedam was na ongeveer een dag een verandering 

merkbaar. Het geweld richtte zich niet langer op de Turken, maar vooral op de 

politie. Ook de burgemeester kreeg ervan langs nadat hij de jongeren in de pers 

had uitgemaakt voor ‘gepeupel’. Een bestorming van zijn ambtswoning kon door 

de politie worden voorkomen. Ook nu weer roerde de Turkse ambassadeur zich, 

wat de Nederlandse regering opnieuw in verlegenheid bracht. Hij drong aan op 

strenge maatregelen tegen de plegers van het anti-Turkse geweld. 142 

In 1980 was Utrecht het toneel van rellen. Eerst deden zich rellen voor in het 

Majellapark, waar autochtone en Turkse jongeren slaags raakten over het gebruik 

van een voetbalveldje. Nederlandse jongeren riepen elkaar via de toen in de mode 

zijnde 27-MC zendbakkies op naar het park te komen om de buitenlanders in de 

omliggende wijken te grazen te nemen. 143 In september van datzelfde jaar kwam 

de Dichterswijk in verzet tegen de toewijzing van een woning aan een Marokkaans 

gezin. De initiatiefneemster benadrukte keer op keer dat zij geen racistische motieven 

had, maar dat zij slechts de aandacht wilde vestigen op het gemeentelijk 

huisvestingsbeleid. Haar zoon kon namelijk geen woonruimte vinden. Anderen 

riepen juist dat de wijken werden overspoeld door buitenlanders. Ook hier mengden 

extreemrechtse organisaties als de Nederlandse Volksunie en de Centrumpartij zich 

in het conflict. 

In de periode 1992-1993 was nog sprake van een reeks van racistische geweldsincidenten: 

kort op elkaar volgde een aantal aanslagen op moskeeën en andere 

moslimeigendommen. 

4.3 Etnisch geweld na 1990: omslag 

Was het grootschalige interetnisch geweld in de periode 1960-1990 vooral 

gericht tegen nieuwkomers (met woonruimte, werkgelegenheid en het gebruik 

van de openbare ruimte als inzet), vanaf de tweede helft van de jaren 1990 

waren het steeds meer de nieuwe Nederlanders zelf die zich verzetten. De rel 

in Slotervaart in april 1998 is hier een eerste voorbeeld van. Slotervaart is een 

van de Amsterdamse tuinsteden. In het oudere gedeelte van de wijk wonen 

veel Marokkaanse Nederlanders. Slotervaart stond eind jaren 1990 bekend 

142 Witte, 1996: 124; verder is gekeken in Algemeen Dagblad en NRC. 

143 Bovenkerk, 1985: 11-12. 

85

als een moeilijke wijk, waar vooral Marokkaans-Nederlandse jongens voor 

overlast zorgden. Bestuur en politie besloten rond het midden van de jaren 1990 

tot een strenge aanpak om de overlast terug te dringen. Dit was vervolgens 

weer aanleiding voor de nodige frictie tussen jongens en politie. De contacten 

bekoelden. De jongens ergerden zich vooral aan de buurtregisseur van de politie. 

De directe aanleiding voor de rel was een brandje in een prullenbak op het 

August Allebéplein op de avond van 23 april 1998. De brand werd gezien door 

drie politiesurveillanten en de buurtregisseur, die van de rond de prullenbak 

verzamelde groep wilde weten wie de brand had gesticht. Toen bleek dat de 

jongens geen antwoord wilden geven, stuurde de buurtregisseur hen weg. De 

oudste van de jongens werd daarna door de buurtregisseur gesignaleerd in een 

stuk straat dat na klachten van omwonenden tot verboden gebied verklaard was. 

Toen de buurtregisseur de jongen hiervoor een bekeuring wilde geven, maakte 

deze aanstalten om weg te lopen. De buurtregisseur wilde dit voorkomen, waarop 

een minutenlange worsteling ontstond. Omstanders probeerden de jongen te 

ontzetten. De gemoederen liepen verder op toen de vader van de jongen zich 

met de arrestatie bemoeide. De buurtregisseur weerde hem af en gaf hem daarbij 

een knietje. De situatie werd door de agenten inmiddels als zo dreigend 

ervaren dat ‘assistentie collega’ werd gevraagd. Met de steun van collega’s 

werden uiteindelijk drie jongens naar het bureau afgevoerd. Vervolgens kreeg 

de politie de opdracht om zich uit de wijk terug te trekken. Hun aanwezigheid 

zou mogelijk aanleiding kunnen zijn voor nog meer agressie. De buurtregisseur 

deed nog een vergeefse poging om de vader van de jongen mee te laten komen 

naar het bureau. 

Uit protest bezette een groep jongens rond acht uur een rotonde. Daar hielden 

zij een stadsbus tegen. De politie hield rekening met een confrontatie en stuurde 

een ordebus naar het verkeersplein. Nog eens twee ordebussen werden paraat 

gehouden. De wijkteamchef voerde overleg met een bestuurslid van een organisatie 

gelieerd aan de lokale moskee. Dit gesprek leverde niets op. Na ruggespraak 

met de districtschef werd uiteindelijk besloten om rond negen uur de rotonde 

te ontruimen. 144 Na de charge waren er nog slechts enkele kleine incidenten, 

waaronder de vernieling van een bushokje. Om 21.42 uur voerden hondengeleiders 

en agenten nog een korte charge uit. De ME werd paraat gehouden en wachtte 

onder een viaduct en uit het zicht van de wijk de gebeurtenissen af. Om één uur 

’s nachts rukten alle eenheden in. Al met al duurde de rel niet langer dan enkele 

uren en hoefde de ME niet ingezet te worden. 

Na de rellen werd oud-kamerlid van Groen Links P. Lankhorst gevraagd de balans 

op te maken. Hij presenteerde een rapport met daarin 56 aanbevelingen om de 

144 COT, 1998: 13-19; COT, Dynamics of disorder: lessons from two Dutch riots, Leiden 2002: 23- 

25. 

86

situatie in Amsterdam-West te verbeteren. Zijn aanbevelingen varieerden van 

meer jeugdhonken tot cursussen Nederlands voor ouderen. Achteraf is er volgens 

Lankhorst met deze aanbevelingen niet genoeg gedaan. 145 

Anno 2009 maakt Slotervaart deel uit van 140 wijken die in 2007 zijn aangemerkt 

als probleemwijk. In deze wijken is sprake van een cumulatie van fysieke en sociaaleconomische 

achterstanden en problemen in verschillende gradaties. Hiervan 

zijn veertig wijken aangewezen die zich werkelijk in de gevarenzone bevinden. 

Hiertoe behoort niet alleen Slotervaart, maar ook een wijk als het Utrechtse 

Ondiep waar zich in 2007 ongeregeldheden voordeden. Deze veertig wijken zijn 

opgenomen in een speciaal revitaliseringsprogramma. Zij zijn bekend geworden 

als de Vogelaarwijken, vernoemd naar minister Vogelaar die de wijkaanpak toen 

in haar portefeuille had. 

Na 2000 halen confrontaties tussen migranten en politie nog een aantal keren de 

voorpagina’s, zoals de rel in Amsterdam naar aanleiding van de dood van een 

Marokkaanse jongen in augustus 2003. Bij een ruzie met de eigenaar van een 

eethuis aan het Mercatorplein bedreigde hij een te hulp geroepen politieagent met 

een mes. De agent schoot hem neer en hij overleed later aan zijn verwondingen. 

Naderhand werd de Amsterdamse politie door Marokkaanse Nederlanders beticht 

van structureel discriminatoir gedrag. Dit plaatste het incident in etnisch 

perspectief. 146 

In januari 2005 kwam een Marokkaans-Nederlandse jongen in Amsterdam om 

het leven bij het stelen van een tas uit een auto. De jongen griste de tas van de 

achterbank en probeerde vervolgens op zijn scooter weg te rijden. De automobiliste 

reed naar achteren, waardoor de jongen ernstig bekneld raakte tussen de auto en 

een boom. Hij stierf ter plekke. De commotie binnen de Marokkaans-Nederlandse 

gemeenschap was groot. De politie moest alle zeilen bijzetten om de gemoederen 

te bedaren. 

In oktober 2007 was het opnieuw onrustig in het Amsterdamse Slotervaart. Twee 

niet met elkaar verbonden incidenten volgden elkaar binnen een tijdsbestek van 

enkele dagen op. Het eerste betrof een steekpartij op 11 oktober op het schoolplein 

van het ROC Amsterdam-West, waarbij een zestienjarige Marokkaans-Nederlandse 

jongen om het leven kwam. Vier dagen later drong een verwarde Marokkaans-Nederlandse 

man het politiebureau Meer en Vaart binnen. Met een mes 

begon hij wild op de aanwezige agenten in te steken. Twee agentes raakten ernstig 

gewond. Een van hen wist haar dienstwapen te pakken en schoot op de man, die 

daarna overleed. Het incident bracht de nodige onrust teweeg. Jongeren wezen met 

de beschuldigende vinger in de richting van de politie. Rond het politiebureau en 

ook in andere delen van de wijk kwam het tot kleine ongeregeldheden. Marokkaans- 

145 Kleijwegt & Van Weezel, 2006: 199-200. 

146 Witte, Veenstra, Schram & Kors, 2003: 53. 

87

Nederlandse jongens staken verscheidene auto’s in brand. Het bleef gedurende 

vier avonden onrustig. Dit incident is in hoofdstuk 6 als casus opgenomen. 

Etnische spanningen los van politieoptreden doen zich onder andere voor in Aalsmeer, 

waar in 2002 Marokkaanse en autochtone Lonsdale-jongens met elkaar in 

conflict komen. In juli 2003 raken Somalische en Antilliaanse jongens in Tilburg 

slaags, nadat een Somalische jongen is neergestoken en overleden. In 2004 was 

de moord op Theo van Gogh aanleiding voor dagenlange spanningen. In het 

hele land was er sprake van anti-islamitisch vandalisme. Meerdere moskeeën 

en islamitische scholen waren het doelwit van bekladdingen en vernielingen. In 

Uden ging een islamitische school in vlammen op. In Helden werd brandgesticht 

in een houten moskee. In Venray raakten Nederlandse en Turkse jongens met 

elkaar in gevecht. 

De voetbalwedstrijd Jong Oranje tegen Jong Marokko die in mei 2007 in het 

Tilburgse Willem II-stadion werd gespeeld, eindigde in een chaos toen een deel 

van de Nederlands-Marokkaanse supporters het veld op stormde. Ook na afloop 

van de wedstrijd bleef het buiten het stadion geruime tijd onrustig. Auto’s en 

straatmeubilair werden beschadigd. Onze respondent, destijds zelf werkzaam 

bij de politie en van Marokkaanse afkomst, schrok van de intense frustratie en 

woede onder de Marokkaans-Nederlandse supporters. Alles wat Nederlands was, 

werd uitgejoeld en uitgefloten, ook de Nederlands-Marokkaanse spelers die voor 

Nederland speelden. 

Ten slotte roepen ook internationale gebeurtenissen soms heftige reacties op bij 

de verschillende bevolkingsgroepen. De arrestatie van de Koerdenleider Öcalan 

in 1999 (bij het verlaten van de Griekse ambassade in Kenia) was aanleiding 

voor rellen in Den Haag, toen honderden Koerden optrokken naar de Griekse 

ambassade. Bloedige gevechten tussen christenen en moslims op de Molukken in 

2001 en 2002 maakten een diepe indruk op de Molukse gemeenschap in Nederland. 

Sterker nog is de impact van het Midden-Oostenconflict. Veel Marokkaans- 

Nederlandse jongeren identificeren zich met het Palestijnse volk. Bij het conflict 

tussen Israël en Hamas in Gaza december 2008/januari 2009 liepen de emoties 

hoog op. In verscheidene plaatsen organiseerden Marokkaans-Nederlandse jongeren 

spontane protestdemonstraties, waarbij zij hun afgrijzen over het Israëlische 

optreden kenbaar maakten. Er werd geprotesteerd in Rotterdam, Utrecht, Amsterdam 

en nog enkele andere steden. In Rotterdam en Utrecht kwam het tot lichte 

ongeregeldheden. 

4.4 Het politiek-maatschappelijk debat over de multiculturele 

samenleving 

Het minderhedenbeleid van de jaren 1980 was er op gericht maatschappelijke 

achterstanden die een voedingsbodem voor gewelddadigheid zouden kunnen vormen, 

te voorkomen en weg te werken. Volgens Bovenkerk (1999) is door de 

88

minderhedenorganisaties die in dezelfde periode van de grond kwamen, de vrees 

voor nieuw minderhedengeweld aangewakkerd en uitgebuit en ‘zweefde de 

dreiging van collectief geweld boven tafel’. 

Sinds het begin van de jaren 1990 is het debat over de multiculturele samenleving 

verhard. Het was de VVD-politicus F. Bolkestein die het migratiedebat een andere 

kant op duwde. Hij zette zich af tegen het idee van integratie met behoud van 

de eigen identiteit. Volgens hem stond de islam haaks op de essentiële liberale 

waarden die de Nederlandse samenleving kenmerkten. Deze waren de scheiding 

tussen kerk en staat, de vrijheid van meningsuiting, de verdraagzaamheid en de 

non-discriminatie die de Nederlandse samenleving eigen zou moeten zijn. In 

2000 gaf publicist P. Scheffer het debat een nieuwe impuls met zijn artikel Het 

multiculturele drama. Hierin waarschuwde hij voor het ontstaan van een etnische 

onderklasse. Hij wees op de gebrekkige emancipatie van etnische minderheden, wat 

viel te verklaren uit het feit dat de Nederlandse overheid te lang had vastgehouden 

aan het concept van ‘integratie met behoud van de eigen identiteit’. 147 

Vervolgens hebben de terreuraanslagen in New York (2001), Madrid (2004) en 

Londen (2005) en de moord op Theo van Gogh (2004) een sterke invloed gehad op 

het denken over de multiculturele samenleving. De aanslagen hebben de angst voor 

moslimterreur ook in Nederland aangewakkerd. Gecombineerd met de ingezette 

discussie over de multiculturele samenleving is het politiek-maatschappelijke 

klimaat daarmee veranderd. Waar een partij als de Centrum Democraten met zijn 

kritiek op ‘buitenlanders’ in de jaren 1970 en 1980 nog een tamelijk geïsoleerde 

positie innam, wordt het migrantendebat nu over het hele politieke spectrum gevoerd. 

Onderzoekster Prins noemt de verandering het nieuw realisme. De essentie van 

dit nieuw realisme is dat de ‘gewone man’ zonder vooroordelen de wereld bekijkt 

en slechts benoemt wat hij om zich heen waarneemt, zonder zich te laten hinderen 

door moralistische of politiek correcte ideeën over hoe je de omgeving zou moeten 

zien. Hierdoor claimt de nieuwrealist dichterbij de werkelijkheid te staan. 148 

Deze gedachte is terug te vinden in de retoriek van nieuwe politieke partijen als 

de Lijst Pim Fortuyn, de Partij voor de Vrijheid (PVV) en Trots op Nederland. 

Pim Fortuyn noemde de islam een achterlijke godsdienst. Met name de PVV is 

bijzonder kritisch over de multiculturele samenleving, zet zich vooral af tegen de 

islam en pleit onder meer voor een migratiestop van niet-westerse allochtonen 

(Marokkanen en Turken). 

In 2006 deed politiek leider G. Wilders de gemoederen oplaaien met de film 

Fitna waarin hij aan de hand van teksten uit de Koran wilde aantonen dat ‘die 

verschrikkelijke Koran geen dode letter is, maar dat de islam ons onze vrijheid 

147 Scheffer, 2000. Zie ook Sleegers, 2007: 20. 

148 Prins, 2004: 24-25. 

89

kan kosten als we er niets tegen ondernemen’. 149 De aangekondigde première van 

deze film hield Nederland wekenlang in zijn greep. De verwachting was immers 

dat de film aanstootgevend zou zijn voor moslims en mogelijk aanleiding zou 

zijn voor sociale onrust. De overheid was op het ergste voorbereid en ernstige 

ongeregeldheden werden niet uitgesloten. Achteraf bezien was de inhoud van de 

film noch verrassend, noch schokkend. De film beleefde op 27 maart 2008 zijn 

première via de internetsite Liveleak. De meeste Nederlandse moslims voelden 

zich nauwelijks aangesproken. Grootschalige etnische rellen bleven uit. Wilders 

zet het migratiedebat echter steeds weer op scherp met zijn waarschuwing voor de 

‘islamisering van Nederland’. Hij vergelijkt de Koran met Mein Kampf en betitelt 

‘moeilijke’ Nederlands-Marokkaanse jongens als straatterroristen. 

De harde toon is niet alleen voorbehouden aan de nieuwe rechtse politici. PvdAwethouder 

R. Oudkerk raakte bij de gemeenteraadsverkiezingen van 2002 in opspraak 

toen hij in een onderonsje met burgemeester Job Cohen de term ‘kutmarokkanen’ 

bezigde, zich niet bewust van de aanwezigheid van een cameraman 

van het actualiteitenprogramma Twee Vandaag. De media ontzagen de moslimgemeenschap 

evenmin. Zo liet de cineast en programmamaker Theo van Gogh 

zich bij herhaling zeer kritisch uit over moslims, die hij in een spraakmakend interview 

‘geitenneukers’ noemde. 

De verharding van het maatschappelijke debat over de inrichting van de multiculturele 

samenleving draagt bij aan polarisatie langs etnische grenzen en heeft 

zijn weerslag op de moslimgemeenschap. 150 De eerste generatie migranten met een 

moslimachtergrond is traditioneel loyaal aan de Nederlandse samenleving. Door 

directe aanvallen op de islam dreigt men deze generatie van zich te verwijderen. 

Het wij-zij-denken wordt sterker en migranten gaan zich minder als Nederlander 

beschouwen. 

Voor de tweede generatie migranten geldt nog sterker dat velen van hen het idee 

hebben zich aan de onderkant van de samenleving te bevinden waar het gaat om 

hun leefomgeving en hun positie op de arbeidsmarkt. Velen hebben het gevoel 

niet voor vol te worden aangezien. Dit zou vooral spelen binnen de Marokkaans- 

Nederlandse gemeenschap. 

4.5 Besluit 

Nederland blijkt wel degelijk een geschiedenis met etnische rellen te kennen. De 

verschillende theorieën over het ontstaan van etnische rellen gaan ook voor Nederland 

op. Etnische competitie, met als inzet de levensbronnen of middelen die binnen 

een bepaald gebied aanwezig zijn (werk, woonruimte, recreatiemogelijkheden, 

149 Wilders in een interview in het Brabants Dagblad, 8-2-2008. 

150 Harchaoui & Huinder, 2003. 

90

enzovoort), heeft geleid tot conflicten. De eerste reacties op de komst van grote 

groepen gastarbeiders (en hun gezinnen) uit voornamelijk Zuid-Europa, Noord- 

Afrika en Turkije waren onverwacht en hevig. In de periode van de jaren 1960 

tot en met het midden van de jaren 1980 deden zich meerdere ongeregeldheden 

voor waarbij Nederlanders zich keerden tegen groepen gastarbeiders. Vrijwel altijd 

waren deze rellen wijkgebonden. Wijkbewoners protesteerden tegen de vestiging 

van grote aantallen gastarbeiders in hun wijk. De rellen in Twente vormden hierop 

een uitzondering. Daar botsten Nederlanders en gastarbeiders in het uitgaanscircuit. 

Evenals in het buitenland is ook in Nederland een ommekeer zichtbaar. Voor 1970 

kwam het geweld hoofdzakelijk vanuit de dominante groep: de oorspronkelijke 

bevolking, die de nieuwkomers als een bedreiging ervoer. Vanaf de jaren 1990 komen 

nieuwkomers die zich blijvend in Nederland hebben gevestigd, vaker op voor hun 

belang: ze eisen een gelijkwaardige plaats in de samenleving op. Migranten met 

een zwakke sociaaleconomische positie zijn in achterstands- of probleemwijken 

geconcentreerd. De sociale problematiek is in deze wijken groter dan in andere 

wijken: grote gezinnen in relatief kleine woningen, hoge werkloosheid, hoge 

schooluitval, verwaarlozing van de buurt, criminaliteit en hangjongeren. Gevoelens 

van deprivatie zijn in een dergelijke omgeving haast onvermijdelijk. Dit kan reden 

zijn voor spanningen en mogelijk ook voor ongeregeldheden. Die etnische rellen 

zijn er niet geweest. Verwijzend naar de rel in Slotervaart van april 1998 geeft 

Bovenkerk aan dat wat hij noemt ‘rassenrellen van het einde van de jaren negentig’ 

lijken te ontstaan ‘via het tussenstation van allochtone criminaliteit’ en ‘een 

directe reactie zijn op inadequaat optreden van de politie’. Met betrekking tot de 

criminaliteit is er wel sprake van een verschijnsel dat zich in alle immigratielanden 

voordoet onder tweedegeneratiemigranten die in een positie van sociale achterstand 

verkeren: een relatief groot aandeel in instrumentele criminaliteit. 151 Er is dus geen 

sprake van etnisch sociaal protest. Met de opkomst van nieuwe rechtse partijen 

wordt de aandacht in toenemende mate in negatieve en vaak stigmatiserende zin 

op migranten van niet-westerse achtergrond gericht (vooral op migranten met een 

moslimachtergrond), waarbij het denken in wij-zij-termen wordt versterkt. 

151 Bovenkerk, 1999; Waters, 1999. 

91

HOOFDSTUK 5 

De Nederlandse politie in de multiculturele samenleving 

5.1 Politie in een veranderende samenleving 

Bij de transformatie naar de multiculturele samenleving in Nederland – een 

ontwikkeling die vanaf de jaren 1970 in een stroomversnelling kwam – werd 

ook van de politie een groot aanpassend vermogen gevraagd. De politie kreeg te 

maken met nieuwe culturele en religieuze verschijnselen, met andere gebruiken 

en gevoeligheden. 

De sociaal wetenschapper M. Punch deed in de jaren 1970 onderzoek naar de wijze 

waarop de Amsterdamse politie de veranderingen in de stad beleefde. Hij gaf aan 

hoe Amsterdamse agenten de Surinamers bejegenden. In de stad woonden toen 

ongeveer 6000 Surinamers. Een relatief groot deel was betrokken bij de criminaliteit. 

Deze groep met zijn ‘uitbundige kledij en theatraal gedrag’ bezorgde de politie heel 

wat problemen. Contact tussen beide groepen betekende vrijwel onmiddellijk een 

botsing tussen tegenstrijdige normen en temperamenten. De politie had de indruk 

dat de Surinamers hun huidskleur uitbuitten om over discriminatie te kunnen 

klagen, zodra de politie tegen hen optrad. 152 Een van de agenten die door Punch 

werd geïnterviewd gaf aan dat er in zijn ogen sprake was van een rassenprobleem. 

Hij gaf toe dat er collega’s waren die er een hobby van maakten op ‘negers’ te jagen: 

‘Iedere neger die op straat loopt is fout, die moet worden gefouilleerd.’ 153 

De Rotterdamse gemeentepolitie kreeg in 1972 tijdens en na de rellen in de Afrikaanderwijk 

het verwijt dat zij te laat had ingegrepen waardoor de knokploeg de 

Turkse woning ongehinderd kon leeghalen. De Turkse bewoners konden volgens de 

critici niet rekenen op de bescherming van de politie. De Turkse ambassadeur eiste 

vervolgens van de Nederlandse overheid dat de Turkse gastarbeiders beter werden 

beschermd. 154 

Bij etnische incidenten en raciale gewelddadigheden in de jaren 1980 was de 

aanpak niet eenduidig. Incidenten die door de media en belangenorganisaties als 

raciaal of etnisch werden aangemerkt, werden volgens de onderzoeker Buis vaak 

door de politie gebagatelliseerd. De raciale achtergrond van het incident werd 

152 Punch, 1976: 28-29. 

153 Punch, 1976: 131. 

154 Dossier Afrikaanderwijk, Archief Gemeentepolitie, Gemeentearchief Rotterdam. 

93

vaak ter discussie gesteld. Bovendien had de politie weinig ervaring met dergelijke 

conflicten op buurtniveau. Zij had ook geen goed beeld van de stappen die zij zou 

kunnen nemen. 155 Dit veranderde gedurende de jaren 1990. Nationale instituties 

begonnen etnisch geweld steeds serieuzer te nemen. De politie kreeg de opdracht 

om alle raciale incidenten te registreren. Tegelijkertijd was dit ook de periode waarin 

het minderhedendebat van de grond kwam, waarbij de nadruk werd gelegd op het 

falende integratiebeleid. De eerder vermelde racistische geweldsincidenten in de 

periode 1992-1993 vroegen om maatregelen. Vooral de moslimgemeenschap voelde 

zich in toenemende mate onveilig. Vertegenwoordigers uit de moslimgemeenschap 

brachten deze onveiligheidsgevoelens onder de aandacht van de minister van Binnenlandse 

Zaken. Dit leidde tot verschillende initiatieven die in wezen het begin 

vormden van het huidige diversiteitsbeleid. De instroom van migranten werd 

bevorderd. De politie moest diverser worden. Deze aanpak was vooral in het begin 

nog verre van succesvol. 

Tegelijkertijd werd de politie geconfronteerd met andere problemen van de 

multiculturele samenleving waarop zij geen antwoord had. Zo kreeg zij te maken 

met nieuwe vormen van volwassenencriminaliteit. Te denken valt aan culturele 

delicten als eerwraak of het toepassen van gewoonterecht. Bij dit laatste gaat 

het om situaties die in de Nederlandse wet niet strafbaar zijn, maar verboden 

zijn binnen een etnische gemeenschap. Verder was er sprake van een etnische 

oververtegenwoordiging in bepaalde soorten misdaad. Het ging hierbij om misdaad 

op het gebied van wapenhandel, drugshandel, mensensmokkel, vrouwenhandel, 

afpersing en georganiseerde autodiefstal. Een deel van deze georganiseerde criminaliteit, 

zoals de Turkse en Koerdische heroïnehandel, had ook een politieke 

tint in de zin dat daarmee de onderlinge strijd werd gefinancierd. 156 

Naast zorgen over criminaliteit werden ook gevoelens van onveiligheid in bredere 

zin steeds meer een item. Vooral in Marokkaanse en Turkse gemeenschappen was 

sprake van relatief grote gezinnen en krappe huisvesting. Als gevolg daarvan en 

van de straatcultuur uit de landen van herkomst verbleven jongens veel op straat. 

Veel van de groepen vertoonden een sterke territoriumdrift. Zij eigenden zich 

een bepaald deel van de wijk of buurt toe en voerden daar een eigen bewind. Het 

was hun territorium en andere groepen hadden hier niets te zoeken. In veel van 

deze situaties voelden de andere buurtbewoners zich onveilig of geïntimideerd en 

soms ook geterroriseerd. 

Bovendien bleek dat het rondhanggedrag zich soms ontwikkelde tot crimineel 

gedrag of dat het aanleiding was voor openbare ordeproblemen. Dit was weer 

aanleiding voor een verminderde acceptatie van migranten bij de oorspronkelijke 

155 Buis, 1988: 96-97. 

156 Bovenkerk, Van San & De Vries, 1999. 

94

Nederlandse bevolking. 157 Jeugdcriminaliteit werd steeds meer een probleem, 

waarbij bepaalde migrantengroepen oververtegenwoordigd bleken te zijn. Er 

was sprake van gelaagde groepen. De ‘harde-kerners’ maakten zich schuldig 

aan crimineel gedrag, zoals diefstallen, inbraken en overvallen. Tegelijkertijd 

boden deze activiteiten een crimineel carrièreperspectief voor andere kansarme 

jongens. De discussie of er sprake is van bendevorming in Nederland is nog niet 

uitgewoed. Zo gaven Bovenkerk en Van San in 2001 aan dat veel groepen niet 

zozeer gebonden werden door criminele intenties, maar veel meer op grond van 

etnische banden aan elkaar hingen. 158 Volgens Werdmölder was er bij Marokkaanse 

vriendengroepen eerder sprake van vrienden die steun bij elkaar zoeken. 159 Dat er 

door de groepsleden criminele activiteiten werden en worden ondernomen mag 

niet worden uitgevlakt. Opvallend was ook dat de daders steeds jonger werden; 

men spreekt inmiddels over de twaalfminners. 

Uit verschillende onderzoeken valt op te maken dat Marokkaans-Nederlandse 

jongens in de criminaliteitsstatistieken meer voorkomen dan andere etnische 

groepen. Uit de cijfers blijkt dat zij vooral verantwoordelijk zijn voor vormen van 

(vermogens)criminaliteit en overlast in het publieke domein. 160 De politie wordt 

ook steeds meer geconfronteerd met fysiek of verbaal geweld bij aanhoudingen, 

controles en staandehoudingen. Het komt voor dat een groep Marokkaanse jongens 

vrouwelijke politieagenten opwacht na de avond- of nachtdienst, waardoor 

vrouwelijke collega’s liever niet alleen naar de auto lopen. 161 

Voor de politie kan dit aanleiding zijn tot stereotypering en selectief optreden. 

Volgens politiemensen kunnen zij, als het om Marokkaanse jongens gaat, vaak 

provocerend en intimiderend gedrag verwachten, vooral in groepsverband. Maar 

ook in de richting van Antilliaanse jongens zijn de beelden bepalend. Politiemensen 

zullen zich anders opstellen naar deze groepen. Een van de stereotypen is dat Marokkaanse 

jongens, ongeacht hun leeftijd, in alle toonaarden liegen en ontkennen. 162 

Onderzoek wijst echter uit dat Marokkaanse jongens tot de top van bekennende 

verdachten behoren. 163 Het resultaat lijkt te zijn dat Marokkaanse jongens sneller 

bestempeld worden als lastige, recalcitrante antiburgers. 

157 Papeveld, www.iofc.nl/node/22881. 

158 Bovenkerk, Van San & De Vries, 1999. 

159 Werdmölder, 1986. 

160 Haen Marshall, 1997. 

161 Zie: In ’t Velt e.a., 2003. 

162 Zie: Coppes, De Groot & Sheerazi, 1997. 

163 Wartna & Beijers, 1999. 

95

5.2 Nieuw realisme: van een gedoogcultuur naar een repressieve aanpak 

Onderzoekers van het COT geven aan dat situaties als in de Rotterdamse Millinxbuurt 

mede in de hand zijn gewerkt door een gedoogcultuur die vanaf de 

jaren 1980 terrein won. Situaties die voorheen nog als ordeverstoringen werden 

beschouwd, werden steeds meer oogluikend toegestaan. Er werd niet meer 

tegen opgetreden. Door bepaalde situaties te gedogen, ging men confrontaties 

uit de weg. Rond de eeuwwisseling was er sprake van een kentering. Veiligheid 

werd opnieuw een zwaarwegend thema in de verkiezingsprogramma’s van de 

politieke partijen. Het moest afgelopen zijn met de Nederlandse gedoogcultuur. 

Institutionele vrijblijvendheid moest plaatsmaken voor een nieuw realisme waarin 

de veiligheid op straat centraal stond. De politie moest veel minder tolereren en 

daar waar nodig hard optreden. Justitie moest strenger straffen. 164 

In het politiejargon sprak men van ‘de straat of de wijk heroveren’. Overigens 

betrof het hier niet alleen de wijken maar ook de binnensteden en de uitgaanscentra. 

Ook deze plaatsen moesten worden heroverd. Het gezag van de politie op straat 

moest worden hersteld. Deze taak was niet alleen aan de politie voorbehouden. 

Ook andere organisaties die actief zijn in het publieke domein kregen extra de 

bevoegdheden om de regels strenger te handhaven. 

Het nieuwe beleid werd in diverse vormen geïmplementeerd. Tot de nieuwe 

handhavingsconcepten behoren onder meer het zerotolerancebeleid – nultolerantiebeleid 

of lik-op-stukbeleid – een beleid waarbij zelfs het kleinste vergrijp 

wordt bestraft. Of de dader nu door rood rijdt, iemand uitscheldt of een prullenbak 

vernielt: de politie straft de dader gelijk, bijvoorbeeld met een boete. 

Ook het cameratoezicht rukte op, een maatregel die bedoeld is om de overlast in 

wijken, uitgaansgebieden en criminele hotspots tegen te gaan. In verscheidene 

achterstandswijken zijn op of nabij hangplekken camera’s bevestigd, waarmee de 

groepen in de gaten kunnen worden gehouden. 

Andere middelen om de overlast tegen te gaan zijn samenscholingsverboden, 

straatverboden, avondklokken en ‘mosquitos’, apparaatjes die door middel van een 

hoog geluid hangjongeren moeten verjagen. 165 De laatste jaren zijn in verscheidene 

gemeenten samenscholingsverboden uitgevaardigd om de overlast van hangjongeren 

tegen te gaan. Dat gebeurde onder meer in de Goudse wijk Korte Akkeren, 

in de Haagse wijken Laakkwartier, Escamp, Rustenburg-Oostbroek en Ypenburg, 

en in de Utrechtse wijk Kanaleneiland-Noord. 

Vervolgens zijn ook voor wat betreft de identiteitscontroles de teugels aangetrokken. 

Geleidelijk aan is vanaf 1994 een identificatieplicht ingevoerd. Met de 

Wet op de identificatieplicht werd een beperkte identificatieplicht ingevoerd. 

164 COT, 2002: 103-104. 

165 Naar verluidt hingen er in december 2008 in zestig gemeenten bijna driehonderd van deze apparaten. 

www.rnw.nl/nl/nederlands/article/mosquito-veroorzaakt-overlast-bij-hangjongeren. 

96

Identificatie gold naast een aantal gevallen die betrekking hadden op de werkplek 

of financiële handelingen ook voor de openbare ruimte. Zo mocht naar de 

identiteit worden gevraagd bij risicovoetbalwedstrijden, in het openbaar vervoer 

en bij het binnenlandse vreemdelingentoezicht op straat. De overheid hoopte op 

deze manier illegale arbeid, illegaal bedrijf, voetbalvandalisme en zwartrijden 

beter te kunnen bestrijden. 

Tien jaar later, op 24 juni 2004, legt de Wet op de uitgebreide identificatieplicht 

uiteindelijk een algemene identificatieplicht op. Waar voorheen een identiteitscontrole 

voor de uitoefening van de bestuurlijke politietaak van openbare ordehandhaving 

en hulpverlening niet mogelijk was, is dit nu wel het geval. Iedereen 

van veertien jaar of ouder is verplicht om op vordering van een (buitengewoon) 

opsporingsambtenaar of een toezichthoudend ambtenaar een identificatiebewijs 

ter inzage aan te bieden. Met deze optie beschikt de Nederlandse politie over 

vrijwel dezelfde uitgebreide controlebevoegdheden als de politie in België en 

Frankrijk. 

Een volgend middel dat aan het handhavingsrepertoire is toegevoegd, is het 

preventief fouilleren. Vanaf 2002 kan de Gemeenteraad op grond van artikel 151b 

van de Gemeentewet een verordening aannemen die de burgemeester toestaat om 

een gebied aan te wijzen als risicogebied. De burgemeester kan tot zo’n aanwijzing 

overgaan bij verstoring van de openbare orde door de aanwezigheid van wapens, 

dan wel bij ernstige vrees voor het ontstaan daarvan. Als een gebied aangewezen 

is als veiligheidsrisicogebied, dan kunnen de artikelen 50, derde lid, 51, derde lid, 

en 52, derde lid, van de Wet wapens en munitie toegepast worden. De aanwijzing 

moet ook de geldigheidsduur vaststellen. Onder veiligheidsrisicogebieden verstaat 

men plaatsen die naar bestemming of vast gebruik voor iedereen toegankelijk 

zijn, met hoog risico op dreigingen met vuurwapens en geweldsdelicten. Binnen 

deze gebieden kan de officier van justitie gelasten dat preventief gefouilleerd 

wordt en dat vervoermiddelen en bagage onderzocht worden op de aanwezigheid 

van wapens. Behalve uitgaansgebieden en grote evenementen of manifestaties 

kunnen bijvoorbeeld ook gebieden met een voortdurende drugsoverlast als veiligheidsrisicogebied 

worden aangemerkt. 166 

Als laatste wordt anno 2009 gewerkt aan een voetbal- of evenementenwet om 

de mogelijkheden voor preventieve maatregelen (zoals gebiedsverboden en een 

meldingsplicht) gericht op potentiële raddraaiers bij evenementen als voetbalwedstrijden 

of oud en nieuw verder uit te breiden. 

166 Meerschaut & De Hert, 2007: 13-14. 

97

5.3 De reactie op straat 

Repressie door middel van een strikte handhaving van de in de wijk geldende regels 

kent zijn beperkingen. Een volledige handhaving is onmogelijk. Selectieve handhaving 

en tolerantie zijn onvermijdelijk. Het aangescherpte handhavingsbeleid 

richt zich noodgedwongen op bepaalde sectoren, wetsartikelen en doelgroepen, 

waaronder overlast gevende straatgroepen. Tegelijkertijd worden andere wetsartikelen 

niet of beperkt gehandhaafd. Deze selectieve handhaving maakt politieagenten 

vatbaar voor kritiek. Vooral etnische straatgroepen verwijten de politie dat 

zij zich schuldig maakt aan overpolicing en discriminatie. 167 In het Amsterdamse 

Slotervaart richtte de kritiek van de Marokkaans-Nederlandse jongens zich vooral 

op de buurtregisseur. De jongens vonden dat hij het bij uitstek op de Marokkaans- 

Nederlandse jongens had gemunt. Er gingen verhalen dat hij jongens in het 

politiebusje in elkaar zou hebben geslagen en dat hij hen soms zonder aanleiding 

meenam naar het bureau. 168 

De identificatieplicht roept eveneens weerstanden op. Bij de invoering van de 

beperkte identificatieplicht in 1994 was er al veel kritiek. Meerdere maatschappelijke 

organisaties gaven aan dat de wet aanleiding zou kunnen geven tot willekeur, 

discriminatoir optreden tegen Nederlanders van buitenlandse afkomst. Ook zou 

het aantal situaties waarin iemand zich moest legitimeren groot zijn en dus zou er 

in de praktijk geen sprake zijn van een beperkte maar al gauw van een algemene 

identificatieplicht. 

Bij de uitbreiding van de wet naar een volledige identificatieplicht laaide de discussie 

over discriminatie en willekeur weer op. Zo vond het Landelijk Bureau 

ter Bestrijding van Rassendiscriminatie (LBR) dat de grenzen waarbinnen de 

controles konden plaatsvinden, duidelijk moesten worden aangegeven. Het LBR 

wilde hiermee voorkomen dat groepen mensen die vanwege hun uiterlijk of 

andere etnische kenmerken afwijken van de meerderheid van de bevolking, in 

grotere mate de nadelen van een algemene identificatieplicht ondervonden. Het 

wees hierbij op de verharding van zowel het politieke als het maatschappelijke 

klimaat ten opzichte van etnische minderheden. Het LBR pleitte ervoor dat 

een rechtmatigheidstoetsing van een identiteitscontrole door de rechter moest 

worden gewaarborgd. Tevens wilde het de noodzakelijkheid van de identificatie 

vermeld zien in het proces-verbaal. Ten slotte stelde het LBR voor bij de controles 

formulieren uit te delen waarmee de gecontroleerde persoon een klacht kon 

indienen. Deze voorstellen zijn niet gevolgd. 169 

Uit onderzoek van het Buro Jansen en Jansen naar de uitvoeringspraktijk van de 

Wet op de uitgebreide identificatieplicht bleek dat in 2005 en 2006 ruim 100.000 

167 COT, 2002: 104. 

168 COT, 1998: 51. 

169 Meerschaut & De Hert, 2007: 13. 

98

keer een boete werd gegeven voor het niet bij zich dragen van een identiteitsbewijs. 

Bij 40 procent ging het om controles zonder dat er van een andere overtreding 

sprake was. 37 procent betrof kleine overtredingen zoals wildplassen, het niet 

dragen van een bromfietshelm of zonder redelijk doel in een portiek of tegen een 

raamkozijn zitten of liggen. 170 

De onderzoeker Goossens stelde vast dat artikel 8A van de Wet op de uitgebreide 

identificatieplicht voor wat betreft de zinsnede ‘voor zover dat redelijkerwijs 

noodzakelijk is voor de uitoefening van de politietaak’ als grond voor de controle 

tamelijk vaag is en ruimte laat voor interpretatie en tal van discussies. 171 

Bij veel jongens uit etnische groepen wekken de identiteitscontroles en het preventief 

fouilleren gevoelens van discriminatie op. Zo zou de politie volgens 

Marokkaans-Nederlandse jongens selectief te werk gaan. De eerste evaluaties 

toonden niet aan dat er sprake was van selectiviteit. Dat wil niet zeggen dat het 

beeld van selectief optreden bij de betrokken jongens verdwenen is. Verschillende 

respondenten gaven aan dat, net als in omringende landen, jongens van allochtone 

afkomst meer worden gecontroleerd dan autochtone jongens. Situaties waarbij 

zij meerdere malen per dag worden gevraagd hun identiteitspapieren te tonen, 

komen ook hier voor. Het maakt dan ook niet meer uit hoe de handelende politieambtenaar 

zich tegenover zo’n persoon opstelt: of hij hem tactvol en beleefd 

tegemoet treedt of niet. De controles worden vaak door de noodhulp uitgevoerd. 

Sommige wijkagenten geven aan dat zij weleens last hebben van deze controles. 

Wat zij vaak met veel geduld aan relaties met de jongens hebben opgebouwd, 

wordt door collega’s weer afgebroken. Een wijkagent liet een keer de jongens 

op het districtsbureau aan zijn collega’s vertellen hoe zij de controles ervoeren. 

Enerzijds merkte hij dat zijn collega’s hiervan schrokken. Anderzijds had hij niet 

de indruk dat de verhalen veel zouden veranderen. 

(Etnische) jongens verzetten zich tegen de maatregelen. Zeker wanneer ook 

blijkt dat het handhavingsbeleid onduidelijk is en inconsequent wordt uitgevoerd. 

Van een onduidelijk beleid was sprake in Slotervaart in 1998. Het COT 

constateerde dat er in de wijk allerlei begrippen en termen rondgingen. Er werd 

gesproken van een samenscholingsverbod, van een zerotolerancebeleid en van 

een no-nonsensebeleid. Dit alleen al werkt verwarring in de hand. Binnen de 

wijkgerichte politie bestonden bovendien verschillende opvattingen over het 

handhavingsbeleid. Politiemensen hanteerden verschillende tolerantiegrenzen. 

Dit deed afbreuk aan de handhaving en aan het gezag van de politie. 

Een enigszins vergelijkbare situatie deed zich voor in de Utrechtse wijk Kanaleneiland. 

Het in oktober 2007 ingestelde samenscholingsverbod van meer dan vijf 

personen bleek niet waterdicht te zijn. Zeven jongens die het verbod overtraden 

170 Buro Jansen en Jansen, 2007. 

171 Goossens, 2006: 735. 

99

werden in februari 2008 door de Utrechtse kantonrechter vrijgesproken. Zij 

stonden weliswaar in groepjes van vijf of meer bij elkaar maar er was volgens de 

rechter geen sprake van samenscholing in juridisch strafbare zin. 172 

Jongens klagen over het geringe respect van politiemensen. Samen met de onvrede 

over het strenge handhavingsbeleid kan dit een aanleiding zijn voor onrust 

en mogelijk ook voor collectief verzet tegen de politie. Volgens het COT neemt 

hierdoor de kans op incidenten toe. Deze worden ook in de hand gewerkt door 

het gedrag van politiemensen zelf. Ontwikkelingen in de samenleving werken 

ook door in het politiewerk. De verharding van het publieke debat over de 

multiculturele samenleving is hiervan een voorbeeld. Onwillekeurig heeft dit zijn 

invloed op de politie. Politiemensen maken immers ook deel uit van diezelfde 

samenleving. Zij zijn geen geïsoleerde groep. In die zin zijn zij ook beïnvloed 

door het nieuwrealisme. Zoals naar voren komt uit een onderzoek van S. çankaya 

bij de politie Amsterdam-Amstelland, is het handelen van politie mensen een 

mengeling van ratio en intuïtie. De politiemensen gaan deels af op de ervaringen 

die zij op straat hebben opgedaan. Het blind vertrouwen op (soms onreflexieve) 

onderbuikgevoelens of intuïtie kan leiden tot vormen van willekeur en selectiviteit. 

173 

Agenten legitimeren hun handelen op grond van hun eigen ervaringen en op de 

detentiecijfers die aangeven dat sommige bevolkingsgroepen oververtegenwoordigd 

zijn in de criminaliteit. Uit een van de voorbeelden blijkt dat een ‘Marokkaanse 

gozer met specifieke klederdracht’ (met capuchon) meer kans loopt om te worden 

aangehouden dan anderen. 174 

Sommige van onze politierespondenten gaven aan dat er in hun korps weleens 

werd gesproken over Marokkaanse Nederlanders in termen als ‘kutras’. Ook ging 

men op ‘Marokkanenjacht’. Veel Marokkaanse jongens hebben ook stereotiepe 

beelden van de politie. Marokkaanse jongens noemen politiemensen ‘kippen’. Zij 

vinden dat politiemensen bang zijn voor Marokkaanse jongens. 175 

5.4 Netwerken en burgerparticipatie 

Zoals hiervoor aangegeven is de politie de laatste jaren harder gaan optreden 

tegen overlast en criminaliteit. Anderzijds is sinds de jaren 1990 het besef toegenomen 

dat de multiculturele samenleving in meerdere opzichten om een andere 

manier van werken vraagt. In de loop der jaren is de politiestijl veranderd. Waar 

de Nederlandse politie in de jaren 1970 nog vooral het traditionele politiemodel 

172 NRC, 13-2-2008. 

173 çankaya, 2009: 119-120. 

174 çankaya, 2009: 125. 

175 Interview. 

100

hanteerde, dat zich typeerde door een reactieve houding, een symptoombenadering 

zonder de dieperliggende oorzaken te kennen en een strikte toepassing van de wet, 

is het handelen van de politie nu veel meer gebaseerd op het model van community 

policing. De (niet-etnische) rellen van de jaren 1960 – die vooral voortkwamen 

uit protest tegen de gevestigde orde – dwongen de politie een andere richting in te 

slaan, zoals is weergegeven in het gezaghebbende rapport Politie in verandering 

uit 1977. 176 Dit rapport effende de weg voor een nieuwe manier van werken, die 

de maatschappelijke omgeving en het contact met de burger centraal stelde. Deze 

werkstijl is in de loop van de daaropvolgende decennia verder uitgewerkt en verfijnd. 

Tegen het eind van de vorige eeuw raakte de term ‘gebiedsgebonden politiezorg’ 

steeds meer in zwang. 177 Uitgangspunt van gebiedsgebonden politiezorg is dat de 

politie de samenwerking met andere in de wijk actieve organisaties en bewoners 

zoekt. De handhaving van de openbare orde is immers een samenspel van politie, 

gemeente, maatschappelijke ketenpartners en bewoners. Dit wordt ook wel het 

‘netwerkmodel’ genoemd. Vanuit het politiedistrict zijn mensen aangewezen die 

het netwerk onderhouden. Dit zijn vaak wijkagenten, de gebiedsagenten of de 

buurtregisseurs. De benaming kan per regio verschillen. Sommige korpsen werken 

met netwerkinspecteurs. Deze politiemensen hebben geregeld contact met hun 

partners en bezoeken de vergaderingen van professionele en bewonersorganisaties 

om informatie uit te wisselen. In vrijwel alle gevallen wordt ook gewerkt met 

individuele spreekuren. 

Partners van de politie zijn onder meer: 

• gemeentelijke toezichthouders/stadswachten: het optreden van deze handhavers 

toezicht en veiligheid heeft als doel de leefbaarheid in de openbare 

ruimte te bevorderen door de gevoelens van veiligheid te verbeteren 

en veelvoorkomende criminaliteit te voorkomen. De situatie bepaalt het 

optreden van de handhaver. Zijn mogelijkheden variëren van preventie 

(voorkomen, aanspreken, waarschuwen) tot repressie (opmaken procesverbaal/bestuurlijke 

rapportage ten behoeve van sanctionering of herstelmaatregelen). 

• welzijnswerkers/maatschappelijk werkers: zij leggen contacten met mensen 

die om wat voor reden dan ook in moeilijkheden zijn geraakt. Hun rol 

is derhalve preventief. 

• jongerenwerkers/straatcoaches: zij onderhouden contacten met jongeren- 

(groepen). Door activiteiten te organiseren dragen zij in preventieve zin bij 

aan vermindering van de overlast op straat. Ook zijn zij van belang voor de 

contacten tussen de politie en jongeren(groepen). 

176 Projectgroep Organisatie Structuren, 1977. 

177 Referentiekader Gebiedsgebonden Politie, 2006. 

101

• particuliere beveiligingsorganisaties: zij dragen bij aan handhaving van 

de rust en orde in het uitgaansgebied, in winkelcentra, op parkeerterreinen 

en bij (grote) evenementen. Bij voetbalwedstrijden wordt gebruikgemaakt 

van stewards. In toenemende mate worden deze organisaties ook ingezet 

om toezicht te houden in de publieke ruimte. 

• verenigingen, kerk- of moskeebesturen, onderwijs, ondernemers- en bewonersorganisaties: 

in sommige steden spelen bewoners een actieve rol 

bij de handhaving van de orde. Voorbeelden hiervan zijn de buurtvaderprojecten. 

De samenwerking met ketenpartners is op veel plekken steeds intensiever geworden. 

De ketenpartners spelen vaak een intermediaire rol tussen groepen bewoners. De 

actuele situatie laat zien dat de inmiddels vaak allochtone jongerenwerkers een 

belangrijke rol vervullen als intermediair tussen bijvoorbeeld Marokkaanse jongens 

en de politie. Ook sportinstructeurs of personen uit de buurt die een goed contact 

hebben met de jongens, kunnen van belang zijn. 

Vanaf eind jaren 1990 raakte ook het fenomeen buurtvader in zwang. Ouders 

werden actief betrokken bij de ordehandhaving in de eigen buurt. Hierbij ging het 

vooral om Marokkaans-Nederlandse ouders. In groepjes trokken zij door de buurt, 

of concentreerden zich op de bekende hangplekken of hotspots om toezicht uit te 

oefenen op de jongens. Na incidenten was het eveneens gebruikelijk om vaders 

of moeders in te schakelen. Dat laatste gebeurde in de Utrechtse wijk Overvecht, 

waar het na een aanhouding van een Marokkaans-Nederlandse jongen in de zomer 

van 2006 enkele dagen onrustig bleef. De wijkagent regelde dat Marokkaans- 

Nederlandse moeders overdag aanwezig waren in het winkelcentrum. Zij hielden 

de jongens om wie het ging in de gaten. In andere gevallen zijn ook de jongens 

zelf als toezichthouder ingezet. In verschillende projecten zijn jongeren 

onder begeleiding van de politie of jongerenwerkers de straat op gestuurd om 

te surveilleren. Zij spreken leeftijdgenoten aan op hun gedrag. Langs deze weg 

kan contact worden gelegd met groepen en individuen die voor de politie vaak 

moeilijk te bereiken zijn. 

Een belangrijk winstpunt van deze manier van werken is dat de informatiepositie 

van de politie wordt uitgebreid. Hierdoor heeft zij ook meer kennis over het reilen 

en zeilen in de wijk, over problemen die in de wijk spelen en over criminele 

activiteiten. Ook hier kan Oosterwei als voorbeeld worden aangedragen. In Den 

Bosch was in 2007 een grote vechtpartij tussen een Marokkaanse en een Antilliaanse 

groep. Daar waren naar schatting vijftig jongeren bij betrokken. Zij troffen elkaar 

op een afgesproken plek. De politie had geen enkele aanwijzing dat er zoiets stond 

te gebeuren. Ook daarna bleef zij verstoken van informatie. ‘Zij tastte vier maanden 

later nog steeds in het duister naar de motieven van deze “veldslag”.’ 

Het nut van de gebiedsgebonden politiezorg wordt inmiddels in brede kring 

erkend. In het Aktieplan Krachtwijken wordt de wijkagent gezien als een be- 

102

langrijke functionaris. Uit het onderzoek dat aan dit beleid vooraf is gegaan, 

komt naar voren dat het veiligheidsgevoel bij bewoners wordt vergroot als er een 

herkenbare en toegankelijke persoon is om de problemen te bespreken. 178 Het 

Rijk stelde daarom geld beschikbaar voor vijfhonderd extra wijkagenten, speciaal 

voor wijken waar de problemen het grootst zijn. 

5.5 Interventieteams en sociale calamiteitenplannen 

De samenwerking met partners strekt zich ook uit naar maatschappelijke en 

wetenschappelijke organisaties en instellingen die actief zijn op het gebied van de 

multiculturele samenleving. In de loop der jaren zijn verscheidene instrumenten 

ontwikkeld die in tijden van crisis kunnen worden benut. 

Vanuit de politie is in 2003 de Expertgroep Diversiteit opgericht en ondergebracht 

bij het Landelijk Expertisecentrum Diversiteit (LECD). De expertgroep kan 

worden ingezet bij problemen in de regio die een uitgesproken etnische dimensie 

hebben. Bij dit team zijn anno 2009 zo’n zeventig politiemensen uit het hele land 

betrokken. Aanvankelijk waren zij nog voornamelijk van autochtone afkomst, maar 

het aantal teamleden met een andere etnische achtergrond stijgt. Het team vervult 

een adviserende rol en werkt uitsluitend op verzoek van een politiekorps. Sinds 

de oprichting verleenden teamleden onder andere ondersteuning bij de politie in 

Oosterhout, Eindhoven, Den Bosch en Veenendaal, waar problemen waren ontstaan 

met Marokkaans-Nederlandse jeugd, in Leeuwarden, waar Antillianen problemen 

veroorzaakten, en in Rotterdam, waar de problemen zich concentreerden rond 

een Kaapverdische groep. Het gaat vaak om overlastproblematiek en over het 

algemeen richt het interventieteam zich op de langere termijn. De groep waar het 

om gaat wordt in kaart gebracht en er wordt een bejegeningsprofiel opgesteld. 

Bij sommige zaken werd samenwerking gezocht met het interventieteam van het 

Instituut voor multiculturele ontwikkeling Forum. Naast de vredestichtende taak 

speelt de Expertgroep ook een rol bij de verspreiding van kennis. In maart 2008 

presenteerden N. Kop en M. Euwema een onderzoek naar de methodiek en het 

functioneren van de expertgroep. Daarbij bleek onder andere dat de expertgroep 

een goed operationeel middel is, dat nog te weinig zichtbaar is. De leden zouden 

getraind moeten worden en het zou aan te bevelen zijn om meer duidelijkheid te 

geven over de dienstverlening en aandacht te besteden aan de interne organisatie. 

Er wordt overwogen om expertgroepen op regionaal niveau in te stellen. 179 In 

2008 heeft de expertgroep tien vragen uit korpsen gekregen met betrekking tot 

ordeproblematiek. 

178 Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer, 2007. 

179 Landelijk Expertisecentrum Diversiteit, 2009. 

103

In 2004 zijn mede op initiatief van Forum vier landelijke interventieteams in het 

leven geroepen. De interventieteams waren een aanvulling op het twee jaar eerder 

ingestelde Marokkaans-Nederlands Interactie Team Jeugd (MNITJ). Dit team 

had onder meer tot taak om te overleggen met lokaal bestuur en instellingen in 

gemeenten waar zich problemen met Marokkaanse jeugd voordeden. Eventueel 

kon het ook een bemiddelende en adviserende rol spelen. Het had tevens tot taak 

ontwikkelingen binnen de Marokkaans-Nederlandse gemeenschap in het algemeen 

en de Marokkaans-Nederlandse jeugd te signaleren. Vanwege zijn samenstelling 

had het MNITJ gemakkelijk toegang tot deskundigen, instellingen en verschillende 

groepen binnen de Marokkaanse gemeenschap, die het in geval van spanningen kon 

consulteren. Uit een in 2002 verrichte evaluatie bleek echter dat door zijn geringe 

bekendheid het MNITJ weinig werd geconsulteerd. De inzet van het MNITJ hing te 

veel af van enkele personen, die weinig ondersteuning hadden. Bovendien kwam de 

aanpak van het MNITJ niet altijd overeen met de werkwijze van de gemeenten. 180 

Uit de evaluatie kwam ook duidelijk naar voren dat er een blijvende behoefte 

was aan expertise. De methodiek van de interactie/interventie werd daarom niet 

losgelaten bij de nieuwe interventieteams, maar aangepast en verfijnd op basis 

van wat gemeenten verlangden: 

• de teams moesten kunnen bemiddelen bij een (dreigend) incident; 

• zij moesten als een sparringpartner kunnen optreden en input leveren voor 

preventief beleid; 

• zij dienden te fungeren als een soort kennisinstituut of helpdesk; dat betekent 

dat zij voor de ontwikkeling van nieuw of vernieuwend beleid zowel 

de benodigde informatie moeten kunnen leveren, als onderzoek en advies; 

• er moest sprake zijn van een multi-etnische aanpak. 

Er kwamen vier interventieteams die alle een eigen terrein bestreken: 

• Veiligheid en Jeugd (vooral Marokkaanse en Antilliaanse jongeren); 

• Interetnische Spanningen; 

• Relationele Druk en Geweld (vooral huiselijk en eergerelateerd geweld en 

loverboys); 

• Toegankelijkheid. 

Deze teams bestonden ieder uit acht leden met veel bestuurlijke en leidinggevende 

ervaring bij gemeente, politie, onderwijs, welzijns- en jongerenwerk en relevante 

steunfuncties. De teams waren multi-etnisch samengesteld met leden van Marokkaanse, 

Turkse, Antilliaanse, Indische en autochtoon Nederlandse origine. 

Gezamenlijk beschikten zij over uitgebreide netwerken binnen etnische gemeenschappen 

en relevante beroepsgroepen. 

180 Capgemini, 2004. 

104

Het interventieteam Interetnische spanningen is in het kader van dit onderzoek het 

meest van belang. Dit team besloot zich vooral te concentreren op crisissituaties 

waarin sprake was van oplopende etnische spanningen en een dreigende escalatie 

van conflicten. De meeste vragen die het team kreeg, betroffen spanningen tussen 

etnische groepen en Lonsdale-groepen en uitingen van rechtsextremisme 

op lokaal niveau. Confrontaties tussen deze groepen leidden herhaaldelijk tot 

ordeverstoringen. Het team intervenieerde vooral in kleinere (plattelands)gemeenten 

waar de Lonsdale-problematiek het meest wordt gevoeld. Ook was het actief 

in enkele grotere gemeenten zoals Zoetermeer en Venray, waar extreemrechtse 

jongeren en Lonsdale-jongeren betrokken waren bij gewelddadige confrontaties. 

Op verschillende momenten trad het team op als adviseur en klankbord om in de 

lokale aanpak één of meerdere van onderstaande elementen te realiseren: 

• een probleemanalyse; 

• acties op de korte termijn ter voorkoming van escalatie van conflicten; 

• het opstellen van een plan van aanpak om de verdere ontwikkeling van 

lokale spanningen te voorkomen. 

De vragen die het interventieteam kreeg bleken vooral afkomstig te zijn van professionals. 

Zij signaleerden spanningen, maar vonden geen gehoor bij het lokale 

bestuur of de verantwoordelijken in de hogere echelons van de politieorganisatie en 

het welzijnswerk. Vooral jongerenwerkers, wijkagenten en bijvoorbeeld analisten 

van politiekorpsen wendden zich tot het interventieteam. In een aantal gevallen 

is het team door raadsleden benaderd. De interventieteams zorgden vooral voor 

ondersteuning op uitvoerend niveau. De onafhankelijke positie van het team en 

de statuur van de teamleden boden de mogelijkheid deze bemiddelende rol te 

spelen. 181 

Uit de evaluatie kwam naar voren dat in veel van de gemeenten de expertise en 

capaciteit om iets aan etnische spanningen te doen ontbrak. Signalen werden en 

worden op lokaal niveau vaak niet herkend of niet geduid als een uiting van interetnische 

spanningen. Als redenen hiervoor werd onder meer gewezen op: 

• het gebrek aan historisch en contextueel inzicht in de ontwikkeling van 

lokale spanningen door een groot verloop van professionals, ambtenaren 

en bestuurders; 

• de registratiesystemen van de politie waarin interetnische incidenten niet 

als zodanig worden geregistreerd en dus ‘verloren’ gaan in de registratie 

van commune delicten; 

• politieagenten die niet getraind zijn om te gaan met aangiften van incidenten 

waarin discriminatie een element is. (Artikel 137 c t/m g worden 

daardoor zelden gebruikt in gevallen waarin dat van toepassing is); 

181 Capgemini, 2004; Forum, 2007. 

105

• professionals (jongerenwerkers, wijkagenten, docenten, enzovoort), die 

niet getraind zijn om uitingsvormen te herkennen. 182 

In 2008 is het Interactieteam Interetnische Spanningen, Jeugd en Veiligheid ingesteld 

als voortzetting van de vier interventieteams. Dit team wordt gedeeltelijk 

gefinancierd door de minister van Woning, Wijken en Integratie (WWI) en ondersteund 

door Forum. Een van de doelen van het Interactieteam is om in beladen 

situaties het lokale crisismanagement te ondersteunen. Het team is te benaderen 

door de lokale overheid, een instelling of de gemeenschap. Andersom kan ook: 

het team kan er ook voor kiezen de lokale verantwoordelijken en betrokkenen zelf 

te benaderen. De ondersteuning van het Interactieteam bestaat uit advisering en 

bemiddeling. Het team kan ook als klankbord dienen. De acties zijn vooral gericht 

op de korte termijn. 

Relatief nieuw is het Sociaal Calamiteitenplan dat mede is ontwikkeld door Forum 

in maart 2009. Dit naar analogie van het gemeentelijk rampenplan, dat vooral 

bedoeld is om fysieke rampen het hoofd te bieden. Het Sociaal Calamiteitenplan 

is bedoeld om te komen tot een effectieve aanpak van sociale calamiteiten in 

samenwerking met ketenpartners op zo’n wijze dat verdere escalatie wordt 

voorkomen en de aanpak bijdraagt aan de-escalatie en herstel van sociale cohesie. 

De aanpak, zoals voorgesteld in dit Sociaal Calamiteitenplan, betreft niet 

zozeer een aanpak van incidenten en calamiteiten zelf, maar een effectieve 

vroegtijdige signalering of gevolgbestrijding. Deze vroegtijdige signalering en 

gevolgbestrijding richten zich op het voorkomen en zo nodig aanpakken van 

maatschappelijke onrust ten gevolge van – feitelijke dan wel dreigende – sociale 

calamiteiten en incidenten. Het plan is sterk proactief. 

Er wordt dus ook uitgegaan van een signaleringsmechanisme. Bepaalde gedragingen 

of gebeurtenissen kunnen als voortekenen van ontluikende maatschappelijke onrust 

worden aangemerkt. Kort samengevat wordt een viertal categorieën onderscheiden. 

• De situatie waarin zich (nog) geen incident heeft voorgedaan, maar signalen 

worden ontvangen dat maatschappelijke onrust van buiten dan wel van 

binnen de gemeente kan leiden tot oplopende maatschappelijke onrust en 

spanningen in de gemeente. 

• De situatie waarin sprake is van een geïsoleerd incident, dat mogelijk aanleiding 

vormt tot maatschappelijke onrust in de gemeente, die al dan niet 

tot vervolgincidenten in de gemeente kan leiden. 

• De situatie waarin sprake is van een incident in de gemeente, dat al dan 

niet deel blijkt uit te maken van een reeks incidenten en dat aanleiding 

(kan) zijn voor oplopende spanningen, verbreding van betrokken bevolkingsgroepen 

en vervolgincidenten. 

182 Forum, 2007. 

106

• De situatie waarin sprake is van een incident of incidentenreeks buiten 

de gemeente, die aanleiding (kunnen) zijn voor oplopende spanningen, 

toenemende betrokkenheid vanuit lokale bevolkingsgroepen en incidenten 

in de gemeente. 183 

De gemeente Weert werkt als eerste met dit plan. In deze gemeente waren spanningen 

tussen extreemrechtse en migrantenjongeren. Centraal in het plan staat 

het SOCA-team, dat bestaat uit alle betrokken ketenpartners op het terrein van de 

sociale veiligheid. Het Sociaal Calamiteitenplan neemt de lokale omstandigheden 

en waar nodig ook de verhoudingen tussen de verschillende groepen als uitgangspunt. 

Mogelijke incidenten worden in een lokale context geplaatst, waarbij 

verschillende oplossingen worden aangereikt. Hierbij geeft men duidelijk aan dat 

er geen standaardscenario’s zijn te geven bij bepaalde categorieën incidenten en 

soorten maatschappelijke onrust. Iedere situatie wordt dus als een unieke gebeurtenis 

beschouwd, waarbij men vervolgens volgens een vast traject van beeldvorming, 

oordeelsvorming en besluitvorming te werk gaat. 

5.6 Multicultureel vakmanschap 

Er zijn inmiddels de nodige onderzoeken verschenen over de moeizame verhouding 

tussen politie en migrantenjongens, vooral Marokkaans-Nederlandse jongens 

(onder andere Ten Boer, 1993; Coppes, De Groot & Sheerazi, 1997; Meloen, 

1997; Van Baal e.a., 1999; Van San & De Vries, 1999; Bervoets, 2006; Kop 

& Euwema, 2007). Kop en Euwema geven desondanks aan dat politiemensen 

moeite doen tot goede, werkbare relaties te komen. Tegelijkertijd worden over 

en weer conflicten gemeden. Het ontbreekt vaak aan effectieve handhaving van 

de orde. Ervaringen worden in de politieorganisatie volgens Kop en Euwema 

nauwelijks verzameld, gedeeld en geborgd. 

De ontwikkelingen in de eerste helft van de jaren 1990, waaronder een nieuwe 

golf van etnisch geweld in binnen- en buitenland en de toenemende problematiek 

met jongens uit etnische groepen, waren voor de politie aanleiding om de expertise 

met betrekking tot het thema multiculturaliteit te vergroten. De multiculturele samenleving 

stelde andere eisen aan het politiewerk. Kennis over de cultuur, zeden 

en gewoonten en religieuze achtergronden van migranten ontbrak in veel korpsen. 

In deze periode werden op lokaal en regionaal niveau verscheidene initiatieven 

ontplooid om de kennis van de grootste etnische groepen te vergroten. Een 

voorbeeld hiervan is aanstelling van een Coördinator Islamitische Gemeenschappen 

in het district Marco Polo van de Regiopolitie Utrecht aan het begin van de jaren 

1990. Deze functionaris opende de deuren bij lokale overheden en politie. Al snel 

183 Zie: Forum. Gemeente Weert & Capgemini, 2007. 

107

werd de hele stad het werkterrein en groeide de coördinator uit tot een bureau. Het 

werkgebied werd uitgebreid naar de gehele regio en per mei 1998 werd besloten 

tot de instelling van een Expertisecentrum Politie en Allochtonen. In Haaglanden 

heeft de Unit Multi-etnisch Politiewerk in 2007 de status gekregen van landelijk 

aanspreekpunt voor eergerelateerde zaken. De aanpak bleek succesvol en nodigde 

uit tot een landelijke aanpak. 

In 2001 besloot de raad van hoofdcommissarissen, samen met het ministerie van 

BZK een Landelijk Expertisecentrum Diversiteit (LECD) op te richten. Dit centrum 

fungeert als adviesorgaan voor de korpsen. Het LECD was rechtstreeks gekoppeld 

aan de portefeuillehouder diversiteit van de raad van hoofdcommissarissen en 

werd beheersmatig ondergebracht bij de Politieacademie. De doelstelling was om 

de expertise met betrekking tot multiculturaliteit zo veel mogelijk uit te bouwen. 

Op basis van een visienotitie is er bij politiekorpsen een aanzienlijke investering 

gedaan in wat ‘multicultureel vakmanschap’ genoemd wordt, dat onder andere 

de vaardigheid van agenten omvat over hoe escalaties te voorkomen en welke 

tactieken wel of niet te gebruiken. De inzet van een politiehond in een moskee, 

die een ernstige escalatie veroorzaakte, werd als voorbeeld van een foute aanpak 

benoemd. Ook voor de wijkpolitie werd diversiteit als noodzaak gezien om bijvoorbeeld 

in contact te kunnen komen met hangjongeren en hun ouders in de 

wijk. 184 Daar staat tegenover dat in het onderwijs aan de Politieacademie diversiteit 

en multicultureel vakmanschap verbrokkeld en slechts incidenteel aan 

bod komen. De Politieonderwijsraad heeft in een recent advies aanbevolen de 

aandacht voor multiculturaliteit binnen de opleidingen te versterken. 185 Het is de 

bedoeling dat de Politieacademie, met ondersteuning vanuit het in 2008 opgerichte 

lectoraat Multicultureel Vakmanschap en Diversiteit, een leerlijn multicultureel 

vakmanschap gaat ontwikkelen. 

In een interessant onderzoek naar de dagelijkse praktijk van multicultureel politiewerk 

in 21 wijken geselecteerd uit de 56-wijkenaanpak (inmiddels 40 Vogelaarwijken) 

in middelgrote gemeenten, komt Kleijer-Kool tot de conclusie dat politiemensen 

op straat heel creatief gebleken zijn in het zoeken naar oplossingen voor het 

interetnische conflictpotentieel in hun buurten. In de woorden van de onderzoekster: 

‘Ze hebben praktische strategieën uitgevonden om de vrede te bewaren in de 

wijken waar ze werken.’ 186 Strategieën gericht op voorkomen en beheersen van 

interetnische conflicten, door kennen en gekend worden, bemiddeling, bevorderen 

van sociale zelfredzaamheid en een integrale aanpak. 187 

184 Landelijk Expertisecentrum Diversiteit, 2005. 

185 Aanvulling op het advies ‘Koersen naar 2011’, Politieonderwijsraad, februari 2008. 

186 Kleijer-Kool, 2008: 129. 

187 Kleijer-Kool, 2008: 130. 

108

5.7 Besluit 

De Nederlandse politie werkt volgens het concept van de gebiedsgebonden 

politiezorg. Dit betekent dat de politie volop in de (probleem)wijken aanwezig is. 

De wijkagent is het eerste contact met de buurt. Hij kent de problemen in de wijk 

en voert overleg met de bewoners en met bepaalde sleutelpersonen in de wijk die 

invloed hebben op de bewoners. Dat gebeurt door middel van spreekuren, het 

bijwonen van wijk- of bewonersbijeenkomsten of door direct contact op straat. 

De politie is geen vreemde in de wijk en niet alle contacten zijn negatief. De 

politie vervult een sociale rol. Het werken in de wijk is een kwestie van dagelijks 

onderhoud. Dat wordt ook door de centrale overheid zo gezien. In het programma 

rond de probleemwijken is voorzien in extra wijkagenten. Op landelijk en 

lokaal niveau zijn er initiatieven, zoals interactieteams en gemeentelijke socialecalamiteitenplannen. 

Belangrijk is ook dat de Nederlandse politie investeert in multiculturaliteit. 

Het LECD en de Expertgroep Diversiteit zijn hier voorbeelden van. Er wordt 

gewerkt aan multicultureel vakmanschap. Agenten moeten kennis hebben van 

de bijzonderheden van etnische groepen, zodat zij adequaat kunnen reageren op 

problemen die zich in deze groepen voordoen. 

In een aantal regiokorpsen zijn netwerken ontstaan van agenten die zelf tot een 

bepaalde etnische groep behoren. In crisissituaties is gebruikgemaakt van deze 

netwerken. Dit heeft voordelen. De agenten zijn beter in staat gebleken om 

contacten te maken. Zij spreken de taal en kennen de gewoonten. 

De politie maakt deel uit van een geïntegreerde aanpak. De wijkagent maakt gebruik 

van een netwerk waarin niet alleen de ketenpartners zoals welzijnsorganisaties en 

gemeente, maar ook de bewoners zijn vertegenwoordigd. Het is van vitaal belang 

dat hij of zij in dit netwerk investeert. Bij problemen in de wijk of in crisissituaties 

kan de wijkagent het netwerk aanspreken en inzetten. Hierdoor blijft hij of zij 

goed geïnformeerd. In tijden van crisis kan de politie het netwerk aanspreken. 

De wijkaanpak is arbeidsintensief en vooral gericht op het relationele niveau. 

Zij is ook vooral preventief gericht en staat voortdurend onder druk door de 

roep om meer repressieve maatregelen. Hoewel beide benaderingen elkaar in 

principe aanvullen, gaat capaciteit ten behoeve van repressie vaak ten koste van 

een wijkgerichte aanpak. Soms ook worden repressie en een meer op preventie 

gerichte aanpak als tegengestelden gepresenteerd. Het is van belang te beseffen dat 

een eenzijdig op repressie gerichte aanpak niet zonder relationele consequenties 

kan blijven. In het volgende hoofdstuk gaan we aan de hand van casuïstiek in op 

het optreden in specifieke situaties. 

109

HOOFDSTUK 6 

Vijf casussen 

Voor dit onderzoek zijn vijf casussen bestudeerd. Hierbij wordt gekeken welke 

aanpak de politie, al dan niet met externe partners, hanteert bij situaties met een 

etnische component die uit de hand dreigen te lopen en wellicht kunnen ontaarden 

in rellen. Daarbij wordt bezien welke succes- en faalfactoren onderscheiden kunnen 

worden en in hoeverre de gebeurtenissen passen in het eerder gepresenteerde Adang/ 

Horowitz-escalatiemodel. Per casus is ernaar gestreefd interviews te houden met 

politiemensen, met professionals werkzaam binnen de samenwerkende instanties 

en met individuen uit de doelgroep. De volgende vijf casussen komen aan bod. 

1 Een steekpartij in Purmerend in januari 2005. Een Somalische jongen 

wordt met een mes neergestoken door een autochtone Nederlandse dader 

die lid was van een hanggroep. De groepsleden droegen onder andere 

Lonsdale-kleding. De kans op een rel tussen allochtone en autochtone 

jongeren lijkt in eerste instantie aanwezig. 

2 Kort na het uitbreken van de rellen in Parijs in november 2005 wordt de 

politie in Rotterdam geconfronteerd met autobranden, die vermoedelijk 

zijn aangestoken door Marokkaans-Nederlandse jongens. De vraag is 

direct of dit een begin is van Franse toestanden in Rotterdam. 

3 In de Indische buurt van Amsterdam wordt in september 2006 een 

Marok kaanse Nederlander doodgestoken door een Surinaams-Nederlandse 

man na een ruzie over een parkeerplaats. Er wordt rekening gehouden 

met een rel tussen Marokkaanse en Surinaamse Nederlanders. 

4 In de Amsterdamse wijk Slotervaart loopt in oktober 2007 een Marokkaans 

-Nederlandse bewoner het politiebureau binnen met een mes. 

Hij steekt zonder waarschuwing twee agenten neer. Een van hen weet 

haar belager met een pistoolschot uit te schakelen. De man overlijdt ter 

plekke. Hierna breken ongeregeldheden uit in de wijk. Het politiebureau 

wordt bekogeld en enkele auto’s gaan in vlammen op. 

5 Net buiten de Goudse wijk Oosterwei wordt in september 2008 een 

buschauffeur van de stadsdienst met een mes bedreigd. Twee dagen later 

komen de chauffeurs en de bedrijfsleiding van het vervoerbedrijf 

Connexxion in actie. Er rijden geen bussen meer door de wijk Oosterwei. 

De wijk komt negatief in het nieuws, journalisten spreken van rellen, 

ook de landelijke politiek bemoeit zich ermee. Door alle media-aandacht 

dreigt de situatie in de wijk te ontsporen. 

111

Iedere casus wordt op de volgende manier beschreven: 

• eerst wordt de directe aanleiding beschreven, de situatie die potentieel tot 

een etnische rel zou kunnen uitgroeien; 

• vervolgens wordt de context van de gebeurtenissen geschetst: de plaats of 

wijk waar de gebeurtenis plaatsvindt en recente relevante gebeurtenissen; 

• vervolgens wordt aandacht besteed aan de aanpak waarvoor gekozen is; 

• daarna wordt het vervolg beschreven; 

• ten slotte worden aandachtspunten geïnventariseerd en wordt de casus geanalyseerd 

in termen van het escalatiemodel. 

In de laatste paragraaf van dit hoofdstuk worden de belangrijkste aandachtspunten 

en lessen uit de vijf casussen gerecapituleerd. 

6.1 Een steekpartij in Purmerend 

Aanleiding 

Op woensdag 5 januari 2005 komt er bij de politie te Purmerend een melding 

binnen van een steekpartij. Een jongen van Somalische afkomst is neergestoken 

door een autochtone Nederlandse jongen, die tot een groep behoort waarvan 

leden Lonsdale-kleding dragen. Een racistisch motief wordt gevreesd en er wordt 

rekening gehouden met een reactie en mogelijk rellen. De dader behoort tot een 

groep jeugdigen die bestaat uit dertig à veertig personen. De groep houdt zich 

vaak op bij een flat waar relatief veel migranten woonachtig zijn. De politie had 

enkele weken voor het incident al signalen opgevangen dat de groep overlast zou 

veroorzaken en dat leden van de groep zich provocerend uitlieten. 

Om inzicht te krijgen in de situatie en de aanpak is door de onderzoekers met 

verschillende personen gesproken van de politie (drie personen), het welzijnswerk 

(twee personen), de gemeente Purmerend (twee personen), de horeca (drie 

personen) en de doelgroep (drie personen uit een gezin). 

Context 

Extreemrechts houdt de politie al sinds de jaren 1980 bezig. Voor sommige jongeren 

is ‘Lonsdale’ een afkorting die staat voor ‘Laat Ons Nederlanders Samen 

De Allochtonen Langzaam Executeren/Elimineren’. In werkelijkheid is de naam 

juist te danken aan een zwarte bokser. Een alternatieve verklaring verwijst naar 

de letter NSDA die zouden verwijzen naar NSDAP en staan voor de Nationaal- 

Socialistische Duitse Arbeiders Partij van Hitler. 188 Volgens de onderzoeker Van 

Donselaar zou de politie voornamelijk reactief optreden tegen problematische 

188 Van der Sluis & Schaap, 2005. 

112

Lonsdale-jongeren en dan met name tegen de overlast en de criminaliteit die zij 

veroorzaken. Met het radicalisme weten zij vaak minder goed raad. 189 Situaties in 

binnen- en buitenland wijzen erop dat rechts-radicalisme een bron kan zijn voor 

conflicten tussen groepen. Voorbeelden hiervan zijn onder meer de botsingen in 

Venray, waar Lonsdale-jongeren met andere etnische groepen in conflict raakten 

na de moord op Theo van Gogh in 2004. 

In 2005 verscheen het AIVD-onderzoek Lonsdale jongeren in Nederland waaruit 

blijkt dat slechts 5 procent van de Lonsdale-jongeren er rechtsextremistische 

denkbeelden op na houdt. Volgens de samenstellers is het rechtsextremisme 

sinds nine eleven en de moord op Pim Fortuyn en Theo van Gogh in Nederland 

toegenomen. Jongeren vinden verregaande uitingen en gedragingen tegen migranten, 

islamieten en joden steeds normaler. In het rapport worden negen mogelijke 

factoren benoemd die rechtsextremistische sympathieën onder jongeren bevorderen. 

Een bekende rechts extremist in Purmerend was lid van de Nederlandse Volks- 

Unie, het Jongeren Front en het Aktiefront Nationale Socialisten en veroverde in 

1990 een zetel in de gemeenteraad voor de Centrum Democraten (CD). In 1994 

hadden de CD twee zetels in de gemeenteraad. Purmerend scoorde hoog als het 

gaat om het aantal discriminerende bekladdingen (graffiti met hakenkruizen) en 

het aantal incidenten waarvan de daders intolerante jongeren waren. 

Aanpak 

De politieaanpak bestond uit vier onderdelen: intensieve surveillance, informatie 

verzamelen, het toepassen van een een-op-eenbenadering en het instellen van een 

dresscode. Hieronder wordt ingegaan op deze vier onderdelen. Het is overigens 

niet steeds duidelijk op grond waarvan tot een specifieke maatregel is besloten. 

• Intensieve surveillance en informatie verzamelen 

Om eventuele escalaties voor te zijn besluit de politie tot intensieve surveillance, 

zowel te voet als per auto, waarbij de agenten de opdracht meekrijgen om bij 

hanggroepen namen van individuen te noteren om zicht te krijgen op wie zich 

waar en in welke groepen ophoudt. Hierdoor blijkt dat sommige jongens in meer 

groepen participeren en de politie komt met de jongeren in gesprek. Deze directe 

benadering heeft niet geleid tot confrontaties tussen politie en jongeren. 

Ondertussen wordt uit het politieonderzoek duidelijk dat er geen racistisch motief 

achter de steekpartij zit. De steekpartij is het resultaat van een ruzie om een 

bromfiets. Dit betekent niet dat er geen kans is op het uitbreken van rellen of 

ongeregeldheden. Uit het politieonderzoek komen namelijk steeds meer signalen 

naar boven dat er behoorlijk wat autochtone jongeren in en rond Purmerend zijn die 

189 Van Donselaar, 2005. 

113

er rechtsextremistische sympathieën op na houden. Het lijkt er op dat er een harde 

kern van ongeveer twintig jongeren is, waar moeilijk grip op is te krijgen. Verder 

is er een grote groep jongeren die als meelopers kunnen worden aangemerkt. De 

politie verifieert haar bevindingen bij schoolconciërges en jongerenwerkers, die 

het verhaal bevestigen. Op grond van deze uitkomst wordt besloten specifieke 

aandacht te laten uitgaan naar deze jongeren. 

Om meer inzicht te krijgen in het verschijnsel rechtsextremisme lezen de betrokken 

politiemensen literatuur waaronder het werk van J. Vermeer van het Haagse bureau 

jeugdzaken Lonsdale een racistenmerk? Tevens wonen zij een congresdag over 

het thema rechtsextremisme bij. Hierdoor vergaren de politiemensen meer kennis 

over de gebruikte symbolen en kleding die door jongeren worden gedragen. Ook 

andere merken komen naar boven als Pitbull Holland en Neophyte. Duidelijk 

wordt dat het dragen van bomberjacks, kistjes en Nederlandse vlaggetjes ook 

uitingen zijn van rechtsextremisten, evenals de opgerolde broekspijpen en de witte 

veters. Tevens blijken diverse stromingen binnen de hardcoremuziek populair te 

zijn onder de rechtsextremistische jongeren en wordt duidelijk dat zij elkaar op 

hardcorefeesten ontmoeten. De politie krijgt ook in beeld hoe de jongeren met 

elkaar communiceren via internet en mobieltjes. Met name sites als Partyflock en 

cu2 zijn populair. 

De politie informeert haar netwerk in het gebruikelijke overleg. Het netwerk bestaat 

uit scholen (conciërges), jongerenwerk, straathoekwerk, de veiligheidscoördinator 

van de gemeente en horeca. Met de scholen bestaat een samenwerkingsconvenant, 

waardoor er snel contacten kunnen worden gelegd. De politie spreekt van korte 

lijnen. De burgemeester neemt de zaak hoog op en participeert in het overleg. Verder 

worden politiefunctionarissen via intranet geïnformeerd, zodat politieagenten op 

straat over de benodigde kennis kunnen beschikken. Hierdoor zijn zij beter in staat 

om te signaleren welke jongeren zich inlaten met rechtsextremistische sympathieën. 

Intern wordt bij de politie groepsgewijs voorlichting gegeven met behulp van een 

powerpointpresentatie. 

• Een-op-eengesprekken 

Uit het onderzoek van de politie komt een aantal jongeren naar voren dat zich 

in de groep van de dader van de steekpartij ophoudt. Het gaat om een groep 

jongeren en jong volwassenen variërend in leeftijd van 14 tot 25 jaar, inclusief 

meelopers. Uit de informatie wordt een dertigtal personen geselecteerd. Het idee 

is om met de jongeren en hun ouders of verzorgers in gesprek te gaan. Het doel 

is tweeledig. Ten eerste de ouders confronteren met het gedrag van hun kind. 

Ten tweede ingaan op de risico’s die de jongere neemt door bepaalde kleding te 

dragen. Tevens wordt de jongeren medegedeeld dat er een dresscode zal worden 

ingevoerd: het dragen van bijvoorbeeld Lonsdale-kleding zal niet getolereerd 

worden (zie hierna). Een politiefunctionaris noemt deze werkwijze de ‘een-opeenaanpak’. 

De politiemensen maken afspraken en praten met de jongens en hun 

114

ouders thuis. Ook de burgemeester voert enkele van deze gesprekken. De politie 

had de intentie deze gesprekken ook te voeren met de migrantenjongeren die in 

dezelfde buurt woonachtig zijn. Dat bleek echter niet haalbaar te zijn. 

Uit de door politiefunctionarissen gevoerde zeventien gesprekken met jongeren 

en ouders komt het volgende beeld naar voren. Twaalf van de jongeren geven 

aan zich groepslid te voelen (hoewel het maar de vraag is of de drie individuen 

die verkering hebben met een groepslid ook werkelijk groepslid zijn). Zeven van 

de zeventien geven aan een hekel te hebben aan allochtonen, in het bijzonder 

aan Marokkaanse en Turkse Nederlanders. Drie van hen zeggen dat dit berust op 

negatieve ervaringen met migranten. Er is niet specifiek gevraagd naar rechtsextremistische 

sympathieën. 

Van de ouders is vooral met moeders gesproken, terwijl twee keer ook een broer 

of zus aanwezig was. Driemaal is gesproken met moeder en vader. Drie keer vond 

het gesprek plaats met alleen de vader. 

De meeste ouders vonden het – volgens de geïnterviewde politiefunctionaris – 

een goed initiatief van de politie om met de ouders te praten. Een ouder vertelde 

geen idee te hebben van het gedrag van het kind en zag er ook de ernst niet van 

in. Andere ouders vonden het verontrustend (tweemaal) en er waren ouders die 

hun kind niet meer toelieten bij de groep te gaan staan en de specifieke kleding 

te dragen (tweemaal). Sommige ouders gaven aan geschrokken te zijn en hun 

kind in de gaten te houden, maar vertelden tevens dat hun kind niet luisterde 

(viermaal). Twee ouders meenden dat hun kind niet racistisch was en wel af en 

toe bij de groep stond, maar niet op grond van een specifieke voorkeur. Eén ouder 

was onbekend met de voorkeur die de vrienden van hun kind hadden en was 

geschrokken. Als laatste was er een moeder die zei dat het vooral de vader was 

die nog invloed had op hun kind. Onder de ouders waren er twee die negatieve 

ervaringen hadden opgedaan met Marokkanen. 

• Dresscode 

De politie neemt aan dat het dragen van Lonsdale-kleding na de steekpartij provocerend 

kan werken. Tevens is de politie van mening dat ook migrantenjongeren 

kleding dragen die een specifieke uitstraling kan hebben. Daarom wil de politie 

gesprekken aangaan met ouders van kinderen die zich regelmatig ophouden in de 

omgeving waar de steekpartij heeft plaatsgevonden. 

Van de zeventien jongens waarmee gesprekken zijn gevoerd, dragen er vier geen 

specifieke kleding, acht dragen kistjes, zeven dragen Lonsdale-kleding, zes een 

bomberjack en vijf een camouflagebroek. Slechts enkelen dragen Neophyte (twee), 

Pitbull (twee) of Buldog (één). Een heeft altijd een steekwapen bij zich. 

De politie denkt dat dergelijke kleding aanstootgevend is. Zij geeft dit aan in de 

gesprekken met de ouders. Daarnaast stuurt zij alle ketenpartners een brief met 

het verzoek om eraan mee te werken om Lonsdale-kleding en andere uitingen van 

rechtsextremistische symboliek zo veel mogelijk uit het straatbeeld en de horeca 

115

te weren. Het doel van deze ‘dresscode’ is drieledig. Ten eerste wil zij op korte 

termijn escalaties voorkomen. Ten tweede wil zij jongeren bewustmaken van 

de risico’s die het dragen van dergelijke kleding met zich meebrengt. Ten derde 

wil zij het signaal afgeven dat dit soort uitingen maatschappelijk niet worden 

geaccepteerd. 

Volgens de politie en een geïnterviewd groepslid heeft de dresscode goed gewerkt 

en hebben de groepsleden zich er keurig aan gehouden. Uit het onderzoek komt 

echter naar voren dat de door de politie geadviseerde dresscode niet bij alle 

partijen is doorgekomen. De eigenaren van café Het Paradijs en café Aad de 

Wolf, alsook een vertegenwoordiger van het interne beveiligingsbedrijf van het 

laatstgenoemde café, waren niet van de dresscode op de hoogte, ondanks het feit 

dat er één keer in de zes weken horecaoverleg is met de politie. 

Ook een jongerenwerker, die in 2005 met een deel van de jongerengroep werkte 

in het welzijnspand Buzz-home, en de manager van de welzijnsorganisatie weten 

niets van een dresscode. De jongerenwerker kan zich herinneren dat er een keer 

is gesproken over witte veters. Hij dacht dat het juist de bedoeling was om in 

dialoog te komen met de jongeren en dat doe je niet als je uitsluitingsmaatregelen 

gaat treffen. Een veiligheidsfunctionaris van de gemeente kent de maatregel 

evenmin. Volgens deze persoon is de aanpak niet geëvalueerd en is deze ook niet 

geïntegreerd in het veiligheidsbeleid, dat nog in ontwikkeling is. 

Ook blijkt niet dat het aantal rechtsextremistische jongeren is afgenomen. 

Verscheidene respondenten geven aan nog steeds jongens met witte veters en 

Nederlandse vlaggetjes te zien. 

Vervolg 

Mede naar aanleiding van de casus en het feit dat de politieregio Zaanstreek-Waterland 

steeds meer te maken kreeg met meldingen van overlast en soms criminele 

gedragingen van Lonsdale-jongeren, is door het Bureau Discriminatiezaken Zaanstreek/Waterland 

tussen mei en juli 2005 een quickscan naar rechtsextremisme onder 

jongeren in de Zaanstreek en Purmerend uitgevoerd, getiteld Van vreemde smetten 

vrij. In het rapport wordt ingegaan op de verschijningsvormen en de symboliek 

van het rechtsextremisme en op de omvang van het probleem. Verder wordt aan 

de hand van een historische schets de regionale situatie weergegeven, waarmee de 

aanwezigheid van rechtsextremistische groepen in de regio wordt verklaard. 

In maart 2008 is het gebouw van de islamitische vereniging Taâluf in Purmerend 

beklad met hakenkruizen, jodensterren en de racistische leus ‘White power’. De 

daders zijn onbekend gebleven. 

Aandachtspunten en analyse 

De politie schreef na afloop: ‘Door onze adequate aanpak, waaronder intensieve 

surveillance, het noteren van namen, gevoerde gesprekken met de ouders en een 

vroegtijdige signalering naar onze diverse interne en externe partners, kunnen 

116

wij thans vaststellen dat deze aanpak kennelijk vruchten heeft afgeworpen.’ 

Jammer genoeg is de aanpak niet geëvalueerd en is deze ook niet opgenomen in 

het gemeentelijke veiligheidsbeleid. Vastgesteld kan worden dat het incident niet 

verder is geëscaleerd. In hoeverre dit is toe te schrijven aan de gekozen aanpak is 

niet vast te stellen. De politie is gericht te werk gegaan, voor een deel gebaseerd 

op veronderstellingen (bijvoorbeeld over het provocerende effect van bepaalde 

kleding). Resumerend bestonden de aanpak na het steekincident in aanvulling op 

de intensieve surveillance en informatieverzameling, de een-op-eenaanpak en de 

dresscode uit de volgende elementen. 

• De politiemensen die direct met het probleem te maken kregen, hebben 

zich verdiept in het verschijnsel rechtsextremisme, waardoor zij, naar 

eigen zeggen, maatwerk konden leveren. 

• Zij hebben de aldus verworven kennis gedeeld met collega’s en externe 

ketenpartners. De laatste groep is tevens gevraagd een bijdrage te leveren 

aan het oplossen van de problematiek. 

• Samenwerking met de gemeente. De burgemeester is actief betrokken bij 

de aanpak. Hij nam het probleem hoog op. Het bleef niet alleen bij woorden, 

wat bleek uit zijn deelname aan het overleg en aan zijn optreden in 

de media. Bovendien nam de burgemeester actief deel aan de gesprekken 

met de ouders. Hiermee gaf hij in de eerste plaats zijn betrokkenheid weer, 

wat een positieve uitstraling had op de betrokken professionals, ouders en 

jongeren. In de tweede plaats was het voor hem een mogelijkheid om in 

gesprek te komen met de mensen om wie het werkelijk ging. Hij nam kennis 

van hun leefsituatie, problemen en ideeën. 

Kritiek is er ook. Het is onduidelijk op welke wijze de dresscode is gehanteerd en 

de politie heeft de groep migranten nauwelijks weten te bereiken. Waar de politieaanpak 

dus mogelijk bijgedragen heeft aan het voorkomen van provocaties door 

extreemrechtse jongeren, maakt dat gegeven het onmogelijk te concluderen dat het 

niet escaleren van de situatie volledig te danken zou zijn aan de gehanteerde aanpak. 

In termen van het escalatiemodel kan de situatie als volgt worden gekarakteriseerd. 

Er was in Purmerend sprake van aanwezigheid van een groep rechtsextremistische 

jongeren. Bij de politie en andere instanties was kennis hieromtrent beperkt 

aanwezig. Het is niet gebleken dat de steekpartij met mogelijk racistisch motief 

tot grote maatschappelijke onrust heeft geleid of tot enige vorm van legitimatie 

van geweld. Er zijn geen vervolgincidenten geweest. De politie was niet bij de 

directe aanleiding betrokken. 

Daarbij is in termen van het escalatiemodel voor de volgende aanpak gekozen. 

• In eerste instantie is ingezet op het inwinnen van informatie. De politie 

wist te weinig van de betrokken groepen en individuen, hun achtergronden 

en hun onderlinge relaties. 

117

• Vervolgens is de aanpak gericht geweest op het verminderen van gelegenheden 

(surveilleren), het verzwakken van uitingen van groepsidentificatie 

(dresscode) en het voorkomen van gebeurtenissen die verontwaardiging 

op kunnen roepen (via de dresscode en de een-op-eengesprekken). Kenmerk 

van de een-op-eenaanpak is dat de jongeren niet als groep, maar als 

individu zijn benaderd. Deze aanpak is niet gelukt met migrantenjongeren. 

Het is overigens onduidelijk in hoeverre de dresscode daadwerkelijk geëffectueerd 

is. Bij de aanpak zijn nadrukkelijk ook anderen dan politie betrokken geweest: 

scholen (conciërges), jongerenwerk, straathoekwerk, de veiligheidscoördinator 

van de gemeente en horeca. Het ging daarbij om een bestaand netwerk waarin 

sprake was van regelmatig overleg. Er was sprake van actieve betrokkenheid van 

de burgemeester. 

6.2 Autobranden in Rotterdam 

Aanleiding 

In de nacht van vrijdag 11 op zaterdag 12 november 2005 (en dus kort na de uitbraak 

van de rellen in Frankrijk in oktober 2005) komt er melding uit de wijk 

Vreewijk dat er drie auto’s in brand zijn gestoken en andere auto’s zijn bekrast. 

De eerste aanwijzingen duiden erop dat het om enkele Marokkaans-Nederlandse 

jongens zou kunnen gaan die vermoedelijk vanuit Vreewijk richting Hillesluis en 

wellicht Afrikaanderwijk zijn gelopen. 

Maandag 14 november 2005 melden enkele kranten dat er nu ook Franse rellen 

in Nederland uitbreken en dat buurtbewoners niet geloven dat het om jongeren 

uit de eigen buurt zou gaan. Want wie gaat er nu de auto van zijn vader in brand 

steken? Volgens de politie zou het om een groep van ongeveer twintig jongens 

gaan. 190 

Om de aanpak van de politie helder te krijgen is gesproken met drie politiefunctionarissen 

die direct met de autobranden werden geconfronteerd, met de coördinator 

van het welzijnswerk, met een jongerenwerker die zelf een actieve rol heeft gehad 

in de aanpak, met een medewerker van de deelgemeente en met drie ambtenaren 

van het stadhuis. 191 Met personen van de dadergroep kon niet worden gesproken, 

omdat deze onbekend zijn gebleven. De politie heeft aan slachtoffers gevraagd of 

190 Elsevier, 14-11-2005. 

191 De burgemeester verwees de onderzoekers door naar een gemeenteambtenaar. Hoewel de gemeenteambtenaar 

de moeite had genomen twee extra collega’s bij het gesprek aanwezig te laten 

zijn, bleek de doorverwijzing geen gelukkige keuze, omdat de expertise van de drie ambtenaren 

vooral op het gebied van radicalisering en terrorismebestrijding lag. 

118

zij met de onderzoeker zouden willen praten, maar geen van de slachtoffers was 

bereid een interview te geven. 

Context 

De rellen in Frankrijk begonnen op 27 oktober 2005. Tussen 4 en 5 november 

waren er ook rellen in andere steden dan Parijs, vanaf 6 november werden er 

ook uit buiten Frankrijk auto’s in brand gestoken en wel in België, Duitsland, 

Denemarken, Spanje en Zwitserland. 192 

Vreewijk ligt in Rotterdam-Zuid, in de deelgemeente Feijenoord. Sinds 2007 is 

Vreewijk een van de 40 prioriteitswijken van Nederland. Er wonen in Vreewijk 

ruim 14.000 mensen. Het grootste deel, 70 procent, is van autochtone afkomst. 

Dit percentage ligt ver boven het stedelijke gemiddelde van 54 procent. De 

leeftijdsgroep van 23 tot en met 39 jaar is sterk ondervertegenwoordigd in de 

wijk. Het aantal ouderen is echter zeer groot. In de leeftijdscategorie 65 jaar en 

ouder is 90 procent van de bevolking van autochtone afkomst. 193 

In Vreewijk draaien diverse projecten voor jeugd en jongeren. De politie en het 

(ambulant) jongerenwerk en opbouwwerk overleggen frequent en bespreken 

zaken als jongerenoverlast, (sport)activiteiten, omgeving en de rol van de ouders. 

Daarbij wordt vraaggericht gewerkt in plaats van aanbodgericht. De samenwerking 

tussen Stichting Welzijn Feijenoord (SWF) en politie is vastgelegd in een protocol 

(de respondenten spreken overigens van een convenant). In een conceptnotitie van 

14 juni 2004 wordt medegedeeld waar op moet worden gelet, wie erop letten, dat 

voorvallen in overleggen moeten worden besproken en hoe het invoeringstraject 

eruitziet. Het concept sluit af met de opmerking dat het niet enkel gaat om het 

startsignaal, maar dat eenieder scherp dient te blijven, wat vraagt om onderhoud 

in de vorm van signaleren, registreren en nieuwe medewerkers informeren. De 

respondenten van de politie zijn goed te spreken over de samenwerking en het 

protocol met het SWF. Het feit dat de (ambulante) jongeren- en opbouwwerkers 

actief bij de aanpak betrokken waren, wordt zeer gewaardeerd. 

Aanpak 

Als in de vroege morgen van 12 november om 3 uur de melding binnenkomt dat 

er in Vreewijk drie auto’s in brand zijn gestoken, komt dit als een verrassing. Een 

plan is niet voorhanden. De piketfunctionaris neemt contact op met de districtschef 

om het voorval te melden. De piketfunctionaris krijgt het vertrouwen van 

zijn chef en kiest voor een intensivering van de surveillance en inschakeling van 

de (ambulante) jongerenwerkers. 

192 http://fr.wikipedia.org/wiki/%C3%89meutes_de_2005_dans_les_banlieues_fran%C3% 

A7aises#Europe. 

193 http://www.vrom.nl/pagina.html?id=31106. 

119

Op 12 november komt de Staf Grootschalig en Bijzonder Optreden (SGBO) bijeen 

en al snel wordt beslist dat een Grootschalig Bijzonder Optreden (GBO) wellicht 

juist tot escalatie kan leiden. Daarom word gekozen voor ‘acties met de platte pet’. 

Verder zal het gebruikelijke recherchewerk naar de daders plaatsvinden. De Mobiele 

Eenheid, hondenbrigade, politie te paard en helikopters worden dus niet ingezet. De 

aanpak wordt uitgevoerd door politiemensen in uniform. Het vermoeden bestaat dat 

de daders van Marokkaans-Nederlandse afkomst zijn, en mogelijk woonachtig in 

de wijk Hillesluis, Bloemhof of de Afrikaanderwijk. 

Maandagochtend 14 november 2005 worden alle relevante uitvoerende partijen 

bijeengeroepen en wordt de aanpak verder besproken. Er wordt gekozen het gebied 

in kwadranten in te delen en per kwadrant twee politiefunctionarissen te laten 

surveilleren. De politie zal bij de surveillance ook vragen naar identiteitsbewijzen. 

Het gaat er hierbij om zo veel mogelijk ‘blauw’ op straat te hebben. Verder is het 

van belang dat politiefunctionarissen de bewoners, onder wie de jongens, uitleggen 

wat er gaande is en waarom de politie in de wijk is. Het is de bedoeling dat deze 

aanpak 24 uur per dag wordt uitgevoerd. Om dit mogelijk te maken worden ook 

politieagenten van buiten Rotterdam ingezet. Informatie wordt in de briefing besproken. 

De jongerenwerkers lopen ook in de wijk. Zij houden contact met de 

jongens en de ouders, leggen uit wat er gaande is en waarom de politie in de wijk 

actief is. 

Uit het politieonderzoek komt geen dadergroep naar boven en ook geen motief. 

De conclusie is dat het om kopieergedrag gaat. De aanpak heeft een looptijd van 

ongeveer drie weken gehad. Er zijn verder geen auto’s in brand gestoken, er hebben 

geen rellen plaatsgevonden. De daders van de autobranden zijn niet gevonden. 

Uit de interviews over de aanpak blijkt dat de communicatie niet altijd goed is 

verlopen en tot verschillende interpretaties heeft geleid. Drie punten vallen daarbij 

op. Ten eerste is er verschil in interpretatie over de beslissing van de aanpak; ten 

tweede gaat het om de communicatie tussen politie onderling en die met Marokkaanse 

jongens. Ten slotte is er sprake van minimale communicatie met de welzijnswerkers. 

• Verschil in interpretatie over de beslissing van de aanpak 

Meer respondenten menen dat toen de autobranden waren gesticht en het SBGO 

bijeenkwam er in eerste instantie werd bepaald alles in te zetten. Een respondent: 

‘Bij ons allen kwam dit als een verrassing. Wij waren van mening dat het om 

een groepje jongens ging dat kopieergedrag vertoonde. Volgens ons was het een 

incident. Nergens hadden we signalen opgevangen dat er iets zou broeien. Wij 

waren voor low profile. Wij hebben contact gezocht met de jongerenwerkers waar 

wij goed contact mee hebben. Onze strategie was informatie verzamelen en de 

situatie rustig houden. We zouden zien of we eventuele daderinformatie zouden 

kunnen verkrijgen. De jongerenwerkers gingen hiermee akkoord. Het SBGO ging 

er toen in mee.’ De geïnterviewde politiefunctionarissen waren van mening dat 

120

de piketfunctionaris goed heeft gehandeld en dat het ‘heerlijk is om met hem te 

werken’. 

Volgens de ambtenaar van het stadhuis kan het niet anders zijn gelopen dan dat de 

acties met de platte pet werden beslist in het SGBO. De politie handelt op grond 

van informatie afkomstig van verschillende bronnen. In deze situatie bestond de 

informatie onder andere uit gegevens afkomstig van een quickscan (vanuit stadhuis) 

en van de politie. De quickscan werd uitgevoerd door een ambtenaar van 

het stadhuis. Deze ambtenaar beschikt over een breed (migranten)netwerk waarbinnen 

de quickscan wordt uitgevoerd. De quickscan wordt voortdurend verfijnd. 

Op grond van de ingebrachte informatie wordt in de driehoek beslist voor welke 

aanpak wordt gekozen. De ambtenaar legt uit dat het niet mogelijk kan zijn dat 

de burgemeester zich zou hebben uitgesproken voor een aanpak waarbij alles zou 

moeten worden ingezet, omdat hij dat niet alleen beslist. 

• Communicatie politie onderling en met Marokkaanse jongens 

Diverse respondenten geven aan dat er niet altijd even goed is gecommuniceerd 

onder agenten. Vooral agenten die van buiten Rotterdam assistentie kwamen verlenen, 

wisten volgens de respondenten nauwelijks iets af van het doel van de 

aanpak. Er werd door politiefunctionarissen van buiten Rotterdam gesproken 

over de boel sussen tot aan repressief optreden. Een ander punt bleek het communiceren 

met de Marokkaanse jongens te zijn. Het viel respondenten op dat 

politiefunctionarissen van buiten Rotterdam geen tot nauwelijks ervaring hadden 

hoe om te gaan met Marokkaanse jongens. Een respondent: ‘Het gaat om de 

manier van praten. Ze waren heel afstandelijk, stelden zich formeel op en zeiden 

te veel in de trant van “Je moet dit en je moet dat”, en dat werkt niet.’ 

• Minimale communicatie met de welzijnswerkers 

Een respondent betreurt dat de welzijnswerkers niet bij de politiebriefing zijn 

betrokken. Dit zou de samenwerking tussen de welzijnswerkers en de politie hebben 

kunnen benadrukken. Tevens zouden de welzijnswerkers en de verschillende 

politiefunctionarissen elkaar eens zien en beter leren kennen. Verder zou er 

wellicht uitwisseling hebben kunnen plaatsvinden over de communicatie met de 

Marokkaanse jongens ten aanzien van do’s and don’ts. Anderzijds is de respondent 

blij dat er niet gesproken is over koppels op basis van een welzijnswerker en een 

politieagent, omdat welzijnswerkers niet als een verlengstuk van de politie willen 

worden gezien. 

Vervolg 

Hoewel er tijdens de aanpak geen escalaties hebben plaatsgevonden, komen uit 

de interviews een aantal gevolgen en bijeffecten naar voren die het vermelden 

waard zijn: het oppakken van een pyromaan, een bijna-escalatie, het uit elkaar 

vallen van de hanggroep en groeiende frustraties onderen jongeren en bewoners. 

121

De politie was al voor de autobranden in Vreewijk geconfronteerd met een 

aantal in brand gestoken containers (niet in Vreewijk). Tijdens de intensieve 

voetsurveillance wordt een Marokkaanse jongen op heterdaad aangehouden voor 

het in brand steken van een container. De aanpak heeft dus als positief bijeffect 

gehad dat een pyromaan kon worden opgepakt, ook al bleek deze zaak geen 

verband te houden met de autobranden in Vreewijk. De dader was ook geen 

groepslid van de hanggroep, het ging louter om een solopleger. 

De geïnterviewde politiefunctionarissen roemen de samenwerking met het 

jongerenwerk. Een respondent zegt dat hij er in eerste instantie van uitging dat 

de wijkagenten over voldoende contacten met allochtone buurtbewoners zouden 

beschikken, maar dit bleek zeker niet bij allen het geval te zijn. De respondent 

vindt het functioneel dat de politie een goede samenwerking heeft met het (ambulante) 

jongerenwerk/opbouwwerk en dat zij bij de aanpak betrokken waren. De 

welzijnswerkers hebben goede contacten met de jongens, hun ouders en diverse 

wijkbewoners en zijn in staat om vooral de jongens de situatie goed uit te leggen. 

Verschillende respondenten vertellen dat het bijna uit de hand was gelopen door 

een optreden in het kader van de preventieve aanpak, maar dat juist door de 

aanwezigheid van de (ambulante) jongerenwerkers erger is voorkomen. Er deed 

zich namelijk de situatie voor dat een jongen weigerde zijn identiteitsbewijs te 

laten zien. Deze jongen rende weg en hierdoor ontstond een spannende situatie. 

De politie wilde de jongen staande houden en dat was reden voor andere jongens 

zich er mee te gaan bemoeien. Een jongerenwerker is toevallig in de buurt en 

komt naar de plek toegelopen en praat met de jongens en politie. Nu blijkt dat 

de jongen diezelfde avond al was gecontroleerd op zijn identiteitsbewijs en 

het welletjes vond. De jongerenwerker trad op als intermediair en hierdoor 

escaleerde de situatie niet. Het interessante is natuurlijk hoe in dit geval het 

politieoptreden in reactie op de branden bijna tot escalatie leidt in plaats van 

escalatie te voorkomen. 

Wat respondenten opviel was dat er een moment kwam dat er nauwelijks Marokkaanse 

jongens rond het Stichtseplein te vinden waren. Het was alsof de hanggroep 

uit elkaar was gevallen. De constante surveillance en het vragen naar 

identiteitsbewijzen had in die zin een positief bijeffect. Hoewel de hierboven genoemde 

situatie van de bijna-escalatie niet leidde tot een escalatie, raakten na 

ongeveer twee weken jongens en bewoners gefrustreerd door de intensieve aanpak 

en werd de kans groter dat het een keer mis zou gaan tussen politie en bewoners. 

Na drie weken werd de aanpak gestaakt. Er was geen autobrand meer gesticht. 


Er zijn geen auto’s meer in brand gestoken en er zijn geen rellen uitgebroken. Ook 

hier geldt dat het niet mogelijk is vast te stellen dat het resultaat enkel is behaald 

door de aanpak. De aanpak is ook niet geëvalueerd. Op grond van de interviews 

is een beeld ontstaan van mogelijke succesfactoren. 

122

Het gaat in eerste instantie om de snelle beslissing niet te kiezen voor interventies 

die de kans op escalaties vergroten, maar voor de aanpak met de platte pet 

in de vorm van veel voetsurveillance. De inzet van externe politiefunctionarissen 

maakte continuïteit in de aanpak mogelijk. Het inzetten van surveillerende koppels 

in kwadranten heeft het voordeel dat agenten overal in de wijk aanwezig zijn en 

voorkomen wordt dat in een gebied in de wijk te veel agenten surveilleren, terwijl 

ergens anders in de wijk op dat moment nauwelijks agenten aanwezig zijn. De 

politie is met deze aanpak nadrukkelijk in de wijk aanwezig en als er iets dreigt 

te gebeuren worden de signalen hiervan snel opgevangen. Hierdoor is het ook 

mogelijk geworden een pyromaan op te pakken (maar niet de gezochte veroorzaker 

van de autobranden). Door te vragen naar de identiteitsbewijzen worden personen 

uit de anonimiteit gehaald. Hierdoor kiezen potentiële daders er niet graag voor 

iets uit te halen, omdat ze snel worden herkend en dus kunnen worden opgepakt. 

Bovenstaande heeft als bijeffect dat jongens het niet erg prettig meer vinden op een 

plek rond te hangen. De hanggroep staat nauwelijks meer op straat. 

Daarnaast werd getracht een dialoog met de buurt aan te gaan. Politiemensen, 

maar vooral de (ambulante) jongeren- en opbouwwerkers hebben hier een grote 

rol in vervuld. Enerzijds kunnen de welzijnswerkers de jongens, ouders en andere 

bewoners uitleggen waarom de gekozen aanpak wordt ingesteld, anderzijds vangen 

zij signalen op over de kritiek die op de aanpak ontstaat. Als gevolg daarvan is 

uiteindelijk ook gekozen de aanpak te beëindigen. Het belang van de intermediairfunctie 

van de welzijnswerkers werd duidelijk bij de bijna-escalatie tussen politieagent 

en Marokkaanse jongen, waardoor erger is voorkomen. 

Een dergelijke intensieve aanpak is echter alleen al qua capaciteit niet voor lange 

tijd haalbaar. Er worden ook een paar punten van kritiek geuit. Nog afgezien van 

de gesignaleerde aandachtspunten met betrekking tot communicatie, is volgens de 

jongerenwerker de overlast gevende groep van het Stichtseplein te gemakkelijk 

gelabeld als de groep waar de brandstichter(s) wellicht deel van zou(den) uitmaken. 

Zeker omdat van de daders elk spoor ontbreekt, vindt de jongerenwerker dit een 

stap te ver gaan en zou het stigmatiserend werken. Meer respondenten geven aan 

dat de gebruikte shortlistmethodiek hier wellicht ook debet aan is. Een respondent 

zegt: ‘Het gevaar bestaat dat groepen jongeren te snel gelabeld worden en te 

boek komen te staan als overlast gevende of criminele hanggroepen en dat roept 

discussie op.’ Het effect zou zijn dat mensen zich genoodzaakt zien om zaken te 

roepen die niet goed zijn onderzocht en nauwelijks uitvoerbaar zijn. Als voorbeeld 

wordt een workshop aangehaald waarbij een dvd-presentatie (Netwerken. Politie 

Regio Rotterdam Rijnmond) wordt getoond over verschillende casussen. Een 

casus gaat over de autobranden in Vreewijk. Aan het eind van de casus wordt 

gevraagd: ‘Wat zou u doen?’ Dit zou voor de burgemeester aanleiding zijn geweest 

om maximaal in te zetten. Verschillende respondenten zien hier juist een gevaar 

in. Er zou op grond van labeling een voorkeur zijn voor het inzetten van zware 

middelen, terwijl verschillende professionals hier juist weinig heil in zien. Zo’n 

123

aanpak zou averechts kunnen uitwerken. Een respondent zegt: ‘Het devies van de 

politie luidt veelal “consequent en duidelijk”, maar het zou beter “rechtvaardig 

en consequent” kunnen zijn.’ Een andere respondent: ‘Je kunt wel overal bordjes 

neerhangen dat jongeren niet mogen voetballen, maar ze gaan toch voetballen. 

Waar is het alternatief?’ 


Vreewijk is een van de Nederlandse probleemwijken, maar er zijn geen bijzondere 

redenen aan te wijzen waarom juist in Vreewijk de kans groter dan elders zou zijn 

dat de Franse rellen navolging zouden vinden. Er is (in Nederland) geen sprake 

geweest van een incident dat tot grote verontwaardiging heeft geleid of tot enige 

vorm van legitimatie van geweld. Er zijn geen vervolgincidenten geweest. De 

politie was niet bij de directe aanleiding betrokken. 

Daarbij is in termen van het escalatiemodel voor de volgende aanpak gekozen. 

• Geen inzet van ME, maar van platte petten met goede communicatie over 

de aanpak om misverstanden te voorkomen en om te voorkomen dat de 

aanpak zelf leidt tot een gebeurtenis die verontwaardiging oproept. Desondanks 

is dat bijna wel gebeurd en is de aanpak uiteindelijk gestopt toen 

frustraties groeiden. 

• Gelegenheden zijn beperkt door intensieve surveillance en het uit de anonimiteit 

halen van individuen. 

• Hoewel niet vaststond in welke hoek daders gezocht moesten worden, is 

er toch een groep gelabeld en was er in feite maar beperkt sprake van differentiatie. 

Dit kan groepsidentificatie versterken en daardoor een contraproductief 

effect hebben. 

Behalve de politie hebben vooral opbouwen jongerenwerkers een belangrijke 

rol gespeeld in de aanpak. Opvallend is dat politierespondenten de onderlinge 

samenwerking roemen, terwijl respondenten uit het welzijnswerk het betreuren 

dat de samenwerking niet intensiever was. Bij de aanpak is voortgebouwd op 

bestaande contacten van de welzijnswerkers, terwijl opvallend genoeg niet alle 

wijkagenten over voldoende contacten met allochtone buurtbewoners beschikten. 

Dat duidt op een kwetsbaarheid in de relaties tussen allochtone bewoners en politie. 

Opvallend in dit verband is ook de verwarring over de vraag of hier sprake was van 

een actie van enkele individuen of van een breder gedragen, door wijkbewoners 

gelegitimeerd initiatief. 

124

6.3 Een steekpartij in de Indische Buurt in Amsterdam 

Aanleiding 

Op woensdagavond 20 september 2006 vindt in de Indische Buurt in Amsterdam 

tijdens een feest een steekpartij plaats. Bij een ruzie om een parkeerplaats wordt 

een Marokkaans-Nederlandse man neergestoken door een Surinaams-Nederlandse 

man. Het slachtoffer strompelt weg en zakt enkele minuten later voor de 

deur van een belwinkel in elkaar. Hij overlijdt enige uren later in het nabijgelegen 

ziekenhuis. De dood van de man ontketent een klopjacht door Marokkaans- 

Nederlandse jongens op de daders. Bij een Surinaams café worden enkele ruiten 

ingegooid. 

De buurtregisseur is op het feest aanwezig en ziet de steekpartij op afstand gebeuren. 

Zijn aandacht wordt gevestigd op een luidruchtig groepje mannen. Een van hen 

heeft een honkbalknuppel in zijn handen. Hij begeeft zich naar de groep. Als zij 

hem opmerken rennen zij weg. De buurtregisseur zet de achtervolging in. Hij rent 

achter de man met de honkbalknuppel aan, maar deze weet hem af te schudden. 

Wanneer hij terugloopt naar de plaats delict treft hij het slachtoffer in de belwinkel. 

De eigenaar van de belwinkel heeft inmiddels de GGD gebeld. Korte tijd later krijgt 

ook de politie melding van de steekpartij. De familie wordt op de hoogte gesteld en 

begeeft zich naar het ziekenhuis waar het slachtoffer naartoe is gebracht. Ook veel 

vrienden doen dit. Volgens de politie staan er zo’n honderdvijftig mensen, onder 

wie een imam, bij het ziekenhuis te wachten op nieuws. Om 22.50 uur overlijdt het 

slachtoffer. De politie probeert intussen uit te zoeken wat er precies is gebeurd en 

houdt omstreeks dezelfde tijd een eerste verdachte aan. 

Rond 1.15 uur besluiten de jongens, die nog steeds bij het ziekenhuis staan, de 

wijk in te gaan en de daders op te zoeken. Zij denken te weten wie het zijn. Zij 

regelen het zelf wel en hebben de politie hierbij niet nodig. Het gaat hierbij niet 

alleen om jongens uit de buurt zelf, maar ook om jongens uit de omgeving waar 

het slachtoffer is opgegroeid. De wijkteamchef zegt in Het Parool dat hij het idee 

heeft dat de groep niet uit was op een afrekening met Surinamers of Antillianen 

in het algemeen. 

Om 1.30 uur verzamelt zich een groep van ongeveer zeventig personen. Ongeveer 

25 personen proberen vervolgens een woning in een portiekflat binnen te dringen. 

Vermoed wordt dat de dader van de steekpartij zich in dit pand bevindt. De politie 

wordt gealarmeerd door verontruste bewoners en begeeft zich met spoed naar 

het pand. Op het moment dat zij arriveert, zijn zeven personen doorgedrongen 

tot in de gemeenschappelijke hal. Ruiten van de woning zijn vernield. De politie 

verhindert dat de belagers de woning binnendringen. De tweede verdachte van 

de steekpartij wordt in de woning aangehouden. De politie wordt bekogeld met 

stenen. Ook bij een café worden ruiten ingegooid. De jongens hebben stenen 

voor het grijpen omdat er juist die week aan de bestrating wordt gewerkt. Alle 

beschikbare krachten worden naar de Indische Buurt gedirigeerd. 

125

Om 2.15 uur dringt een groep personen een andere woning binnen, blijkbaar 

op zoek naar de medeverdachte. Op het moment dat de politie arriveert, zijn de 

jongens al vertrokken. Later wordt een van hen aangehouden als verdachte van 

het binnendringen van de woning. Hij bestuurde de auto waarmee de verdachten 

van het binnendringen zijn weggereden. Het is het laatste incident van deze 

avond. Voor verdere escalaties wordt gevreesd. 

Voor het onderzoek is gesproken met de stadsdeelvoorzitter, de coördinator 

openbare orde en veiligheid, een opbouwwerker, de coördinator jongerenwerk, 

een schooldirecteur en een buurtregisseur. 

Context 

De Indische Buurt is een dichtbevolkte wijk, gelegen in het oostelijke deel van 

Amsterdam. De buurt is gebouwd aan het begin van de twintigste eeuw en bestaat 

voornamelijk uit etagewoningen. De wijk wordt ten tijde van de steekpartij gerenoveerd. 

Een groot deel van het oude woningbestand is inmiddels gesloopt. 

Er zijn nieuwe flats voor in de plaats gekomen. Vanaf de jaren 1970 begonnen 

steeds meer bewoners de wijk te verlaten. Hun plek werd ingenomen door migranten. 

Eerst waren dit Italianen en Spanjaarden. Later waren het veel meer 

Marokkaanse-Nederlanders en Turken. Vanaf eind jaren 1990 ziet men ook steeds 

vaker Oost-Europeanen in de wijk. Er is sprake van onderverhuur waardoor ook 

veel illegalen in de wijk wonen. 194 De buurt heeft weinig voorzieningen. De 

middenstand is veelal weggetrokken. Er zijn twee cafés. Het eerste, Café Seleccio, 

heeft een overwegend Surinaamse klandizie en staat slecht bekend: er zou drugs 

worden gedeald. Het andere café heeft niet lang voor het incident zijn deuren 

geopend en trekt vooral een Nederlands publiek. Dan is er nog de cafetaria aan 

het Ambonplein, die sinds kort wordt gedreven door een man van Egyptische 

afkomst. De snel veranderende bevolkingssamenstelling is voor veel autochtone 

bewoners moeilijk te verteren. Zij voelen zich een minderheid in hun eigen wijk. 

Niet alleen de bevolkingssamenstelling benauwt hen, ook de leeftijdsopbouw. De 

migranten hebben vaak kinderrijke gezinnen. De meeste autochtonen die in de 

wijk wonen zijn ouderen. Zij ergeren zich aan de jongeren, die vaak tot laat op 

straat zijn te vinden. Plekken waar zij rondhangen zijn onder meer het Boniplein 

en het Ambonplein, waar zich ook de enige cafetaria van de buurt bevindt. Op 

deze plekken staan borden waarop ‘afspraken’ met de jongeren zijn genoteerd. Zo 

is het niet toegestaan om op brommers over het plein te rijden, moet afval worden 

opgeruimd en moet het na tien uur stil zijn. 

In de zomer van 2006 wordt de gebrekkige sociale cohesie als het voornaamste 

probleem in de buurt gezien. Er zijn nauwelijks contacten tussen de bewoners 

van de verschillende etnische groepen. Sommigen weten niet eens wie er bij hen 

194 Van den Brink, 2007: 87-88. 

126

in het portiek wonen. Autochtone Nederlanders voeren aan dat de buitenlanders 

slecht of geen Nederlands spreken en dat zij daarom niet toegankelijk zijn. Van 

etnische spanningen is geen sprake, zo zegt een respondent van de politie. De 

groepen mengen echter nauwelijks, zo voegt hij er aan toe. In het verleden hebben 

zich wel spanningen voorgedaan. Op het Makassarplein in het aangrenzende 

kwadrant moest de ME eenmaal de orde herstellen. Daarna hebben zich geen 

noemenswaardige ordeverstoringen meer voorgedaan. 

Aanpak 

De politie en het stadsdeelbestuur nemen de volgende ochtend initiatieven om de 

wijk te kalmeren. Donderdagochtend 21 september vindt crisisberaad plaats in 

het stadsdeelkantoor. De situatie wordt als een sociale crisis beschouwd, zegt een 

respondent van de gemeente. De stadsdeelvoorzitter, politie en justitie beramen 

maatregelen om de rust te bewaren. Zo wordt besloten de plek tegenover de belwinkel 

– waar het slachtoffer in elkaar is gezakt – af te zetten. Mensen kunnen 

hier bijeenkomen om het slachtoffer te gedenken en om over de gebeurtenissen 

van de vorige dag te praten. Het ‘vredesdetachement’ van de Amsterdamse politie 

zal worden ingezet. 195 In het beraad wordt tevens besloten alle sleutelfiguren in 

de wijk in te schakelen. De vier buurtregisseurs spreken onmiddellijk hun netwerk 

aan. Het stadsdeel en de politie leggen vervolgens contacten met de imams 

van de beide moskeeën in de wijk, een lid van de Marokkaanse Raad als vertegenwoordiger 

van de Marokkaanse gemeenschap en een persoon van de Stichting 

Ondro Bong als vertegenwoordiger van de Surinaamse gemeenschap. 

Ook het PEP-team wordt onmiddellijk bij de crisis betrokken. 196 Een van de 

medewerkers, zelf van Marokkaanse afkomst, heeft makkelijk toegang tot de 

jongeren in de buurt. Hij gaat samen met onder meer de Marokkaans-Nederlandse 

stadsdeelwethouder F. Elatik de wijk in. Op straat spreken zij de mensen aan, 

peilen ze hun gevoelens en proberen ze waar nodig de mensen te kalmeren en 

moed in te spreken. 

Medewerkers van het jongerenwerk worden eveneens de straat op gestuurd en 

schooldirecteuren worden ingeschakeld. In de loop van de donderdag wordt besloten 

dat de moskeeën op vrijdagmiddag een gebedsdienst zullen organiseren. 

Dit besluit is niet eenvoudig te nemen. Twee moskeebesturen kunnen het aan- 

195 Vredesdetachement, dat wordt ingezet bij situaties die mogelijk onrust kunnen verwekken. Dit 

gebeurt onder meer bij demonstraties, waar de agenten van het detachement contacten leggen en 

onderhouden met de organisatoren. Ook wanneer zich maatschappelijke spanningen voordoen 

komt het vredesdetachement in beweging. Via een uitgebreid netwerk van ketenpartners en van 

vertegenwoordigers uit alle grote bevolkingsgroepen kunnen snel contacten worden gelegd. 

196 Het PEP-team (pleinen parkenteam) bestaat uit risicojongeren en surveilleert op pleinen en parken. 

Het team krijgt begeleiding van de politie en richt zich op risicojongeren, die al op enigerlei 

wijze bij de politie bekend zijn, om te voorkomen dat ze afglijden naar lichte criminaliteit. 

127

vankelijk niet eens worden over de manier waarop zij het slachtoffer moeten 

herdenken. Uiteindelijk zullen zij allebei een eigen dienst organiseren. De familie 

laat via vertegenwoordigers van de Marokkaanse Raad weten dat zij de dienst in 

een van de moskeeën zullen bijwonen. Tevens valt die middag het besluit om op 

vrijdagavond een bewonersbijeenkomst te beleggen. 

Ook het centraal stadsbestuur neemt de zaak hoog op. ’s Middags komen de 

burgemeester, de korpschef en de hoofdofficier van justitie voor een speciaal 

driehoeksoverleg bijeen. Burgemeester Cohen laat weten dat hij verontrust is. Hij 

geeft aan dat hij een incident van deze omvang nog niet eerder heeft meegemaakt. 

‘Het is niet niks als midden in de nacht een paar honderd man door de straten 

rennen.’ Dat het uit de hand liep had volgens hem te maken met een combinatie 

van woede en ‘indicaties van wie de daders waren’. 197 Voor de avond zal extra 

politie paraat worden gehouden, waarbij de zichtbare aanwezigheid op straat 

wordt opgevoerd. 

In de ochtend is het relatief rustig. De politie heeft de plek voor de belwinkel afgezet 

met lint. Het idee om op die manier een tijdelijke plek van herdenking en bezinning 

in te richten werkt. Er liggen afscheidsbriefjes en bloemen. Diverse politiemensen 

houden toezicht. Rondom de plek verzamelen zich tal van belangstellenden. 

Onder hen zijn zowel Marokkaanse als autochtone Amsterdammers. Mensen zijn 

voortdurend met elkaar in gesprek. Niettemin is de spanning in de buurt voelbaar. 

Groepjes staan op straat en gedragen zich onrustig. Een respondent van een 

basisschool besluit de deuren te sluiten als alle kinderen binnen zijn. Voor de 

school ligt de situatie extra gevoelig. Enkele leerkrachten zijn van Surinaamse 

afkomst en ze zijn bang dat zij op het incident zullen worden aangekeken en dat 

dit represailles tot gevolg heeft. De school belt met het politiebureau en legt de 

situatie uit. Het bureau geeft een speciaal telefoonnummer dat in geval van nood 

gebeld kan worden met de verzekering dat de politie dan binnen enkele minuten 

op de stoep zal staan. 

Nadat de directeur de klassen is rondgegaan en de reacties van zijn leerkrachten 

heeft vernomen, roept hij het voltallige personeel bijeen om hun te vertellen hoe 

de situatie precies in elkaar steekt. Het blijkt een goede gelegenheid om stoom af 

te blazen. De hele dag blijft de school hermetisch gesloten. Er wordt niet buiten 

gespeeld. Veel kinderen van zowel Surinaams-Nederlandse als Marokkaans- 

Nederlandse afkomst blijven weg uit angst voor verdere ongeregeldheden. De 

directeur noteert hen als geoorloofd afwezig. Dit verzuim tekent zijn inziens de 

sfeer in wijk. De politie was er onmiddellijk bij om de mensen gerust te stellen. 

‘Het zou allemaal niet zo erg zijn,’ zo geeft de respondent aan, ‘maar als de politie 

zegt dat het allemaal wel meevalt, dan moet je op je hoede zijn.’ Een andere 

medewerker van de school, die zelf in de wijk woont, kan namens veel bewoners 

197 de Volkskrant, 22-9-2006. 

128

zeggen dat de gehele situatie wel degelijk beangstigend was en dat veel mensen 

hierdoor behoorlijk van slag waren. 

In de loop van de middag neemt de spanning toe. Vooral onder Marokkaans- 

Nederlandse jongens lopen de gemoederen opnieuw op. Enkelen van hen geven 

aan niet eerder te zullen rusten voordat alle daders gepakt zijn. Het verhaal gaat 

dat meerdere Surinamers uit de groep op het slachtoffer hebben ingestoken. De 

daders zijn nog niet gepakt. Ook zijn zij boos over de hulpverlening en daarmee 

leggen zij de schuld voor de dood van het slachtoffer direct bij de overheid. Zij 

menen dat hij niet op tijd is geholpen, ‘omdat het toch maar een Marokkaan is’. 198 

De ambulance zou er te lang over hebben gedaan, terwijl het ziekenhuis vlakbij 

is. Die veronderstelling wordt gesterkt door de uitlatingen van de vrouw van de 

eigenaar van de belwinkel die tegenover een krant verklaart dat er bijna een uur 

tussen haar melding en de komst van de eerste ambulance zou hebben gezeten. De 

jongens denken dat het beter was geweest als een traumahelikopter was ingezet. 

Ook de buurtregisseur krijgt kritiek. Hij zou te weinig hebben gedaan om de daders 

in de kraag te vatten. Het zijn mede deze verhitte gesprekken die de gemoederen 

in de middag doen oplopen. Politie en het sociale netwerk voorkomen een nieuwe 

escalatie door de straat op te gaan en actief contact te maken met de Marokkaanse 

groep en die te kalmeren. 

Aan het begin van de avond spreekt de stadsdeelvoorzitter ten slotte nog met zeven 

Marokkaanse jongens van de harde kern. Zij vertellen hem dat de onrust van de 

vorige avond voortkwam uit een streven naar rechtvaardigheid. De meesten zijn 

nu afgekoeld, zo verklaart hij ten overstaan van de pers. ‘Ik hoorde berusting, al 

zullen mensen nog lang boos zijn.’ 199 

Plotseling blijkt ook dat mensen die avond een stille tocht willen houden. Het 

stadsdeel is hier niet van op de hoogte. Het is in ieder geval niet in de plannen 

opgenomen. Van enige organisatie blijkt ook geen sprake, het blijkt meer om een 

spontane daad te gaan. Tegen negen uur ’s avonds verzamelen ongeveer honderd 

mensen zich bij de afzetting. Het zijn vooral jongens en mannen, overwegend 

Marokkaanse Nederlanders. De stadsdeelvoorzitter laat de tocht niet doorgaan. 

Hij geeft aan dat de oproep voor de stille tocht geen initiatief was van de familie, 

maar uit onbekende hoek kwam. 

’s Avonds komt het toch weer tot ongeregeldheden. Opnieuw trekken Marokkaanse 

jongens rond en bij een café waar veel Surinamers komen, sneuvelt een ruit. De 

politie grijpt in en jaagt de jongens uiteen. Er worden politiehonden ingezet. 

De door de moskeeën georganiseerde herdenkingsdienst op vrijdag 22 september 

wordt druk bezocht. De familie van het slachtoffer is daarbij aanwezig. Na afloop 

trekt men naar de afzetting voor de belwinkel voor een gezamenlijk gebed. 


199 NRC, 23-9-2006. 

129

Volgens de stadsdeelvoorzitter neemt de spanning eigenlijk pas af na het vrijdagmiddaggebed 

in de beide moskeeën. 

De wijkbijeenkomst op vrijdagavond verloopt daarentegen nogal rumoerig. De 

bijeenkomst is druk bezocht. Mensen staan zelfs in de gang. Onder de bezoekers 

zijn veel Marokkaanse, enkele Surinaamse en een handjevol autochtone bewoners. 

De wijkteamchef en de stadsdeelvoorzitter staan het publiek te woord. Zij worden 

bijgestaan door enkele ambtenaren. De sfeer is emotioneel en de avond verloopt 

rumoerig. Enkele Marokkaanse jongens worden halverwege de avond de zaal 

uitgezet omdat zij zich misdragen. Uit de krantenverslagen blijkt dat men niet 

echt naar elkaar wil luisteren. Marokkaanse bewoners verwijten de politie dat zij 

niet op tijd zou hebben ingegrepen. Het slachtoffer zou vrijwel onder de ogen van 

de buurtregisseur zijn vermoord. De eigenaar van Café Seleccio wordt uitgehoond 

wanneer hij begrip vraagt voor zijn situatie. De politie slaagt er volgens journalisten 

niet in om de bewoners van het tegendeel te overtuigen. De districtschef tracht 

ook de schuld in de schoenen van de media te schuiven. Hij ontkent dat er sprake 

zou zijn geweest van rellen. In werkelijkheid, zo zegt hij, werd donderdagavond 

rond half twaalf een Surinaams café voor de tweede maal met stenen bekogeld en 

sneuvelden bij een ander café de ruiten. Ook werden enkele autoruiten vernield. 

Volgens de stadsdeelvoorzitter bood de bijeenkomst de mensen de mogelijkheid 

stoom af te blazen. Zo werd ook het criminaliteitsprobleem in de wijk aangestipt. 

Jongens hangen tot diep in de nacht op straat, dealen en maken lawaai. Dit is 

volgens de stadsdeelvoorzitter de afgelopen tijd toegenomen. Een Marokkaanse 

vader beaamt dit en zegt dat veel moeders ’s ochtends hun kinderen niet meer naar 

school durven brengen vanwege de dreigende sfeer op en rond de schoolpleinen. 200 

Vervolg 

Gedurende en direct na de gebeurtenissen ontstaat een discussie over de rol van 

de media. Politie en stadsbestuur zijn allerminst tevreden over de berichtgeving. 

Enkele bewoners zijn evenmin over de pers te spreken. Drie dagen lang werden 

de straten in de wijk bevolkt door journalisten en cameraploegen van zowel de 

Amsterdamse zender AT5 als de nationale zenders. In de ogen van de politie en 

de bestuurders hebben vooral de Volkskrant en de NRC de gebeurtenissen nogal 

opgeklopt. NRC en Het Parool spraken op hun voorpagina van tientallen Marokkaanse 

jongens die op zoek waren naar de daders. De Telegraaf meent dat het er 

honderd tot honderdvijftig waren. Volgens de Volkskrant waren het zelfs ‘enkele 

honderden Marokkaanse Nederlanders die woensdagnacht uren jacht maakten op 

de vermoedelijke dader’ en werden bij verscheidene Surinaamse cafés de ruiten 

ingegooid. 


130

Het nieuws wordt nog enigszins weggedrukt door het aftreden van twee ministers 

op 21 september, de dag na de steekpartij. De ministers Donner en Dekker treden 

af vanwege de uitkomsten van het rapport over de Schipholbrand. 201 

De bestuurders stoorden zich vooral aan de sfeerreportages over de gebeurtenissen 

in de wijk. Volkskrant-journalist Willem Beusekamp schrijft dat er sprake is 

van groeiende onrust in de buurt en dat een confrontatie tussen Marokkaanse 

Nederlanders en Surinamers dreigt. De krant kopt: ‘In de Indische buurt staan 

Marokkaanse Nederlanders en Surinamers tegenover elkaar na dodelijke steekpartij’. 

Beusekamp zegt dat buurtbewoners spreken van een ondraaglijke situatie 

in de wijk en dat de buurt gebukt gaat onder overlast en criminaliteit. Onder 

Marokkaanse Nederlanders en Surinamers zou onenigheid zijn ontstaan over de 

verdeling van de drugshandel. 202 

Ook de NRC is weinig terughoudend in zijn berichtgeving. In een verhaal over 

de gebeurtenissen van donderdagavond spreekt een journalist van een kat-enmuisspel 

dat de jongens met de politie spelen. 

‘Staan de politiebusjes op de ene straathoek, dan verplaatsen de jongeren 

zich naar een andere hoek. De agenten proberen zich volgens de krant 

nonchalant te mengen met de jeugd. Kijken en bekeken worden. Maar 

als de politie uit het zicht verdwijnt, komt een groepje Marokkanen langzaam 

in beweging. Ineens wordt er gerend. Dan gaan de ruiten eraan. De 

politie loopt er achteraan.’ 

Het artikel vervolgt: 

‘Het is een uur lang rustig. Maar om 1.00 uur is het opnieuw raak. Drie 

politiebusjes scheuren richting het Muiderpoortstation. Bij het Surinaamse 

café Muiderhoek is een ruit versplinterd. De ruit zit nog in het 

kozijn. Drie stenen liggen op de grond. De Surinaamse cafébezoekers 

zijn verbijsterd. “Wat hebben we er nou mee te maken?” vragen ze aan 

de agenten. Die schudden hun hoofd. Ze weten het ook niet. “Ik weet het 

ook niet meer. Ik ben er klaar mee. Ik weet niet hoe die jongens denken,” 

zegt een agent vertwijfeld. Naast het café zijn ook twee autoruiten ingegooid. 

“Als jullie ons niet verdedigen moeten we het zelf maar doen,” 

stelt een man vast. Aan de overkant van de straat lopen drie Marokkanen 

voorbij. “Nikkers, nikkers,” sissen ze.’ 

201 NRC, 21-9-2006; de Volkskrant, 22-9-2006. 


131

Kranten schrijven ook dat de buurtregisseur achter de verkeerde persoon is 

aangerend. Als de dadergroep in meerdere richtingen uiteenstuift, volgt hij de 

man met de honkbalknuppel. Een ander, gewapend met een mes, zou volgens 

de journalisten de dader zijn. Dit zou volgens hen ook reden zijn geweest voor 

de Marokkaanse jongens zelf op zoek te gaan naar de dader(s). Het Parool weet 

ook te vertellen dat de buurtregisseur op donderdagochtend bij de afgezette herdenkingsplek 

door Marokkaanse jongens is belaagd. Zij verweten hem niet tijdig te 

hebben ingegrepen. Feit is dat zijn inzet die avond en de volgende ochtend bijdroeg 

aan de rust in de wijk: er worden drie aanhoudingen verricht en bewoners krijgen 

de gelegenheid hun verhaal te vertellen. 

Het bestuur neemt het de pers ook kwalijk dat zij direct suggereerde dat het om 

een rassenrel zou gaan en dat Marokkaanse en Surinaamse Nederlanders op 

gespannen voet met elkaar staan. Dit was volgens de stadsdeelvoorzitter zeker 

niet het geval en aan hem toegeschreven uitspraken in de zaterdageditie van Het 

Parool over spanningen tussen Marokkaanse Nederlanders en Surinamers waren 

volgens hem door de journalist uit hun verband getrokken. Donderdag was het 

voor hem al duidelijk dat van een dergelijke situatie in de wijk geen sprake was. 

De wijkteamchef is het met de stadsdeelvoorzitter en de burgemeester eens. 

Hij zag al meteen dat de gebeurtenis werd geplaatst in een context van etnische 

spanningen. Maar daarvan was volgens hem geen sprake. Ook de begeleider van 

het PEP-team weet niets van spanningen. Toch blijven journalisten drie dagen 

lang vergeefs zoeken naar etnische spanningen. Buurtbewoners, Surinaamse, 

Marokkaanse en autochtone Nederlanders ontkennen dat er iets aan de hand is. 

Een Surinaamse Nederlander geeft aan dat hij nooit problemen heeft gehad met 

zijn Marokkaanse buren. De steekpartij was gewoon een akelig incident. 203 

Ook in het veelbekeken televisieprogramma De wereld draait door spreekt presentator 

Matthijs van Nieuwkerk van rassenrellen in de Indische Buurt en van 

Marokkanen en Surinamers die lijnrecht tegenover elkaar staan. Burgemeester 

Cohen die in het programma te gast is neemt onmiddellijk afstand van deze 

uitspraak. Het Parool vraagt criminoloog Frank van Gemert om een reactie. Hij 

zegt evenmin iets van etnische spanningen in de wijk te weten. Hij geeft aan dat 

de steekpartij juist een enorme impact op de groep Marokkaanse jongens had. 

Hier was immers één persoon het slachtoffer geworden van een groep. Dat bracht 

een groot gevoel van onrecht teweeg. De Marokkaanse jongens wilden dit even 

rechtzetten, door de betrokken Surinamers een lesje te leren. 204 

Dat de buurt en de belangenorganisaties zich ook hebben gestoord aan de berichtgeving 

blijkt wel uit de reactie van woordvoerders van de Marokkaanse en 

Surinaamse gemeenschappen in verscheidene televisieprogramma’s. In het actualiteitenprogramma 

Eén Vandaag nemen zij beiden afstand van de suggestie dat er 

203 Het Parool, 22-9-2006. 

204 Het Parool, 22-9-2006. 

132

sprake zou zijn van etnische spanningen. Dit doen zij ook in het VARA-programma 

De leugen regeert. Met enige steun van de politie en het stadsdeelbestuur hebben 

zij contact gezocht met dit televisieprogramma waarin persgedrag aan de kaak 

wordt gesteld. In dit programma komt eerst buurtbewoonster Zazkia aan het woord. 

Zazkia heeft op internet dan al een felle polemiek gevoerd over de opgeblazen en 

soms stigmatiserende berichtgeving. Zij woont in een flat aan de Insulindeweg vlak 

bij de belwinkel. De bewuste avond van 20 september heeft zij niets gemerkt van al 

die honderden jongens die volgens de Volkskrant door de wijk trokken. Vervolgens 

komen de woordvoerders van de Marokkaanse en Surinaamse gemeenschap in het 

programma aan het woord, die aangeven dat de berichtgeving nogal tendentieus 

was. Vooral de Volkskrant krijgt ervan langs. De etnische spanningen die de krant 

noemt, worden door hen ontkend. Een SP-raadslid van het stadsdeel Zeeburg 

heeft zich aan de berichtgeving over de bewonersbijeenkomst van dezelfde krant 

gestoord. Ook hier heeft de journalist geschreven dat er die avond sprake was van 

spanningen tussen de beide bevolkingsgroepen. Volgens het raadslid, dat er zelf bij 

was, ligt het beduidend anders. 205 Hij juicht de inspanningen van de woordvoerders 

van de Marokkaanse en de Surinaamse gemeenschap, die fel van leer trokken 

tegen de pers, dan ook toe. Hij zegt nog eens dat het een spontane actie van beide 

heren was, die uiteraard van de zijde van het stadsdeel werd toegejuicht. 

In november wordt de dader van de steekpartij opgepakt in Enschede. De arrestatie 

maakt een definitief einde aan de onrust. In november organiseert het stadsdeel 

een tweede wijkbijeenkomst. Deze verloopt aanmerkelijk rustiger dan de 

eerste en de opkomst is laag. Wel denkt men dat de steekpartij en alle commotie 

hieromheen gezorgd heeft voor een omslag in de wijk. Na het incident is het 

rustiger geworden in de wijk. Er lijkt meer saamhorigheid onder bewoners te 

zijn ontstaan en men komt weer in beweging. Het door de snackbareigenaar 

georganiseerde Suikerfeest is daar het bewijs van. 


De casus Indische Buurt laat zien hoe belangrijk het is te beschikken over een 

goed netwerk. Na de gebeurtenissen van de avond van 20 september werd de 

zaak onmiddellijk serieus opgepakt. Het stadsdeel beschouwde de gebeurtenissen 

als een sociale crisis. Het gehele netwerk van gemeente en politie werd in werking 

gezet. Mensen trokken onmiddellijk de wijk in en legden contact met alle 

belangrijke sleutelpersonen. Dit incident laat ook zien dat mensen die tot het 

directe netwerk behoren, aangezet worden om vervolgens weer andere sleutelpersonen 

aan te spreken. Zo ontstond een sneeuwbaleffect. Van dit alles ging een 

kalmerende werking uit. Eenieder kon zijn eigen achterban aanspreken. 

205 De wereld draait door, 29-9-2006. 

133

De politie besloot in overleg met het stadsdeel om de plaats voor de belwinkel 

af te zetten. Zo ontstond een herdenkingsplek waar mensen uit de wijk elkaar 

konden ontmoeten en waar men met elkaar de emoties kon delen. Mensen konden 

stoom afblazen. De herdenkingsdienst in de beide moskeeën was eveneens een 

middel om emoties te delen. Het gezamenlijke gebed bij de herdenkingsplek voor 

de belwinkel fungeerde als een afsluiting van wat er die week was gebeurd. 

Ten slotte had ook de bewonersavond dit doel. Uiteraard was dit voor het stadsdeel 

en de politie ook een goede gelegenheid om de bewoners te informeren en mogelijk 

geruchten weg te nemen. Daarnaast bood het de mensen de gelegenheid in alle 

openheid hun grieven over de wijk te spuien, wat ook gebeurde. Dat de stille tocht 

niet doorging, kwam omdat niet duidelijk was wie de organisatoren waren. Mocht 

er tijdens de tocht iets misgaan, dan was niet duidelijk wie – behalve de politie – 

de rust zou kunnen bewaren. 

De politie heeft samen met het stadsdeelbestuur een regierol gespeeld. Zij zijn 

voortdurend in overleg geweest over de te nemen maatregelen. De politie heeft 

zich verder terughoudend opgesteld. Zo is er bijvoorbeeld geen ME ingezet. Wel 

werden extra mensen en hondengeleiders paraat gehouden om op donderdagavond 

in te kunnen grijpen. Ook in deze casus bleek het essentieel dat gebruikgemaakt 

kon worden van een al bestaand netwerk. Desondanks ontbrak het soms aan 

informatie en was er sprake van verrassingen. De casus maakt duidelijk dat berichtgeving 

in de media van grote invloed kan zijn op de definiëring van een gebeurtenis 

(met of zonder etnische spanningen). 


Hoewel de buurt divers is samengesteld, kent deze naar verluidt geen duidelijke 

etnische spanningen. De dood van de Marokkaanse man leidt tot grote verontwaardiging 

bij een groep Marokkanen. Deze richt zich vooral op de (vermeende) daders 

en er vinden diverse geweldsincidenten plaats om verhaal te halen. De politie 

was niet bij de directe aanleiding betrokken, maar raakt al snel betrokken bij de 

ontwikkelingen die volgen. 

In termen van het escalatiemodel kan de aanpak als volgt worden samengevat. 

• Er is veel energie besteed om de emoties verbonden aan de gebeurtenis die 

verontwaardiging oproept de ruimte te geven en te kanaliseren, zodat de 

verontwaardiging vermindert. Het verstrekken van informatie droeg daar 

ook aan bij. 

• De aanpak was erop gericht geen nieuwe gebeurtenis te creëren die verontwaardiging 

zou kunnen oproepen, en te kiezen voor een terughoudende 

opstelling zonder inzet van ME. 

• De aanpak was erop gericht wij-zij-tegenstellingen te overbruggen en niet 

te verscherpen. 

• Tegelijkertijd werd direct en gedifferentieerd ingegrepen op momenten 

van geweld. 

134

• De aandacht voor het relationele aspect komt wellicht nog het beste tot 

uiting in de constatering dat er na het incident meer saamhorigheid onder 

bewoners lijkt te zijn ontstaan. 

6.4 Schietincident in Amsterdam Slotervaart 

Aanleiding 

Op 14 oktober 2007 weet een man rond twaalf uur ’s middags over de balie te 

springen van het Amsterdamse politiebureau aan het August Allebéplein. De man 

steekt met een mes wild om zich heen. Een agent wordt in de nek en de borst 

gestoken. Als de agent probeert weg te komen wordt hij nog tweemaal in de rug 

gestoken. Een tweede (vrouwelijke) agent wordt in nek en schouder geraakt. De 

agente grijpt haar dienstwapen en schiet de man neer. De man overlijdt aan zijn 

verwondingen. 

Een aantal vooral jongere wijkbewoners lijkt ervan overtuigd te zijn dat de politie 

alle schuld draagt. De volgende dag wordt het politiebureau met stenen bekogeld. 

Een politieauto gaat in vlammen op. Diezelfde dag wordt een cameraploeg van 

NOVA door Marokkaans-Nederlandse jongens bedreigd. Hun wordt te kennen gegeven 

dat zij dienen te vertrekken. Een van de jongens zegt tegen een cameraman 

dat hij zijn neus in zijn gezicht zal slaan als hij niet weggaat. De politie houdt 

rekening met verdere ongeregeldheden. Om te bezien welke aanpak de politie 

heeft gehanteerd zijn voor deze casus drie politiefunctionarissen, de voorzitter 

van de stadsdeelraad en een jongerenwerker geïnterviewd. 

Context 

Slotervaart is een van de zogenaamde krachtwijken en heeft een geschiedenis van 

problemen en overlast, waaronder de in hoofdstuk 4 beschreven rel op het August 

Allebéplein in 1998. Deze geschiedenis draagt de wijk nog steeds met zich mee. 

Wanneer er iets gebeurt, vertonen journalisten de neiging onmiddellijk terug te 

grijpen naar dergelijke spraakmakende incidenten. Bekend is ook de Mondriaangroep, 

een groep jongeren van voornamelijk Marokkaanse afkomst, die zich 

ophoudt nabij de Piet Mondriaanstraat. De groep bestaat uit zo’n dertig personen, 

van wie er meerdere al herhaaldelijk zijn opgepakt. In 2006 zijn in Slotervaart 

straatcoaches aangesteld die de jongeren op hun gedrag aanspreken. 

Delen van de wijk kenmerken zich door lange straten met eentonige naoorlogse 

flatblokken – bijnaam: schotelcity, 45.000 bewoners. Het stadsdeel maakt deel uit 

van de Westelijke Tuinsteden die na de oorlog de krap behuisde Amsterdammers uit 

de negentiende-eeuwse binnenstad ruimte en groen moesten bieden. Uiteindelijk 

trokken zij de stad uit en arme migrantengezinnen trokken in de portiekflats waar 

ze nu bijna de helft van de bevolking vormen. Veel Marokkaanse jongens uit 

het stadsdeel zijn op drift: veel zijn werkeloos en ongeschoold, en het stadsdeel 

135

lijkt een voedingsbodem voor radicalisering (Mohammed B., Ismaël A. en Samir 

A. groeiden er op). Op meerdere plekken zijn hanggroepen. Sommigen vertonen 

crimineel gedrag. Opvallend is vooral de jonge leeftijd van veel groepsleden. Het 

stadsdeel maakt zich hier zorgen over. 

De rel van 1998 had als voordeel dat de ernst van de situatie in de wijk goed 

aan het licht kwam. Er is sindsdien hard gewerkt om de relatie tussen politie 

en bewoners te verbeteren. Desalniettemin blijft een groep bewoners de politie 

wantrouwen. Het valt moeilijk te zeggen of deze groep alleen uit Marokkaanse 

Nederlanders bestaat. Duidelijk is wel dat etniciteit een rol speelt. 

Slechts drie dagen voor het schietincident, op 11 oktober 2007, heeft er op de 

stoep van de nabijgelegen scholengemeenschap Het Technisch College een 

steekpartij met dodelijke afloop plaatsgevonden als gevolg van een ruzie tussen 

twee scholieren. 

Een directe aanleiding voor de steekpartij van 14 oktober lijkt er niet te zijn. 

De dader was ernstig verward toen hij het bureau in liep en willekeurig om zich 

heen begon te steken. Hij behoorde tot de harde kern van een probleemgroep, is 

veroordeeld voor het plegen van gewelds- en vermogensdelicten en lijdt aan een 

psychiatrische stoornis. In april 2008 wordt hij op last van de rechter opgenomen 

in een gesloten afdeling van de Valeriuskliniek. Daar wordt schizofrenie bij hem 

gediagnosticeerd. Hij weet meerdere keren te ontsnappen, maar wordt iedere keer 

met hulp van de politie weer teruggebracht. In augustus wordt hij tot ergernis 

van zijn familie voorwaardelijk ontslagen. Hij zou lijden aan waanbeelden en 

zelfmoordneigingen vertonen. Zes weken voor het steekincident heeft de familie 

de kliniek nog tot driemaal toe verzocht de dosering van de antipsychotica aan te 

passen. De donderdag voor het incident verzoekt de dader zelf nog om opname 

op de gesloten afdeling. Hij zou stemmen in zijn hoofd horen. De kliniek voldoet 

aan zijn verzoek, maar ook ditmaal blijkt zijn verblijf van korte duur te zijn. Op 

zondag 14 oktober geeft hij te kennen onder begeleiding naar buiten te willen 

voor een wandeling. Om ongeveer 11.30 uur weet hij zich van zijn begeleiders 

te ontdoen. Een half uur later stapt hij gewapend met een mes het politiebureau 

August Allebéplein binnen. 

Aanpak 

De burgemeester, de hoofdcommissaris en de stadsdeelvoorzitter komen kort na 

het incident bijeen op het politiebureau. Omdat bij het dodelijke incident een 

politiefunctionaris is betrokken, dient het onderzoek te worden verricht door 

een ander politiekorps. In dit geval wordt het onderzoek verricht door de politie 

Utrecht, die spoedig ter plaatse is en met het politieonderzoek begint. Het duurt 

vrij lang voordat het dodelijke slachtoffer is geïdentificeerd. Uiteindelijk blijkt 

het om Bilal B. te gaan. 

Op 15 oktober, daags na het incident, geeft de Amsterdamse driehoek een persverklaring 

uit. De achternaam van het slachtoffer wordt om privacyredenen niet 

136

prijsgegeven. De media trekken massaal de buurt in. Vanaf 15 oktober verschijnen 

naast de persverklaring steeds meer berichten met informatie over Bilal B. 

De aanpak van politie en bestuur bestaat er hoofdzakelijk uit de buurtbewoners 

zo eerlijk en snel mogelijk van informatie te voorzien. Hierbij wordt ook gebruikgemaakt 

van de media, waaronder de televisie. Dit alles om te voorkomen 

dat er onrust zal uitbreken op grond van allerlei verhalen die ongetwijfeld in 

de buurt de ronde zullen gaan doen. De politie wil dit zo veel mogelijk zien te 

voorkomen. 

De korpsleiding heeft op dat moment rekening te houden met de impact van de 

gebeurtenis. Er zijn immers twee politiemensen gevaarlijk gewond geraakt. Voor 

de bezetting van het bureau Slotervaart zijn dit naaste collega’s. De emoties lopen 

dan hoog op. Een respondent vertelt: ‘Behalve dat er van alles om je heen gebeurt, 

zit je ook met de interne emoties die loskomen. Want er zijn wel twee collega’s 

van je neergestoken en dat had ook heel slecht kunnen aflopen.’ De politieleiding 

organiseert een interne bijeenkomst waar de aandacht uitgaat naar wat er is gebeurd 

en hoe de politiemensen zich voelen. Besloten wordt ook een deel van de vaste 

bezetting tijdelijk uit de wijk terug te trekken. Hun plaats wordt ingenomen door 

politiemensen uit andere wijken. De noodhulp wordt volop bij de ordehandhaving 

betrokken. Zij krijgt een duidelijke uitleg over de normen in de wijk en over de 

wijze waarop de bewoners het best kunnen worden aangesproken. 

Daarnaast wordt het Marokkaans Netwerk Politie gevraagd te assisteren bij het 

surveilleren in de buurt. Dit netwerk bestaat uit politieagenten van Marokkaanse 

afkomst die werkzaam zijn binnen het korps Amsterdam-Amstelland. Door de 

inzet van deze politiemensen kunnen Marokkaanse Nederlanders de agenten 

eenvoudig aanspreken en andersom. De verwachting is dat dit de drempel om 

met de politie een gesprek te voeren zal verlagen. De chef van dienst geeft 

onmiddellijk aan dat hij liever geen honden en paarden in de wijk wil hebben. De 

inzet van dergelijke onderdelen kan weer agressie opwekken. Aandacht is er ook 

voor de nabestaanden van Bilal B. De stadsdeelvoorzitter bezoekt samen met de 

politie de familie om die te condoleren. 

Om de buurt zo snel mogelijk van informatie te voorzien worden de contacten 

in de buurt waar de politie over beschikt aangesproken. Zij kunnen de mensen 

tot kalmte te manen. De politie geeft aan dat de aanpak na het steekincident niet 

los kan worden gezien van wat het wijkteam de laatste jaren in de buurt heeft 

geïnvesteerd. Het is de politie zelf die de contacten met belangrijke sleutelpersonen 

in de wijk, maar ook met bewoners onderhoudt. De Marokkaanse buurtregisseur 

speelt hier een belangrijke rol in. De ketenpartners, onder wie de jongerenwerkers 

en opbouwwerkers, hebben na het steekincident geen specifieke rol gespeeld bij 

het informeren van de buurt. 

Kort na elkaar vinden er vervolgens drie bijeenkomsten plaats waarin de buurtbewoners 

worden toegesproken door het stadsdeel en de politie. In de avond van 

15 oktober organiseert de politie een bijeenkomst in het buurtcentrum. Hier krijgt 

137

de buurt informatie over wat er zich op die bewuste zondag heeft afgespeeld. 

Tevens is er de mogelijkheid om vragen te stellen. Op de bijeenkomst slaagt 

de politie erin de verhalen die al in de wijk de ronde doen te ontzenuwen. Zo 

wordt onder meer beweerd dat het slachtoffer geboeid zou zijn. Er wordt ook 

gevraagd waarom er geen waarschuwingsschot is afgevuurd. Anderen willen de 

camerabeelden zien. De bijeenkomst wordt goed bezocht. Grote afwezigen zijn 

echter de jongens die verantwoordelijk worden gehouden voor het veroorzaken 

van overlast in Slotervaart. 

Een tweede bijeenkomst vindt plaats in de moskee, waar de imam de mensen 

toespreekt. De moskee staat naast het politiebureau. Er zijn goede contacten met 

de politie. De agente die het schot loste, is een bekende in de moskee. Bij het 

Suikerfeest heeft zij na afloop van de gebedsdienst koekjes uitgedeeld. Ze kon op 

veel begrip rekenen. 

De derde bijeenkomst is georganiseerd door het stadsdeel in het stadsdeelkantoor. 

Hier voert de stadsdeelraadvoorzitter het woord. Hij zegt dat het wat hem betreft 

van groot belang is dat de Marokkaanse bewoners gaan inzien wat er werkelijk 

is gebeurd. Zij moeten zich distantiëren van de jongens die volgens hem uit 

zijn op onrust. De stadsdeelraadvoorzitter maakt duidelijk dat de jongens ‘met 

hun poten’ van de camera’s af moeten blijven. De aanwezigen beamen dit. Een 

Marokkaans-Nederlandse bewoner zegt het extremisme en dat soort dingen zat te 

zijn, omdat het de Marokkanen een slechte naam bezorgt. Om verdere onrust te 

voorkomen vraagt de stadsdeelraadvoorzitter de ouders in de buurt op 15 oktober 

hun kinderen ’s avonds binnen te houden. Volgens een jongerenwerker is hier 

nauwelijks gehoor aan gegeven. 

’s Avonds verschijnt de stadsdeelraadvoorzitter in het praatprogramma Pauw & 

Witteman, waar hij verslag doet van zijn bezoek aan de familie van Bilal B. Hij 

geeft ook in krachtige bewoordingen aan dat hij iedere vorm van onrust in de wijk 

zal tegengaan. 

Niet onbelangrijk is ten slotte de verklaring van de familie van Bilal B. Op 16 

oktober stuurt zij een brief aan de NOS, waarin zij laat weten dat hun zoon 

psychische problemen had en hiervoor ook onder behandeling was. In de brief 

beklagen zij zich over de handelwijze van de psychische hulpverlening. Zij geven 

aan het onbegrijpelijk te vinden dat Bilal in augustus uit de kliniek is ontslagen. Zij 

hebben inmiddels een klacht ingediend. De familie geeft hiermee openlijk toe dat 

Bilal een psychische stoornis had. Het is een verklaring voor zijn gewelddadige 

gedrag. Het effect van deze kennisgeving is dat zij bij veel buurtbewoners de 

laatste twijfels over de toedracht van het steekincident wegneemt. 

Vervolg 

De dagen na het incident worden er bijna dagelijks auto’s in brand gestoken. Op 

17 oktober worden vijf mannen aangehouden. De mannen, in de leeftijd van 18 tot 

en met 32 jaar, hebben een jerrycan gevuld met benzine bij zich, maar zij worden 

138

door gebrek aan bewijs al snel weer op vrije voeten gesteld. De brandstichtingen 

houden iets meer dan een week aan. 

Naar aanleiding van de eerste autobranden zegt de korpschef op 17 oktober in het 

televisieprogramma Pauw & Witteman dat hij ‘Franse toestanden’ niet uitsluit. Hij 

geeft aan iedere dag bezorgd te zijn dat er zich ongeregeldheden zullen kunnen 

voordoen. De raddraaiers zet hij in dit programma neer als ‘ratten die uit hun 

holen komen’ en als ‘gewetenloze kwelgeesten die uit het riool naar boven komen 

kruipen’. 206 Zijn woorden zijn het begin van een kortstondige polemiek over de 

aard van de onrust in de wijk. 

Op 18 oktober zwakt minister van Binnenlandse Zaken, G. ter Horst, de woorden 

van de korpschef af. Zij zegt dat naar haar mening de schaal van wat er 

zich in Slotervaart afspeelt, niet in verhouding staat tot wat er in Parijs heeft 

plaatsgevonden. Oud-hoofdcommissaris E. Nordholt, die in 1992 al aangaf dat er 

zich een nieuwe klasse van kanslozen, onder wie Marokkaans-Nederlandse jongens, 

zou gaan ontwikkelen in Amsterdam, reageert diezelfde avond in het actualiteitenprogramma 

NOVA met de opmerking dat wat de minister heeft gezegd niet 

erg aardig klinkt. 207 Ten slotte verschijnt op 19 oktober 2007 de Amsterdamse 

burgemeester J. Cohen in NOVA. Hij legt uit dat Slotervaart niet met Parijs valt 

te vergelijken en dat de korpschef dat zo ook niet heeft bedoeld. Het was veel 

meer zijn bedoeling aan te geven dat er na een incident als dat met Bilal B. 

ongeregeldheden zouden kunnen ontstaan. De politie diende hier rekening mee 

te houden. 208 Overigens blijven de waarschuwingen van de korpschef niet zonder 

gevolg. Daags na zijn televisieoptreden, op 18 oktober, roepen Marokkaanse 

organisaties in Slotervaart de bewoners op vooral kalm te blijven. 

Ruim twee maanden na het incident, op 17 december 2007, wordt vanuit het 

buurtcentrum Eigenwijks de speciale televisie-uitzending Hoezo No Go uitgezonden. 

Voor deze gelegenheid hebben de presentator en programmamaker P. Radhakishun, 

van het multicultureel programma Premtime, en Pauw & Witteman de handen 

ineengeslagen. Onder de genodigden zijn VVD-politicus H. Kamp, minister van 

Integratie E. Vogelaar, korpschef B. Welten, stadsdeelvoorzitter A. Marcouch en 

burgemeester Job Cohen. Verder is er een keur aan bewoners, hulpverleners, leraren 

en vrijwilligers uit Slotervaart aanwezig. In de uitzending wordt uitvoerig ingegaan 

op de problemen in de wijk. Het is verder een goede gelegenheid om terug te kijken 

op de gebeurtenissen van oktober. 

Zo wordt de politie en het stadsdeelbestuur verweten de zaak te hebben opgeblazen. 

Enkele aanwezigen hebben zich vooral gestoord aan de spierballentaal die in de 

dagen direct volgend op het incident door de stadsdeelvoorzitter en de korpschef 

206 Pauw & Witteman, 17-10-2007. 

207 NOVA, 18-10-2007. 

208 NOVA, 19-10-2007. 

139

in de media is geuit. De stadsdeelvoorzitter legt uit dat hij de gewraakte termen 

expres hanteert om duidelijk te maken dat het hier gaat om jongens waarin veel 

is geïnvesteerd, zonder dat het iets heeft opgeleverd. De korpschef antwoordt 

dat hij met zijn verwijzingen naar de Franse rellen aan heeft willen geven dat er 

sprake kon zijn van een trigger event. Het gaat om een incident met dodelijke 

afloop waarbij de politie is betrokken. Dat kan een trigger event zijn waar rellen 

uit voort kunnen komen. Wat vooral wordt betreurd is de onverschilligheid van 

sommige jongeren met betrekking tot het steekincident. Marcouch merkt op dat 

sommige jongeren geen enkele emotie hebben bij wat er in het politiebureau is 

gebeurd. Hij denkt dat zij de situatie vooral hebben willen misbruiken om zich 

af te zetten tegen de politie. Hij roept de Marokkaans-Nederlandse gemeenschap 

op dit gedrag te veroordelen. Juist zij moet het signaal afgeven dat dit gedrag 

onacceptabel is. 

Met betrekking tot de autobranden geeft de buurtregisseur aan dat deze vooral 

buiten de wijk hebben plaatsgevonden. Dit is door de media niet opgemerkt. In 

verband met de brandstichtingen zijn uiteindelijk achttien personen aangehouden. 

Het blijkt echter moeilijk om de bewijslast rond te krijgen omdat er bijna geen 

getuigen zijn. Mogelijk durven eventuele getuigen niets te zeggen. 


Het lijkt erop dat wat er in Slotervaart gebeurt een goede werkwijze is. De politie 

is zich ervan bewust dat zij moet samenwerken met de instellingen in de wijk en 

met lokale professionals om in contact te komen met de bewoners. In Slotervaart 

investeert de politie juist in de opbouw van een eigen netwerk van bewoners uit 

de verschillende etnische groepen. Er bestaan goede contacten met de imam van 

de moskee. Het wijkteam lijkt op weg te zijn naar een geheel eigen manier van 

werken die is afgestemd op de buurt. 

Dankzij dit netwerk is men er in oktober 2007 in geslaagd om de Marokkaans- 

Nederlandse gemeenschap snel te bereiken en van de benodigde informatie te voorzien. 

Hierdoor slaagde men erin om de geruchten die al snel na het steekincident in 

de wijk de ronde deden, te ontzenuwen. 

Verder is het van belang dat de verschillende sleutelpersonen en professionals van 

Marokkaanse afkomst de gemeenschap hebben laten inzien dat het gedrag van de 

betrokken groep niet toelaatbaar is en afkeuring verdient. Met name de verklaring 

van de nabestaanden van het slachtoffer kon veel van de onduidelijkheden over 

de toedracht van het steekincident wegnemen. 

De respondenten zijn positief over de inzet van het Marokkaans Netwerk Politie. 

Opvallend was dat veel medewerkers van het wijkteam eigenlijk zelf zo snel 

mogelijk weer in hun wijk aan de slag wilden. De politie ziet zichzelf als vredestichter 

en niet als strijder. Daarbij wordt ook positief gesproken over de chef 

van dienst, omdat deze al direct aangeeft niet gediend te zijn van de inzet van 

de hondenbrigade en dergelijke, omdat dit enkel meer agressie zou opwekken. 

140

Verder wordt ook de noodhulp bij het geheel betrokken en wordt hun duidelijk 

meegegeven wat de norm van de wijk is en op welke wijze men bewoners dient 

aan te spreken. 


Er is sprake van een probleemwijk met een geschiedenis van problemen, overlast 

en incidenten tussen Marokkaans-Nederlandse jongens en de politie. De dood 

van Bilal B. leidt tot grote verontwaardiging in de richting van de politie en wordt 

gevolgd door diverse geweldsincidenten. De politie was bij de directe aanleiding 

betrokken en werd ook zelf doelwit van geweld. 


• Er is veel energie besteed om de emoties, ook bij politiemensen, verbonden 

aan de gebeurtenis die verontwaardiging oproept, de ruimte te geven 

en te kanaliseren, zodat de verontwaardiging vermindert. Het verstrekken 

van informatie draagt daar ook aan bij. De casus maakt ook duidelijk dat 

uitspraken van gezagsdragers in de media een grote impact kunnen hebben. 

• De aanpak was erop gericht geen nieuwe gebeurtenis te creëren die verontwaardiging 

zou kunnen oproepen, en te kiezen voor een terughoudende 

opstelling zonder inzet van bijvoorbeeld honden, en door de vaste bezetting 

tijdelijk uit de wijk terug te trekken. 

• De aanpak was erop gericht legitimatie voor geweldgebruik onder bewoners 

te verminderen. 

• De aanpak was erop gericht wij-zij-tegenstellingen te overbruggen en niet 

te verscherpen. De inzet van Marokkaans-Nederlandse agenten droeg 

daartoe bij. 


van geweld. 

Ook in deze casus bleek het essentieel dat gebruikgemaakt kon worden van een 

al bestaand netwerk. 

6.5 Gouda Oosterwei: een buschauffeur overvallen 

In september 2008 komt de Goudse wijk Oosterwei ineens in het nieuws, nadat 

een buschauffeur door een donkere jongen is overvallen. Uit protest weigeren de 

chauffeurs van de firma Connexxion twee dagen later nog langer door de wijk te 

rijden. Door alle media-aandacht die dit protest opwekt, dreigt de situatie in de wijk 

uit de hand te lopen. De wijk, waar veel Marokkaans-Nederlandse mensen wonen, 

stoort zich aan alle negatieve publiciteit. 

Voor deze casus is gesproken met de burgemeester, de coördinator openbare orde 

en veiligheid, de samenwerkingsmanager welzijnsorganisatie, een voormalig 

wijkagent Gouda Oost, een voormalig teamchef Gouda Oost en de teamchef 

Gouda Oost. 

141

Aanleiding 

Op woensdag 10 september 2008 zorgt een incident in lijn 3 voor veel beroering 

onder de buschauffeurs van busmaatschappij Connexxion. Die dag wordt een 

chauffeur met het mes op de keel gedwongen zijn wisselgeld af te geven. Dit 

gebeurt ter hoogte van halte De Wissel, op de grens tussen de wijken Oosterwei 

en Goverwelle en ver buiten het ‘slechte’ deel van Oosterwei. De overval is de 

bekende druppel. Twee dagen later geven de chauffeurs aan zich niet meer veilig 

te voelen in de wijk. Er zijn meer incidenten geweest en zij eisen maatregelen 

om hun veiligheid te waarborgen. Zij weigeren voorlopig nog door de wijk te 

rijden. De leiding van Connexxion steunt de actie. Politie en gemeentebestuur 

reageren verbaasd. Uit hun informatie blijkt dat er zich in de voorbije weken en 

maanden slechts twee incidenten hebben voorgedaan, beide niet in Oosterwei. De 

gemeente is niet vooraf van het protest op de hoogte gesteld. 

De leiding van Connexxion besluit om de bussen om de wijk te leiden. De 

bewoners moeten een of twee straten verder lopen om in de bus te kunnen stappen. 

Daarom ook ziet de gemeente op het eerste gezicht weinig problemen. Veel 

problematischer blijkt de enorme media-aandacht die ontstaat. Het NOS journaal 

besteedt die vrijdagavond aandacht aan de actie van de chauffeurs. De Telegraaf 

komt op zondag 14 september met een groot artikel over Oosterwei. Hierin komen 

de chauffeurs aan het woord. Zij zeggen dat zij op hun route door de wijk 

worden bespuugd, bedreigd en beroofd door vooral Marokkaans-Nederlandse 

jongens. En dat er regelmatig tegen de bus wordt geschopt. 209 Het is een wijk waar 

Marokkaanse jongens de dienst uitmaken, zo schrijven de journalisten. 

Op maandag 15 september mengt PVV-politicus Wilders zich in het rumoer. In 

De Telegraaf pleit hij voor drastische maatregelen. Hij wil desnoods het leger uit 

Uruzgan terughalen om de ‘Goudse toestanden’ te bestrijden. ‘Het kan niet zo 

zijn dat we alles doen om Afghanistan veiliger te maken, terwijl Nederland steeds 

onveiliger wordt,’ zegt de PVV-voorman in de krant. Dit geeft de situatie ook nog 

eens een politieke dimensie. 210 

Het is vooral de media-aandacht die spanning in de wijk oproept. Een respondent 

van de gemeente geeft aan dat er bij een aantal media een pavloveffect lijkt te 

ontstaan: ‘Zij [de media] dachten Gouda, Marokkanen en geweld. Dat zal wel 

wat met elkaar te maken hebben, met als gevolg dat journalisten, cameraploegen 

en fotografen massaal naar de wijk kwamen.’ Vooral op dinsdag zijn er veel 

cameraploegen en journalisten in de wijk. In het merendeel van de artikelen wordt 

de wijk afgeschilderd als een slechte wijk waar Marokkaans-Nederlandse jongens 

de dienst uitmaken. Op maandag was het busincident al niet meer van belang, 

maar ging alle aandacht uit naar de wijk en haar bewoners. Een ander geeft aan dat 

209 De Telegraaf, 14-09-2008. 

210 De Telegraaf, 15-09-2008. 

142

de bewoners zich stoorden aan de berichtgeving. ‘Eerst worden zij allen over één 

kam geschoren, daarna komt men hun vragen wat zij ervan vonden.’ De mediaaandacht 

is ook van invloed op de politie. ‘Je merkt dat mensen zenuwachtig 

worden. Voortdurend hangen er journalisten aan de lijn. Vooral het feit dat de 

politie van begin af aan nogal wat kritiek kreeg, komt hard aan.’ 

De beelden van de media roepen onherroepelijk een reactie op. Met name de 

jongens ergeren zich aan het gedrag van de journalisten. De spanning loopt 

geleidelijk op. Voor de politie is dat nog geen reden om in te grijpen, wel voor 

alertheid. 

Context 

Oosterwei is gebouwd aan het begin van de jaren 1960. Het was toen een ‘nette 

wijk’ en een gewild woonoord bij de lage middenklasse. Tegen het midden van de 

jaren 1970 verschenen de eerste migranten in de wijk. Het waren hoofdzakelijk 

Marokkaanse gastarbeiders met hun gezinnen. Dit was ook het begin van een 

verhuisgolf, die kan worden aangeduid als de witte vlucht. Steeds meer van de 

oorspronkelijke en autochtone bewoners verlieten het zuidelijke deel van de 

wijk, waar de woningen vooral verhuurd werden aan Marokkaans-Nederlandse 

gezinnen. Geleidelijk aan nam het aantal Marokkaanse Nederlanders in dat deel 

van de wijk toe. Gouwenaren spreken van ‘Klein Marokko’. 

Vanaf de jaren 1990 komt Oosterwei herhaaldelijk negatief in het nieuws. 

Marokkaans-Nederlandse jongeren hingen hinderlijk rond op straat en vertoonden 

crimineel gedrag. Zij maakten zich schuldig aan diefstal en vernielingen. De 

Nederlandse winkeliers in de winkelgalerij voelden zich bedreigd en verlieten 

geleidelijk aan de wijk. Marokkaanse winkeliers namen hun plaats in. Ook de 

Anne Frankschool sloot haar deuren, omdat steeds meer ouders – onder wie ook 

veel Marokkaanse Nederlanders – een school buiten de wijk zochten. 

Om de overlast tegen te gaan besloten gemeente en politie aan het einde van de 

jaren 1990 een wijkpost te openen in leegstaande winkelpanden. Het toezicht 

bleek preventief te werken. Tegelijkertijd werden meerdere projecten in gang 

gezet om de jongens van de straat te halen. 

Na de eeuwwisseling was er sprake van een terugval. De politie leek haar gezag 

in de wijk te verliezen, de problemen namen toe. Dit kwam onder meer door 

onderbezetting, maar ook doordat de jongerengroep zich steeds hinderlijker en 

agressiever tegenover de politie opstelde. Naar schatting ging het om een groep 

van 120 jongens. Daarvan behoorde een klein deel tot de harde kern. Dit deel 

maakte zich ook schuldig aan allerlei vormen van criminaliteit. De wijkagent deed 

zijn uiterste best met de jongens in contact te blijven, maar dit ging hem steeds 

moeilijker af. Wat hij opbouwde, werd vaak weer afgebroken door handelingen 

van zijn collega’s van de noodhulp, aldus een van de respondenten. 

Steeds vaker was de politie zelf het mikpunt. ’s Avonds sneuvelden regelmatig 

de ruiten van de politiepost. Politieauto’s werden bekrast en de zwaailichten 

143

vernield. Uiteindelijk werden zelfs politieauto’s in brand gestoken. De agressie 

richtte zich ook op de individuele politieambtenaren. Zo werden de privéauto’s, 

die zij uit voorzorg al buiten de wijk parkeerden, beschadigd. Ook werden zij zelf 

lastiggevallen. Het spreekt voor zich dat Oosterwei geen gewilde werkplek was. 

Men voelde zich niet echt veilig in de wijk. 

In 2002 betrok de politie een nieuw wijkbureau in de aangrenzende wijk en werd 

de wijkpost in Oosterwei gesloten. Vanaf dat moment nam het politietoezicht in 

de wijk af. Een respondent van de politie vertelt dat politiemensen zich alleen 

nog in de wijk vertoonden als dit echt noodzakelijk was. Dit was funest voor 

het politiegezag in de wijk. Groepen jongeren grepen iedere gelegenheid aan om 

de politie te tarten. Zij hadden het gevoel de slag met de politie te hebben gewonnen. 

De sluiting van de politiepost beschouwden zij als een overwinning. 

Oosterwei was hun territorium. Zij bepaalden wat er in de wijk gebeurde. Veel 

oudere Marokkaans-Nederlandse bewoners voelden zich juist door de politie en 

de gemeente in de steek gelaten. 

Als de politie zich in de wijk vertoonde, was er steeds een risico op escalatie. 

Een simpele interventie bij een verkeersovertreding of assistentie bij een ongeval 

veroorzaakte steevast een oploop. In een mum van tijd verzamelde zich een 

groep om de politiemensen heen die zich luidkeels met het gebeuren bemoeide. 

Politiemensen ervoeren de situatie regelmatig als bedreigend en meerdere malen 

werd assistentie aangevraagd. Hierdoor nam het risico van escalatie verder toe. 

Wat de politiemensen vooral zorgen baarde, was het feit dat er ook steeds meer 

ouderen openlijk tegen de politie ageerden. 211 

In 2005 kwam er een nieuwe teamchef. Hij begon voortvarend te werken aan 

het herstel. Eerst inventariseerde hij de problemen. Deze waren volgens hem 

groter dan de korpsleiding en de gemeente vermoedden. Zij gingen vooral af op 

de geregistreerde klachten en dat bleken er niet veel te zijn. De teamchef, zelf 

van Marokkaanse afkomst, kreeg versterking van twee wijkagenten, een vrouw 

en een man van Marokkaanse afkomst. Zij moest vooral de contacten met de 

ketenpartners onderhouden, hij moest de band met de bewoners zien te herstellen 

en binnen het team meer begrip kweken voor de problemen in de wijk. 

Samen belegden zij onder meer een bewonersavond, waarbij zij niet alleen de 

nieuwe aanpak met de bewoners wilden doornemen, maar ook kennis wilden 

211 Oosterwei had op dat moment ook nog eens de pech dat een incident in de wijk Korte Akkeren 

alle aandacht opeiste. Ook daar zorgden groepen Marokkaanse jongeren voor overlast. Een 

vechtpartij tussen Marokkaans-Nederlandse jongeren en een wijkbewoner, waarbij de laatste 

ernstig werd mishandeld, zoog alle aandacht op. Er volgden strenge maatregelen, waaronder een 

samenscholingsverbod. Respondenten denken dat dit ten koste is gegaan van Oosterwei, waar 

de problemen volgens hen groter waren. Dat de Korte Akkeren zoveel aandacht kreeg, komt 

volgens hen ook omdat de autochtone bewoners eerder geneigd zijn om te klagen. Bovendien 

werden zij door de politie aangemoedigd om te klagen. 

144

nemen van hun gevoelens over de wijk en van hun klachten. De wijkagent nodigde 

alle bewoners persoonlijk uit. Hij ging alle deuren in de wijk langs. Dit leverde 

een aardige respons op, omdat het in de Marokkaans-Nederlandse gemeenschap 

ongebruikelijk is een persoonlijke uitnodiging te negeren. Tijdens die avond 

kwam er heel veel los en bleek dat de mensen heel veel last ondervonden van de 

hanggroep. De mensen kregen ook weer langzaam het gevoel dat de politie naar 

hen wilde luisteren. Verder was de politie weer zichtbaar aanwezig op straat door 

middel van voeten fietssurveillances. Dit leidde vooral in de eerste weken tot 

reacties van de jongeren. 

De Marokkaanse wijkagent is dagelijks in de wijk aanwezig en knoopt gesprekken 

aan met de oudere bewoners en de jongeren. ‘Het was een intensieve periode van 

praten, praten en nog eens praten.’ Zelfs als hij (privé)boodschappen doet in de 

De Rijkestraat staan bewoners op hem te wachten om hun verhaal te doen. Ook de 

teamchef ervaart dit. ‘Voor een surveillance moest je veel tijd uittrekken, omdat je 

voortdurend door mensen werd aangesproken. Je was een wandelend spreekuur.’ 

Alle informatie die de politie langs deze weg tot zich krijgt, geeft een goed beeld 

van de problematiek. 

Stukje bij beetje keerde het vertrouwen in de politie terug en dit had tot gevolg 

dat steeds meer mensen de wijkagent tijdens zijn ronde benaderden. Door deze 

werkwijze kregen de bewoners weer het gevoel dat de politie er ook voor hen 

was. Er werd weer naar hen geluisterd en dat is belangrijk, zelfs als er geen echte 

oplossing voor het probleem kan worden gevonden. ‘Je moest mensen laten 

wennen aan het idee dat de politie er ook voor hen was en dat zij gewoon met hun 

klachten of opmerkingen naar het bureau konden gaan.’ 

Vervolgens werden de hanggroepen aangepakt. In totaal ging het om 140 jongeren 

variërend in leeftijd van 10 tot 25 jaar. Geschrokken van dat aantal stelde 

de gemeente voor een samenscholingsverbod in te stellen. De teamchef vond 

een dergelijke maatregel ongepast. Bovendien zou deze maatregel alles wat in 

korte tijd was opgebouwd, weer afbreken. Veel beter was het om de groep te 

‘pellen’, dat wil zeggen dat de meelopers van de harde kern losgeweekt moesten 

worden. Om diezelfde reden wees hij ook het aanbod van de korpsleiding om de 

Expertgroep Diversiteit van het LECD in te zetten van de hand. Dat zou opnieuw 

buitenstaanders naar de wijk brengen. Bovendien zou het bij de bewoners de 

indruk wekken dat het wijkteam de problemen niet zelf aankon. Uiteindelijk werd 

met gemeente en justitie een plan van aanpak uitgewerkt. 

Het was vaker voorgekomen dat bussen bekogeld werden en regelmatig kwam het 

bij de hoek Rijkestraat-Verzetslaan voor dat fout geparkeerde auto’s de doorgang 

belemmerden. Wanneer dan gevraagd werd het voertuig te verplaatsen, leverde 

dat regelmatig een woordenwisseling op. Bij de chauffeurs, die volgens een strak 

tijdschema rijden, wekte dat irritaties op. Een recent incident speelde zich af in de 

wijk Bloemendaal: een chauffeur wilde niet verder rijden omdat het kaartje van 

145

een passagier niet goed was afgestempeld. De chauffeur alarmeerde de politie en 

zette in afwachting van de agenten de bus aan de kant. Een andere passagier, die 

van dit geschil niets had meegekregen, eiste dat de bus alsnog ging rijden omdat 

hij anders zijn afspraak misliep. Deze jongen was van Marokkaans-Nederlandse 

afkomst. 

Een respondent van de gemeente merkt nog op dat Connexxion zich in 2007 

had teruggetrokken uit het veiligheidsoverleg. Dat was een project waarmee de 

gemeente, de regiopolitie, de KLPD en de vervoersmaatschappijen NS en Connexxion 

zich inspanden om het stationsgebied veiliger te maken. 

Aanpak 

Maandag 16 september richt de aanpak zich in eerste instantie op twee punten: 

• overleg met Connexxion over het herstel van de buslijn; 

• ombuigen van de negatieve publiciteit. 

In een poging alle negatieve ruis te onderdrukken geven gemeente, politie en 

Connexxion op maandagmiddag een gezamenlijke persconferentie. Vooraf bespreken 

zij de mogelijke oplossingen. De persconferentie is drukbezocht. Er zijn 

negen cameraploegen en verscheidene radioverslaggevers aanwezig. Tijdens de 

conferentie geeft de burgemeester aan gezamenlijk te zullen zoeken naar een 

oplossing. 

Er wordt ook gesproken met de chauffeurs die zich beklagen over de soms stroeve 

communicatie binnen het bedrijf Connexxion. Veel van hun klachten over 

hinderlijk gedrag van passagiers leken niet door te dringen tot de bedrijfsleiding. 

Uiteindelijk wordt afgesproken dat er tijdelijk extra begeleiding op de bussen 

zal komen. Tevens zullen de bussen worden uitgerust met camera’s en wijzen 

de chauffeurs de overlastplekken aan, zodat de politie hier meer aandacht aan 

kan besteden. Ook belooft de leiding van Connexxion weer mee te doen aan het 

veiligheidsoverleg. 

De respondent van de gemeente vertelt dat de directie van de vervoersmaatschappij 

in dit gesprek aangeeft dat zij anders zou hebben gehandeld wanneer zij geweten 

had dat de actie van vrijdag zoveel commotie teweeg zou brengen. De hamvraag 

van die middag is wanneer de bussen weer zouden gaan rijden. Aanvankelijk 

gaan de gedachten uit naar woensdag, maar dit is volgens de chauffeurs geen 

goed idee. Dan is de schooljeugd vrij en dat zou weleens aanleiding kunnen geven 

tot lastige situaties. Daarom wordt afgesproken om pas donderdagochtend weer 

te gaan rijden. Dat blijkt gezien de ontwikkelingen op woensdag achteraf een 

verkeerde keuze te zijn, aldus de gemeente. 

Maandagavond lijkt de situatie nog even een dreigende vorm aan te nemen, 

wanneer geruchten de ronde doen van een lynchpartij in de wijk. Een autochtone 

bewoonster heeft zich tegenover de pers negatief uitgelaten over Marokkaans- 

Nederlandse jongens, die haar nu met knuppels achterna zouden zitten. De politie 

146

neemt poolshoogte, maar treft een rustige wijk aan. Er is niets aan de hand. Waar 

het bericht vandaan komt, is onbekend. 

Op woensdagmiddag 17 september wordt een cameraploeg van het actualiteitenprogramma 

Netwerk door enkele jongens belaagd. De ploeg zit op het muurtje 

van het wijkgebouw een broodje te eten. Een van hen maakt een opmerking, die 

enkele Marokkaans-Nederlandse jongens in het verkeerde keelgat schiet. Gezien 

de voortdurende aanwezigheid van journalisten en de vooral negatieve berichtgeving 

over de wijk zijn de lontjes kort, zegt een respondent van de politie. De 

journalisten worden bedreigd en vluchten een supermarkt in. De politie grijpt 

onmiddellijk in. Een van de jongens wordt aangehouden. Twee journalisten van 

De Telegraaf, die aan de overkant van het wijkgebouw staan, maken met hun 

mobieltje een foto van het incident. De jongens zien dit en zetten de achtervolging 

in. De journalisten verlaten halsoverkop de wijk. In de krant schrijven zij dat de 

politie alleen maar toekeek en dat de jongens ongehinderd hun gang konden gaan. 

De aanpak richt zich vooral op het normaliseren van de situatie. Op het districtsbureau 

zijn inmiddels maatregelen genomen. Acht koppels staan klaar om naar 

de wijk te gaan, aangevuld met auto’s en motorrijders. Na enig beraad waarbij 

ook de vorige wijkagent aanwezig is, wordt besloten de actie niet door te zetten. 

Mogelijk kan de aanwezigheid van zoveel politie provocerend werken. De districtschef 

geeft aan dat hij de mensen alleen naar de wijk wil sturen om contact te 

maken. Uiteindelijk rijden slechts enkele wagens door de wijk. 

Op het gemeentehuis vindt nog diezelfde middag crisisoverleg plaats. Duidelijk is 

dat men hier te maken heeft met een bijzondere situatie. Voor het crisisoverleg is ook 

de welzijnsorganisatie Factor G uitgenodigd. Zij organiseert meerdere activiteiten 

in de wijk, waaronder straathoekwerk en individuele jongerenbegeleiding. 

In Oosterwei heeft zij het wijkcentrum als vaste basis. Omdat Oosterwei nogal 

hectisch is, zijn er twee vaste jongerenwerkers actief. De directie van Factor G 

wordt gevraagd de activiteiten in de wijk op te voeren. 

De politie wil zich zo veel mogelijk op de achtergrond houden en hoopt dat Factor 

G door het organiseren van meer activiteiten als bliksemafleider kan dienen. Dat 

gebeurt ook. De leiding van Factor G stuurt alle jongerenwerkers naar Oosterwei. 

Er zijn dan acht medewerkers op straat aanwezig. De activiteiten in de rest van 

Gouda worden voorlopig op een laag pitje gezet. De vestiging in Vlaardingen stelt 

nog eens twee jongerenwerkers beschikbaar. Dat blijkt achteraf niet nodig te zijn. 

De politie en de jongerenwerkers weten de jongens uiteindelijk te kalmeren en 

brengen hen naar het wijkcentrum. Ook enkele oudere Marokkaanse Nederlanders 

wenden hun invloed aan. De jongeren geven aan dat het zo niet langer kan. Zij 

willen een gesprek met de burgemeester, die toestemt. Hij wil dan wel eerst 

met de ouderen in de wijk praten en krijgt daarvoor alle gelegenheid tijdens de 

gebedsdienst in de moskee. De burgemeester zegt zich zorgen te maken over de 

situatie. Hij herkent de situatie zoals die in Oosterwei is niet in de berichtgeving. 

Hij drukt de mensen op het hart zich niet te laten provoceren. 

147

Hierna gaat de burgemeester naar het wijkcentrum waar de jongeren zich hebben 

verzameld. Ook bij de jongeren komt zijn boodschap goed over. Zij beloven op 

hun beurt dat zij de volgende dag de bussen niet zullen hinderen. 

Vervolg 

Na woensdag neemt de spanning af. Dat komt mede door de verhoogde inzet van 

Factor G. Jongerenwerkers zijn voortdurend met jongens in de wijk in gesprek. 

Elke middag worden activiteiten georganiseerd. De instelling houdt dit meer dan 

drie weken vol. Ook speelt zij een rol bij de afhandeling van de aanhouding van de 

jongen die op woensdagmiddag de cameraploeg belaagde. Wanneer de politie op 

donderdag besluit de jongen vrij te laten, wordt een jongerenwerker ingeschakeld 

om de vader van de jongen te halen. 

De rest van de week zijn er nog regelmatig cameraploegen in de wijk te vinden. Dit 

tot blijvende ergernis van de jongeren. De politie legt de jongeren uit dat iedereen 

nu eenmaal gefilmd kan worden. De geïnterviewde politiefunctionaris geeft ook 

aan dat de jongeren geen onderscheid kunnen maken tussen de verschillende 

media. Zij zullen zelf geen kranten lezen. Voor hen zij ze allemaal hetzelfde. 

Ook op vrijdag worden de wijkbewoners geconfronteerd met media. Tijdens het 

vrijdagmiddaggebed komt een cameraploeg van de NOS de moskee binnen. De 

camera’s liggen nog in de auto. Een politieman die zelf bij de dienst aanwezig is 

vraagt hun wat ze komen doen en geeft tegelijk aan dat zij niet zomaar de dienst 

kunnen verstoren. De journalisten geven aan dat zij graag een reportage over de 

wijk willen maken. De politieman stelt voor een aantal bewoners het woord te 

laten doen. Hij vraagt ook enkele jongens voor de televisie te vertellen wat er 

werkelijk speelt. Alles wordt gefilmd. Als zij ’s avonds naar het NOS journaal 

kijken is er niets van terug te zien. De politieman adviseert de bewoners om de 

media verder te negeren. ‘Als je ze ziet, ga dan applaudisseren, dan ben je er zo 

vanaf.’ 

Een jaar later kondigt een actiegroep aan te willen demonstreren voor de veiligheid 

in de stad. De groep noemt zich Gouda’s Glorie. Op vrijdagavond 18 

september 2009 wil de actiegroep een stadswandeling maken. Op de route staat 

onder meer de wijk Oosterwei. Uit de oproep tot deelname blijkt dat de actiegroep 

zich vooral richt tegen de overlast en criminaliteit van Nederlands-Marokkaanse 

jongeren. Ook het gemeentebestuur krijgt ervan langs. Het zou te weinig doen 

om de overlast tegen te gaan en daarom wordt ook de burgemeester opgeroepen 

op te stappen. Volgens de burgemeester heeft iemand van de organisatie van de 

wandeling banden met extreemrechts. Hij is bang dat de tocht ook mensen van 

buitenaf aantrekt, die de boel willen verstoren. Het is niet uitgesloten dat de actie 

als een provocatie wordt opgevat. Met het oog op de openbare orde en veiligheid 

wordt besloten om de wandeling in ieder geval niet door Oosterwei te laten 

lopen. De initiatiefnemers van Gouda’s Glorie verwachten dat enkele honderden 

Gouwenaars zich bij hun actie aan zullen sluiten. Uiteindelijk telt de demonstratie 

148

niet meer dan veertig personen die met Nederlandse vlaggen en spandoeken door de 

stad lopen. In de binnenstad is een grote politiemacht bijeengetrokken, waaronder 

bikers en ruiters, om een mogelijke confrontatie met Nederlands-Marokkaanse 

jongens te voorkomen. Alle toegangswegen tot de binnenstad worden nauwlettend 

in de gaten gehouden door straatcoaches en politie. Nederlands-Marokkaanse 

jongens die naar de binnenstad willen gaan worden teruggestuurd naar de wijken. 

In de buurten clubhuizen zijn voor hen extra activiteiten georganiseerd. 


Bij de aanpak van de situatie in Oosterwei heeft de politie vooral goed gebruik 

weten te maken van het netwerk. Er is in de voorgaande periode veel in de wijk 

geïnvesteerd door gemeente, welzijnswerk en de politie. Een respondent van de 

politie omschrijft het als volgt. ‘Contact maak je in tijden van vrede, niet in tijd van 

oorlog. Dan ga je juist oogsten en dat is ook in Oosterwei gebeurd.’ Tijdens de crisis 

in de wijk blijkt dan ook dat het netwerk van de wijkagent goed functioneert. Hij 

kent de bewoners, zowel de ouderen als de jongeren, alsook de instanties en heeft 

regelmatig contact met hen. Ook zijn voorganger is op de achtergrond aanwezig. 

Op het moment dat de spanning opliep – op woensdag 17 september – werd het 

gehele netwerk ingeschakeld. Met name het jongerenwerk heeft een belangrijke 

kalmerende rol gespeeld. Door de aanwezigheid van het jongerenwerk op straat 

op te voeren, waardoor de jongens voortdurend werden beziggehouden, kon de 

politie low profile blijven. Hiermee wilde de politieleiding het risico van eventuele 

provocatie zo veel mogelijk verkleinen. Dit heeft uiteindelijk ook goede resultaten 

opgeleverd. 

Wel klinkt de waarschuwing dat de politie de jongerenwerkers niet te veel als 

verlengstuk moet beschouwen. Een respondent vanuit het jongerenwerk geeft 

aan dat hij de indruk heeft dat de politie het jongerenwerk weleens te veel als 

ordehandhaver ziet. Hij geeft toe dat het jongerenwerk zeker een rol kan spelen, 

maar de balans mag niet doorslaan. Dat is schadelijk voor het vertrouwen dat 

de jongerenwerkers hebben opgebouwd. Hij denkt dat zijn organisatie al schade 

heeft opgelopen. De laatste maanden is het aantal vernielingen aan de gebouwen 

van Factor G in de wijk toegenomen. 

Belangrijk is het contact tussen het gemeentebestuur en de wijk. Op woensdag 

neemt de burgemeester onmiddellijk het initiatief de wijk toe te spreken en afstand 

te nemen van alle negatieve berichtgeving. Nadat hij de ouderen heeft toegesproken 

in de moskee, gaat hij ook met een flinke groep jongeren in gesprek. Twee dagen 

later krijgen alle bewoners nog eens een brief van de gemeente thuisbezorgd, waarin 

hij nogmaals de situatie uitlegt en eenieder vraagt gezamenlijk de problemen in de 

wijk aan te pakken. 

De beïnvloeding van de media heeft minder goed uitgepakt. De burgemeester 

tracht die week herhaaldelijk om het scheve beeld van Gouda, dat door de media 

wordt weergegeven, recht te trekken. Hij verschijnt in verscheidene televisie- 

149

programma’s. Zo waarschuwt hij de journalistiek in het programma De wereld 

draait door: Ze moeten ‘met hun poten van zijn stad afblijven’. Op vrijdag weigert 

hij de eerder die week belaagde cameraploeg van Netwerk een interview te 

geven in de wijk zelf. Hij laat het interview plaatsvinden op het marktplein in het 

centrum van de stad. Als motief geeft hij aan dat de wijk die week al genoeg voor 

haar kiezen heeft gehad. 

Het lukt niet goed de negatieve berichtgeving om te buigen. Respondenten van de 

politie geven aan dat ‘wanneer de media eenmaal losgaan, je er op een gegeven moment 

ook weinig of niets meer aan kunt doen. Zij creëren hun eigen werkelijkheid. 

Het maakt dan niet meer uit wat je daar tegen inbrengt’. De gemeente speelt een 

coördinerende rol in de communicatie. De berichten van de gemeente en de politie 

worden zoveel mogelijk via één kanaal naar buiten gebracht. Toch laat de afstemming 

hier en daar te wensen over. Soms is men niet van elkaars acties op de hoogte. 


Er is in Oosterwei al jarenlang sprake van overlast door Marokkaans-Nederlandse 

jongens. Door een overval op een buschauffeur ontstaat, na een actie door buschauffeurs, 

veel aandacht en verontwaardiging over de situatie in Oosterwei. Deze 

negatieve aandacht leidt op zijn beurt weer tot verontwaardiging bij Marokkaans- 

Nederlandse jongens en spanning in de wijk en een aantal bijna-incidenten. 


• De aanpak was erop gericht geen gebeurtenis te creëren die verontwaardiging 

zou kunnen oproepen, en te kiezen voor een terughoudende opstelling: 

de politie hield een laag profiel aan. 

• De aanpak was erop gericht wij-zij-tegenstellingen te overbruggen en gezamenlijkheid 

te benadrukken. 


van geweld. 

Ook in deze casus bleek het essentieel dat gebruikgemaakt kon worden van een 

al bestaand netwerk. De definiëring van de situatie door en in de media had een 

grote impact in deze casus. 

6.6 Besluit 

Uit de casuïstiek blijkt de verscheidenheid aan gebeurtenissen die aanleiding 

zijn voor de angst voor ‘Franse toestanden’ en escalerende ordeverstoringen. Aan 

de autobranden in Rotterdam lag geen daadwerkelijk conflict in de wijk zelf ten 

grondslag: ze worden toegeschreven aan kopieergedrag na de gebeurtenissen in 

Frankrijk. Hoewel de schuldigen nimmer zijn gepakt, had men het vermoeden dat 

het om Marokkaans-Nederlandse jongens ging. In Purmerend ging de agressie 

uit van Lonsdale-jongeren en werd een Somaliër neergestoken na een ruzie om 

een bromfiets. In de Indische Buurt was ook sprake van een steekpartij met als 

150

directe aanleiding schaarse parkeergelegenheid. In dit geval was de dader van 

Surinaamse afkomst en het slachtoffer van Marokkaanse komaf. Toch geeft vrijwel 

elke respondent aan dat er geen spanningen aan dit incident zijn vooraf gegaan. 

In Slotervaart was het doodschieten van een wild om zich heen stekende 

verwarde Marokkaans-Nederlandse man door een politieagente de directe aanleiding. 

In het Goudse Oosterwei was een actie van buschauffeurs na een overval 

de aanleiding voor een grote aanwezigheid van journalisten in de wijk en voor 

hun soms ongenuanceerde berichtgeving. Boosheid over de wijze waarop de 

Marokkaans-Nederlandse bevolking in een kwaad daglicht werd gesteld, leidde 

daarbij tot spanningen. Anders dan in veel literatuur aangegeven wordt, vormen 

dus niet alleen of vooral politieacties de aanleiding voor potentiële gevallen van 

grootschalig etnisch geweld. 

Jammer genoeg zijn er van de beschreven casussen geen schriftelijke evaluaties 

bekend. Uit ons onderzoek blijkt dat de aanpak in de diverse casussen veel 

vergelijkbare elementen bevat. Om te beginnen is er (met uitzondering wellicht 

van de casus Gouda) steeds sprake van alertheid op een situatie die mogelijk zou 

kunnen escaleren. In hoeverre er daadwerkelijk gevaar voor escalatie was, is niet 

altijd duidelijk. 

In alle casussen komt het integrale aspect naar voren: de politieaanpak maakt 

steeds deel uit van een bredere aanpak, waarbij vooral gemeenten, stadsdelen 

en jongeren- en welzijnswerk betrokken zijn. In vrijwel alle gevallen speelt de 

burgemeester/stadsdeelvoorzitter een actieve rol. In een aantal gevallen worden 

ook scholen, horeca-eigenaren of moskeeën bij de aanpak betrokken. Het 

Openbaar Ministerie maakt minder vaak onderdeel uit van de aanpak. Het zou 

dan ook onjuist zijn om de succes- en faalfactoren die in dit onderzoek aan de 

orde komen alleen aan de politie toe te schrijven. 

Duidelijk herkenbaar in alle casussen is de aandacht voor het relationele niveau 

en de toepassing van principes van gebiedsgebonden politiezorg. In alle gevallen 

wordt nadrukkelijk contact gezocht met bewoners, enerzijds via sleutelpersonen 

in de wijk, anderzijds via het beleggen van bewonersbijeenkomsten. De bijeenkomsten 

boden de gelegenheid om informatie te verstrekken aan bewoners over 

de toedracht van het incident, over de daders en slachtoffers, over de aanpak die 

de gemeente en de politie hanteren en om begrip te tonen. Anderzijds gaven de 

bijeenkomsten bewoners de gelegenheid hun verhaal te vertellen. Vooral bij de 

casus Slotervaart bleek hoe belangrijk de informatie was: aanvankelijk hadden 

bewoners hun twijfels over de toedracht van het incident en gingen velen ervan 

uit dat de politie buitensporig geweld zou hebben gebruikt tegen het slachtoffer. 

Toen de familie van het slachtoffer onthulde dat de man ernstige psychische 

problemen had, veranderde dat de zaak. 

Bij de sleutelpersonen gaat het vooral om vertegenwoordigers van de verschillende 

etnische groepen of van instanties die de etnische groepen bedienen, zoals 

moskeebesturen, imams, enzovoort (in Gouda, in de Indische Buurt en in Sloter- 

151

vaart). In Gouda stelde het moskeebestuur de burgemeester in de gelegenheid om na 

het avondgebed de gemeenschap in de gebedsruimte toe te spreken. In de Indische 

Buurt en Slotervaart werden gedenkdiensten georganiseerd voor de slachtoffers. 

Hierdoor kan men in één keer een groep bereiken. Sleutelpersonen hebben als 

het goed is invloed in de wijk en kunnen helpen hoogopgelopen gemoederen tot 

bedaren te brengen. Belangrijk daarbij is dat het relationele netwerk al bestaat en 

niet pas opgebouwd hoeft te worden na het incident. Dat kost veel inspanning. 

Soms is weliswaar een netwerk opgebouwd, maar is het de vraag of dat bestaat uit 

mensen met voldoende draagvlak binnen de gemeenschap. Niet altijd is duidelijk 

wie wie vertegenwoordigt. In de contacten met bewoners is het ook van belang dat 

gecommuniceerd kan worden met bewoners in hun eigen taal. 

Bij de meeste casussen spelen media een nadrukkelijke rol. Enerzijds zijn zij 

een kanaal voor informatievoorziening aan bewoners. Anderzijds spelen negatieve 

stereotyperingen en generalisaties een grote rol, mede als gevolg van het 

feit dat de meeste casussen in probleemwijken spelen. Uitspraken van lokale 

gezagsdragers, zonder dat duidelijk is wat er precies aan de hand is en zonder 

aandacht voor de emoties die het incident heeft opgeroepen, kunnen averechts 

uitpakken. Een al te snelle etikettering van bepaalde bevolkingsgroepen ligt op 

de loer. Vooral bij de casus Oosterwei lieten ook landelijke politici nadrukkelijk 

van zich horen. Vaak was het problematisch voor lokale overheid en politie de 

berichtgeving in positieve zin te beïnvloeden, maar er waren ook voorbeelden van 

meer genuanceerde media-aandacht. In het geval van de Indische Buurt maakte 

men gebruik van het mediakritische programma De leugen regeert om het 

beeld dat enkele kranten van de steekpartij en van de toestand in de wijk hadden 

geschetst, alsnog recht te trekken. Voor wat betreft Slotervaart benutte men de 

programma’s Pauw & Witteman en Premtime om de problemen die er in de wijk 

waren nog eens door te nemen. Bewoners, ketenpartners, bestuurders en politie 

gingen met elkaar in debat voor de televisiecamera’s. De uitzending had veel weg 

van een bewonersbijeenkomst, met het verschil dat de informatie niet tot de wijk 

beperkt bleef, maar dat heel Nederland kon meekijken. 

Op het niveau van interacties werd in alle gevallen aangestuurd op de-escalatie 

en het verminderen van gelegenheden voor het ontstaan van nieuwe incidenten. 

Vaak ook werd rekening gehouden met de relationele effecten van operationele 

beslissingen. Anders dan bij de ‘autochtone’ wijkgebonden rellen in Enschede 

(1996), Den Bosch (Graafsewijk, 2000 en 2005) en Utrecht (Ondiep, 2007) is 

er bij de beschreven casussen geen sprake geweest van de inzet van Mobiele 

Eenheden. Opvallend genoeg is bij geen van de casussen sprake geweest van 

de inzet van een van de in het vorige hoofdstuk beschreven interventieteams of 

expertgroepen. Behalve in Gouda is gekozen voor een nadrukkelijke zichtbaarheid 

van handhavers op straat, meestal in de vorm van ‘platte pet-agenten’. Het doel 

van de zichtbare politieaanwezigheid was vooral preventief: het leggen van 

contacten, het communiceren met bewoners en het verzamelen van informatie. In 

152

Gouda is ervoor gekozen vooral jongerenwerkers contacten met de doelgroep te 

laten maken en hen activiteiten ter afleiding te laten organiseren. De verhoogde 

politieaanwezigheid had tegelijkertijd tot doel om – met begrip voor bewoners 

– waar nodig handhavend op te kunnen treden en eventuele nieuwe incidenten 

in de kiem te kunnen smoren. In het geval van de autobranden in Rotterdam is, 

mede vanwege het ontbreken van een duidelijke dadergroep, nadrukkelijk gekozen 

voor een langdurige intensieve controle op identiteit, die na verloop van 

tijd tegenreacties opriep. In een aantal gevallen werden specifiek agenten met 

een migrantenafkomst ingezet: in Slotervaart werd het wijkteam vervangen door 

een groep van vooral Marokkaans-Nederlandse collega’s, die (in het Arabisch) 

beter contact kon maken met de bewoners. In Gouda maakte men gebruik van de 

voormalige Marokkaans-Nederlandse wijkagent van Oosterwei, die nog steeds 

goede contacten in de wijk had. Specifieke kennis en expertise van de wijk zijn 

van belang. In de praktijk zijn die niet altijd beschikbaar: in de casus Purmerend 

moest nog een begin gemaakt worden met het opbouwen van kennis over 

Lonsdale-jongeren. 

In termen van het escalatiemodel kwamen de volgende aspecten in de aanpak 

regelmatig terug: 

• voorkomen van (nieuwe) gebeurtenissen die gevoelig liggen en tot brede 

verontwaardiging kunnen leiden; 

• verminderen van mogelijke legitimaties voor geweldgebruik; 

• verminderen van wij-zij-tegenstellingen tussen betrokken groepen en 

voor komen van solidariseringseffecten; 

• gedifferentieerd ingrijpen om te voorkomen dat wij-zij-tegenstellingen ten 

opzichte van de politie/de overheid gecreëerd of vergroot worden. 

153

HOOFDSTUK 7 

Conclusies 

Uit het vergelijkend overzicht blijkt dat etnisch geweld in de moderne westerse 

multiculturele samenleving in vele gedaanten voorkomt, variërend van gevechten 

tussen etnische groepen onderling tot gewelddadig protest van etnische groepen 

tegen de overheid. Vrijwel iedere moderne westerse samenleving die te maken 

heeft met al dan niet grootschalige migratieprocessen, kampt ook met etnische 

spanningen, dan wel met etnisch geweld. Etniciteit roept een sterke groepssolidariteit 

of lotsverbondenheid op. Het kan ook aanleiding zijn voor collectief 

verzet omdat de etnische groep zich achtergesteld of benadeeld voelt. In die zin 

speelt de sociaaleconomische en maatschappelijke positie die een groep inneemt 

binnen de samenleving waarin hij zich nestelt, steeds een belangrijke rol. Groepen 

botsen in hun strijd om een gelijkwaardige positie in de samenleving. Het verzet 

kan gericht zijn tegen andere etnische groepen of tegen de overheid, die in dat 

geval vaak wordt gezien als de vertegenwoordiger van de dominante groep die 

emancipatie in de weg staat. De conflicten gaan veelal om het gebruik van de 

ruimte, om economische belangen, de sociale positie of rechtsgelijkheid. In het 

voorafgaande hebben we, mede aan de hand van een aantal casussen, laten zien 

op welke manier overheid en politie in Nederland omgaan met incidenten die 

in potentie zouden kunnen escaleren tot een etnische rel vanwege het feit dat 

er sprake is van etnische spanningen. De conclusie die daaruit getrokken kan 

worden is dat er over het algemeen gekozen wordt voor een integrale aanpak 

die niet eenzijdig gericht is op handhaving en die aansluit bij de principes 

van gebiedsgebonden politiezorg op basis van kennen en gekend worden met 

gebruikmaking van bemiddeling en multicultureel vakmanschap. 

Bij de beantwoording van de vraag hoe het komt dat, hoewel er met enige 

regelmaat spanningen zijn tussen groepen onderling en tussen etnische groepen 

en de politie, er de laatste decennia geen sprake is geweest van grootschalig 

etnisch geweld in Nederland geven we hieronder aan in hoeverre factoren op 

structureel, relationeel en operationeel niveau een rol spelen. 

Structureel 

Kijkend naar het structurele niveau kan geconstateerd worden dat de uitgangspositie 

in Nederland in verschillende opzichten beter is dan in landen waar wel sprake 

is geweest van etnische rellen. Migratie op grote schaal is een relatief recent 

verschijnsel. Daarnaast zijn de concentraties van etnische groepen in woonwijken 

155

veel minder groot dan in bijvoorbeeld de Verenigde Staten of Groot-Brittannië. 

Hoewel er wel wordt gesproken over gettovorming zijn situaties zoals in die 

landen niet aan de orde in Nederland. Verschillen zijn er ook voor wat betreft het 

integratieregime. Waar Frankrijk staat op assimilatie, waarbij de eigen etnische 

en religieuze identiteit ondergeschikt is aan het Franse staatsburgerschap, kent 

Nederland een regime van vrijblijvendheid en pragmatisme. Dat borduurde voort 

op de grondvesten van de verzuiling. Iedere gemeenschap was vrij om zijn eigen 

levensbeschouwelijke leer openlijk te belijden. Vanaf de tweede helft van de 

jaren 1990 zijn inburgeringseisen gesteld. Het sociale vangnet speelt eveneens 

een rol. Anders dan in de Verenigde Staten kan men in veel West-Europese landen 

in tijden van sociale en economische nood terugvallen op het sociale stelsel, 

waarbij eenieder recht heeft op financiële en sociale hulpverlening. Anders dan 

bijvoorbeeld in Groot-Brittannië is extreemrechts in Nederland zwak gebleven. In 

Groot-Brittannië zijn meerdere rellen ontstaan uit provocaties van extreemrechtse 

bewegingen en partijen. In Nederland is de extreemrechtse beweging zwak en 

wordt zij door overheden geïsoleerd. Openlijke demonstraties door woonwijken 

of in stadscentra zijn veelal uitgesloten. 

Hoewel segregatie niet de extreme vormen aanneemt zoals elders wel het geval is, 

zijn migrantengemeenschappen vooral geconcentreerd in het westen van het land 

en in probleemwijken met sociale problemen en onveiligheid. Terwijl de overheid 

door maatregelen de segregatie tracht tegen te gaan, vinden mensen vaak zelf 

wegen om contacten met andere etnische groepen te vermijden. De witte vlucht 

uit de oude stadswijken en de tuinsteden is hier een voorbeeld van. Hetzelfde geldt 

voor de schoolkeuze. Het ontstaan van zwarte en witte scholen is hier een gevolg 

van en wijst op segregatie. Hoewel, zoals onder anderen Van den Brink e.a. laten 

zien, er geen direct verband is tussen de problematiek in achterstandswijken en 

het ontstaan van rellen, zijn er wel aanwijzingen dat een cumulatie van structurele 

risicofactoren de kans op ongeregeldheden vergroot. 212 Zoals Van den Brink e.a. 

aangeven, is het niet altijd duidelijk welke risicofactoren het grootste gewicht 

hebben en welke problemen het meest urgent zijn, noch welke maatregelen een 

neerwaartse spiraal verhinderen of ombuigen. Steeds meer wordt duidelijk dat het 

niet alleen maar gaat om de ‘harde’ fysieke en sociaaleconomische aspecten, maar 

dat juist ook ‘zachtere’ relationele, culturele en morele aspecten een belangrijke 

rol spelen. 

Relationeel 

In relationeel opzicht is er sprake van een aantal ontwikkelingen dat de relaties 

tussen verschillende etnische groepen en tussen etnische groepen en de overheid 

212 Van den Brink, 2010. 

156

eïnvloedt. Uiteraard hebben structurele risicofactoren, segregatie en gevoelens 

van uitsluiting of maatschappelijke achterstand hun weerslag op deze relaties. 

Sommige van de door ons geraadpleegde deskundigen gingen er om die reden 

van uit dat die ‘grote rel’ er op enig moment komt (met naar hun verwachting 

vooral betrokkenheid van Marokkaans-Nederlandse jongens). 

Het maatschappelijke en politieke debat over de inrichting van de multiculturele 

samenleving heeft zich sinds de jaren 1990 verhard. Er is kritiek op het integratiebeleid 

en over het algemeen wordt aangedrongen op een strengere aanpak, waarin 

wordt gepleit voor assimilatie. Soms neemt het debat discutabele vormen aan 

als een hele etnische of religieuze groep wordt gestigmatiseerd en hele gemeenschappen 

worden afgedaan als achterlijk of crimineel. Gevoelens van uitsluiting 

bij de groepen in kwestie zijn in dit geval onvermijdelijk. Dit kan aanleiding 

geven voor spanningen. 

Daarnaast is er sprake van een moeizame verhouding tussen politie en migrantenjongens, 

vooral Marokkaans-Nederlandse jongens. Enerzijds worden conflicten 

vermeden en is er een handhavingstekort, anderzijds zijn er tal van inspanningen 

waarbij geïnvesteerd wordt in multicultureel vakmanschap. De Nederlandse politie 

werkt volgens het bij uitstek relatiegerichte concept van de gebiedsgebonden 

politiezorg, waarbij zij volop in de (probleem)wijken aanwezig is. Er is sprake 

van een geïntegreerde aanpak, waarbij wijkagenten participeren in een netwerk 

waarin niet alleen de ketenpartners zoals welzijnsorganisaties en gemeente, maar 

ook de bewoners zijn vertegenwoordigd. Op operationeel niveau, bij problemen in 

de wijk of in crisissituaties, kan de wijkagent het netwerk aanspreken en inzetten. 

Waar een harmonieuze relatie zich kenmerkt door vriendschappelijke contacten 

en onderlinge samenwerking, komt het in relaties die conflictueus van aard zijn 

gemakkelijk tot aanvaringen. Geconcludeerd kan worden dat de relaties tussen 

bepaalde delen van etnische groepen en de rest van de samenleving of de overheid 

een meer ambivalent karakter hebben: er is sprake van zowel samenwerking als 

conflicten en er zijn tegelijkertijd positieve en negatieve gevoelens, denkbeelden, 

verwachtingen en/of ervaringen. Soms is er geen sprake van een duidelijke relatie 

en zijn er simpelweg geen interacties tussen betrokkenen en vermijdt men elkaar, 

er is dan sprake van separatie. Ook is uit ons casusonderzoek gebleken, dat als 

relaties verstoord zijn als gevolg van een conflict, deze weer gerepareerd kunnen 

worden, maar dat gebeurt zeker niet altijd. 

Operationeel 

Op operationeel niveau, het niveau waarop daadwerkelijk interacties plaatsvinden, 

blijkt uit het casusonderzoek dat er met enige regelmaat sprake is van gebeurtenissen 

die een gevoel van verontwaardiging oproepen bij een etnische groep, 

waar met enige vorm van geweld op gereageerd wordt. De maatregelen van de 

politie hebben een tweeledig doel: 

157

• enerzijds met inschakeling van ketenpartners en een netwerk van sleutelpersonen 

onder bewoners solidarisering met en steunverlening aan 

geweldplegers verhinderen en rechtvaardiging voor geweldgebruik voorkomen; 

empathie en het tonen van begrip en intensief informeren en communiceren 

zijn daarbij cruciaal; 

• anderzijds nieuwe incidenten of provocaties voorkomen, grenzen stellen 

en repressieve maatregelen nemen, zodat geweld niet zonder gevolgen 

blijft; handhaven is daarbij het sleutelwoord. 

Deze combinatie van benaderingen blijkt doeltreffend als het erom gaat een 

escalatieproces te voorkomen en het past naadloos bij het Adang/Horowitzescalatiemodel. 

Zo’n operationele aanpak kan alleen werken in een context waarin 

geen sprake is van uitsluitend of voornamelijk conflictueuze en vijandige relaties 

en waarin de structurele factoren geen situatie gecreëerd hebben, waarin gevoelens 

van achterstelling of uitsluiting de overhand hebben. Van belang daarbij is dat, zo 

snel mogelijk na het ontstaan van een incident dat tot verontwaardiging geleid 

heeft (onafhankelijk van de aard van het incident), gereageerd wordt, voordat 

de dynamiek van het escalatieproces zijn eigen gang gaat. Dat kan alleen maar 

slagen wanneer er sprake is van een goede lokale verankering van de politie en 

andere betrokken instanties. Het Adang/Horowitz-escalatiemodel geeft daarmee 

antwoord op de onderzoeksvraag welke factoren escalatie minder waarschijnlijk 

maken, wat voor soort aanpak effectief kan zijn en waarom een bepaalde aanpak 

al dan niet effectief is. In het kader wordt de essentie van het model nog eens 

samengevat. 

Het escalatieproces is niet specifiek voor etnische rellen en onze conclusies 

sluiten dan ook aan bij de bevindingen van Van den Brink e.a. over de niet-etnisch 

gerelateerde ongeregeldheden in Ondiep. 213 Van den Brink e.a. doen in totaal 

vijftien aanbevelingen om wijkgebonden rellen te voorkomen, onderverdeeld in 

vijf aanbevelingen op structureel niveau voor de lange termijn, vijf aanbevelingen 

op relationeel niveau voor de middellange termijn en vijf aanbevelingen op 

operationeel niveau voor de korte termijn. Voor de lange termijn bevelen ze onder 

meer aan risicofactoren in kaart te brengen (om vast te kunnen stellen waar risico’s 

bij elkaar komen en dus de kans op rellen groeit) en structureel meer aandacht te 

besteden aan relationele, culturele en morele aspecten van het wijkleven in plaats van 

eenzijdig te focussen op materiële zaken en sociaaleconomische omstandigheden. 

De aanbevelingen voor de middellange termijn betreffen vooral het versterken 

van de lokale verankering, het relationele netwerk en het personeelsbeleid, vooral 

waar het gaat om wijkagenten. De kortetermijnaanbevelingen verwijzen naar de 

213 Van den Brink, 2010. 

158

eerder aangehaalde beginselen van public order management, waarbij legitieme 

gedragingen en uitingen van emoties gefaciliteerd worden, terwijl er tegelijkertijd 

duidelijke grenzen worden gesteld. 

Het Adang/Horowitz-escalatiemodel voor grootschalig geweld 

• Op relationeel niveau is er sprake van een tegenstelling, gespannen situatie 

of vijandschap tussen verschillende groepen. Naast dagelijkse interacties hebben 

structurele factoren invloed op de aard van de relatie tussen de betrokken 

groepen. 

• Er is sprake van een incident, misverstand of gebeurtenis die verontwaardiging 

oproept bij ten minste een van de betrokken groepen. De verontwaardiging die 

opgeroepen wordt, heeft niet zozeer te maken met de objectieve feiten van de 

gebeurtenis, maar met de relationele component ervan. 

• Deze verontwaardiging wordt breder gedeeld in ten minste een van de 

betrokken groepen en komt tot uiting in vormen van geweld en het gevoel bij 

sommigen dat geweld een legitieme reactie is. 

• Er zijn gelegenheden om ongestraft geweld te plegen: er is sprake van een 

inschatting van verminderde risico’s in combinatie met solidarisering en 

onderlinge steunverlening via het proces van sociale identificatie. 

Bovengenoemde factoren zijn noodzakelijk voor het ontstaan van grootschalig geweld. 

Het zijn niet de enige factoren die de vorm, de schaal en de heftigheid van het geweld 

verklaren, maar als een van deze factoren ontbreekt, komt het niet tot grootschalig 

geweld. Dat gegeven biedt handvatten voor het voorkomen en de-escaleren van 

grootschalig geweld. Deze handvatten zullen aan de hand van het model verder 

uitgewerkt en verfijnd moeten worden, maar nu al is het volgende aan te geven. 

• Besteed expliciet aandacht aan het relationele aspect en onderken gespannen/ 

vijandige relaties. 

• Herken, signaleer en vermijd gebeurtenissen die heftige verontwaardiging op 

kunnen roepen; onderken de vaak symbolische betekenis van gebeurtenissen 

en onderken de gevoelens die opgeroepen kunnen worden. 

• Geef ruimte om op een niet-gewelddadige wijze uiting te geven aan gevoelens 

van verontwaardiging en zorg ervoor dat betrokkenen zich voldoende veilig 

kunnen voelen, zodat zelfverdediging geen argument kan worden. 

• Verminder gelegenheden om ongestraft geweld te plegen; doe dat met gevoel voor 

het relationele aspect, dus gedifferentieerd (niet op basis van groepskenmerken, 

maar op basis van gedrag) en voorkom dat verontwaardiging gevoed wordt; houd 

nadrukkelijk rekening met de effecten van solidarisering en sociale identificatie; 

benadruk gezamenlijke belangen en vermijd groepsetikettering. 

159

Ten slotte 

Zijn ‘wij’ anders dan de ons omringende landen waar wel sprake is geweest 

van grootschalig etnisch geweld of hebben we gewoon geluk gehad? De onderzoeksbevindingen 

lijken erop te wijzen dat het geen puur geluk is geweest dat 

er de afgelopen jaren geen grootschalige etnische rellen zijn geweest in Nederland. 

Hoewel de multiculturele samenleving bepaald niet zonder problemen is, is er 

structureel geen sprake van een zodanige cumulatie van etnisch gerelateerde risicofactoren 

dat een vanzelfsprekende voedingsbodem voor etnische rellen aanwezig 

is. De wijze waarop in Nederland overheid, maatschappelijke partners en politie 

gebiedsgebonden, op sociale cohesie gericht beleid voeren en achterstanden proberen 

weg te werken, draagt met vallen en opstaan bij aan relaties die minder 

conflictueus zijn en meer gericht op samenwerken. In gevallen dat er sprake is 

van incidenten waarbij etnische spanningen tot uiting komen, is de operationele 

werkwijze gericht op de-escalatie in een combinatie van preventie en repressie, 

empathie en handhaven. Interessant in dit verband zijn ook de bevindingen van 

Lukas, die een antwoord zocht op de vraag waarom er in Duitsland (afgezien 

van aanvallen van extreemrechtse jongens op migranten in het voormalige Oost- 

Duitsland na de eenwording) geen grootschalige etnische rellen voorkomen. Zijn 

antwoord: redelijke verhoudingen tussen politie en migranten (ondanks het feit dat 

in Duitsland maar 1 procent van de politie afkomstig is uit etnische minderheden!) 

en de gewoonte om via het beleggen van ronde tafels en toepassen van methodieken 

van conflict resolution te reageren op potentieel beladen situaties. 214 

Dat wil (voor Nederland en voor Duitsland) niet zeggen dat in de toekomst 

etnische rellen uitgesloten moeten worden. Tenslotte zijn er in de afgelopen jaren 

wel degelijk wijkgebonden rellen geweest in Nederland, zij het zonder etnische 

component. De Miro-rellen in Enschede (1996), de rellen in de Graafsewijk in 

Den Bosch (2000 en 2005) en de rellen in het Utrechtse Ondiep (2007) maken 

duidelijk dat ondanks een beleid gericht op sociale cohesie en het wegwerken 

van achterstanden en ondanks gebiedsgebonden politiewerk heftige meerdaagse 

wijkgebonden rellen tot de reële mogelijkheden behoren. 

Dat gegeven leidt ook nog tot een andere conclusie. De problemen in achterstandswijken 

zijn niet specifiek etnisch gerelateerd. Autochtone Nederlanders en 

migranten worden in probleemwijken met dezelfde problemen geconfronteerd. We 

verwijzen daarbij graag naar de Franse onderzoekster Sophie Body-Gendrot die 

erop wijst dat er in achterstandswijken voldoende zorgen zijn die breed gedeeld 

worden, zoals het bestrijden van drugs of verkeersveiligheid. 215 Zij geeft aan dat 

emotionele gemeenschappen tot stand komen doordat mensen dezelfde publieke 

ruimtes delen en daar dezelfde ervaringen opdoen. Dat biedt kansen om nader tot 

214 Lukas, 2009. 

215 Uitermark, 2004. 

160

elkaar te komen, zelfs voor politie en probleemjongeren. Body-Gendrot pleit er 

dan ook voor mensen niet te labelen of te benaderen op hun etnische afkomst of 

religieuze achtergrond, maar op wat ze gemeenschappelijk hebben als bewoners. 

Dan hebben ‘wij’ dezelfde problemen en zijn we niet zo anders. 

161

Nawoord (februari 2010) 

Op 8 september 2009 organiseerde het lectoraat Openbare Orde & Gevaarbeheersing 

voor ruim honderd belangstellenden uit de politiewereld een seminar 

over de resultaten van het onderzoek, dat in concept af was. Diezelfde avond 

werd bekend dat de avond ervoor de Culemborgse wijk Terweijde een aantal 

uren afgesloten was geweest door de ME wegens de dreiging van rellen tussen 

Marokkaanse en Molukse jongeren. 216 Er leek een patstelling te zijn ontstaan: een 

situatie waarbij de politie zelf geen partij was maar letterlijk tussen de partijen in 

moest gaan staan om escalatie te voorkomen. De aanleiding was naar verluidt een 

ruzie tussen een Marokkaanse en een Molukse jongen in een shoarmatent én het 

feit dat vervolgens een auto van een ouder echtpaar van Molukse afkomst door 

een groepje Marokkaans-Nederlandse jongeren met stenen bekogeld was. 217 Het 

zou nog twee weken onrustig blijven, met extra politie-inzet, de voortdurende 

dreiging van confrontaties en verschillende arrestaties. Nadat degenen die bij de 

oorspronkelijke ruzie betrokken waren elkaar de hand hadden geschud, leek alles 

weer in orde. 218 

Direct na de jaarwisseling dreigde het in Terweijde opnieuw uit de hand te 

lopen. In sommige media werd expliciet het etiket ‘etnisch conflict’ of ‘rassenrel’ 

gehanteerd, en er werd gemeld dat de rel dreigde uit te groeien tot een ‘landelijk 

uitslaande brand’ 219 vanwege het feit dat Marokkanen en Molukkers uit andere 

delen van Nederland zouden hebben aangegeven naar Terweijde te willen komen 

om hun eigen groep bij te staan. Niet alleen Marokkanen en Molukkers, ook 

Geert Wilders van de PVV kondigde aan naar Culemborg te willen komen om de 

Molukkers ‘een hart onder de riem te steken’. 220 

De burgemeester waarschuwde relschoppers uit andere steden weg te blijven uit 

Terweijde. Met behulp van een noodverordening, preventief fouilleren en permanente 

aanwezigheid van Mobiele Eenheden werd getracht buitenstaanders te weren 

en nieuwe escalaties te voorkomen. Tegelijk werd een uitgebreid opsporingsonderzoek 

gestart om zo veel mogelijk verdachten van geweldplegingen en vernielingen 

aan te kunnen houden. Publiekelijk gaven de burgemeester en de korpschef van 

de politieregio Gelderland-Zuid aan zich ‘machteloos’ en ‘hulpeloos’ te voelen. 221 

Ondertussen waren wijkagenten (in Culemborg en feitelijk door heel Nederland) 

216 NRC, 8-9-2009. 

217 NRC, 21-10-2009. 

218 NRC, 21-10-2009. 

219 De Telegraaf, 5-1-2010. http://www.telegraaf.nl/binnenland/5711168/__RASSENRELLEN__. 

html. 

220 O.a. AD, 8-1-2010. 

221 http://www.trouw.nl/nieuws/nederland/article2955906.ece/Een_explosieve_cocktail_in_ 

Culemborg_.html. 

163

hard aan het werk contacten met de Marokkaans-Nederlandse en Moluks-Nederlandse 

gemeenschap te onderhouden om zo veel mogelijk informatie te krijgen, 

waar nodig gemoederen te kalmeren en nieuwe incidenten te voorkomen. In Culemborg 

werd daarbij ook ondersteuning verleend vanuit het Landelijk Expertisecentrum 

Diversiteit. 

In een als ‘buitengewoon vruchtbaar’ betiteld overleg op 7 januari 2010 tussen 

vertegenwoordigers van het Samenwerkingsverband van Marokkaanse Nederlanders 

(SMN) en de Molukse stichting Badan Persatuan Maluku werd de aanzet 

voor de-escalatie gegeven en werden initiatieven besproken om vergelijkbare 

gebeurtenissen in de toekomst te kunnen voorkomen. 222 Woordvoerders van de 

beide gemeenschappen spraken uit dat de wijkbewoners de sfeer spuugzat zijn, 

dat de oplossingen moeten komen vanuit de wijk zelf, zonder inmenging van 

buitenstaanders en zonder de heer Wilders. 223 Diezelfde dag werd ’s avonds een 

verzoeningstocht georganiseerd. 224 

In de weken die volgden deden zich tot het moment van schrijven geen nieuwe 

in ci denten voor en werden de genomen maatregelen geleidelijk stuk voor stuk 

terugge draaid, werden buurtveiligheidsteams opgericht, werden contactpersonen 

aangewezen en werd bewonersoverleg opgestart. 225 Tevens werd besloten wetsovertreders 

con sequent aan te pakken, gecoördineerde zorg voor multiprobleemgezinnen 

te regelen en meer te investeren in leefbaarheid. 226 

Was en is er in Terweijde daadwerkelijk sprake van een etnisch conflict? Hoe meer 

we ervan weten, hoe duidelijker het wordt dat het in feite niet gaat om een conflict 

tussen twee gemeenschappen en dat slechts een beperkt aantal personen verantwoordelijk 

is voor de ontstane problemen. 227 ‘Het zijn een paar ettertjes van Berberfamilies 

die de boel verzieken. Zelfs Marokkanen lopen er met een grote boog 

omheen’, zegt Johan van de Velden, die al 43 jaar in de wijk woont. 228 

222 De eerste auteur van deze studie trad daarbij op als gespreksleider. Zie o.a. http://www.ad.nl/ 

ad/nl/1012/Binnenland/article/detail/455085/2010/01/07/Overleg-Terweijde-buitengewoonvruchtbaar.dhtml. 

223 http://www.ad.nl/ad/nl/1012/Binnenland/article/detail/455085/2010/01/07/Overleg-Terweijdebuitengewoon-vruchtbaar.dhtml. 

http://www.112rivierenland.nl/archive/2010-01-07/culemborg__we_hebben_geert_wil 

224 http://www.omroepgelderland.nl/web/Nieuws/nieuwsartikel/469311/Verzoeningstocht-in-Wijk- 

Terweijde.htm. 

225 De Gelderlander, 18-1-2010. 

226 De Gelderlander, 30-1-2010: ‘Nijmegen als voorbeeld – Harde aanpak criminelen’. 

227 De Gelderlander, 8-1-2010: ‘Vete hangt op 2 families’; De Gelderlander, 9-1-2010: ‘Almaar 

vechten tegen het imago’; http://www.eenvandaag.nl/binnenland/35517/strijdende_partijen_ 

culemborg_zeggen_sorry. 

228 De Gelderlander, 9-1-2010: ‘Nu politie surveilleert, voel ik me pas veilig’. 

164

Er zijn allerlei relaties tussen wijkbewoners, ook van verschillende gemeenschappen. 

De directeur van het Samenwerkingsverband van Marokkanen in Nederland 

spreekt zich uit in De Gelderlander. ‘Zo raar, wat hier gebeurt. Ik ken de wijk 

niet anders dan dat Marokkanen en Molukkers er in harmonie met elkaar leven 

en voetballen. We komen zelfs bij elkaars bruiloften en eten samen couscous.’ 229 

Ook vanuit de Marokkaanse gemeenschap zelf werd geklaagd over Marokkaanse 

‘rotjochies’, 230 en aan de ‘verzoeningstocht’ op 7 januari 2010 is deelgenomen door 

wijkbewoners van diverse achtergronden: Moluks, Marokkaans en Nederlands. 231 

Het lijkt daarom niet terecht de gebeurtenissen in Terweijde te duiden als 

etnisch conflict. Tegelijkertijd maken de gebeurtenissen duidelijk hoe makkelijk 

een incident of serie incidenten kan leiden tot processen van solidarisering op 

groepsniveau. Op die manier zou een niet-etnisch conflict alsnog kunnen escaleren 

tot een etnisch conflict (in Culemborg of elders) tussen Nederlanders 

van Marokkaanse en Molukse afkomst. Hoe sterker betrokkenen en niet-betrokkenen 

het conflict als etnisch van aard of etnisch gemotiveerd etiketteren, des te 

waarschijnlijker wordt het dat solidarisering plaatsvindt langs etnische lijnen. Het 

uitvergroten van wat in wezen een lokaal probleem is tot een nationaal probleem 

kan leiden tot een selffulfilling prophecy. 

De gebeurtenissen in Terweijde vormen een bevestiging van de uitkomsten van 

dit onderzoek en passen perfect bij het geformuleerde escalatiemodel. Om te beginnen: 

de problemen zijn niet van vandaag of gisteren. Een groepje Marokkaanse 

jongeren terroriseert Culemborg al jaren, schreef het NRC al in 2008. 232 Een 

voormalige bewoner van Terweijde geeft in een ingezonden brief aan dat er al in 

1997 sprake was van vergelijkbare gebeurtenissen. 233 Er hebben zich incidenten 

voorgedaan die leidden tot heftige en breed gedeelde verontwaardiging, vooral 

aan Molukse zijde. Die gedeelde verontwaardiging heeft geleid tot een aantal geweldsincidenten, 

die gerechtvaardigd werden met verdediging van wijk en familie. 

234 Totdat de politie massaal en permanent aanwezig was, hadden jongens in de 

wijk de gelegenheid ongestraft geweld te gebruiken en vernielingen te plegen. De 

identificatie met de eigen gemeenschap nam toe en zoals hierboven aangegeven 

was er ook al sprake van solidariseringseffecten. De politie was zelf geen directe 

partij in het conflict (hoewel indirect sommigen de politie verweten onvoldoende 

te hebben gedaan met betrekking tot de probleemjongeren – vandaar dat ‘het 

229 De Gelderlander, 9-1-2010: ‘Nu politie surveilleert, voel ik me pas veilig’. 

230 Binnenlands Bestuur, 27-11-2009: 21. 

231 AD, 8 januari 2010: ‘Molukkers en Marokkanen houden verzoeningstocht – Culemborg kan 

zonder Wilders’. 

232 http://www.nrc.nl/binnenland/article1939813.ece. 

233 Erik Boekel, ingezonden brief in Binnenlands Bestuur, 22-1-2010: 43. 

234 http://www.trouw.nl/nieuws/nederland/article2955906.ece/Een_explosieve_cocktail_in_ 

Culemborg_.html. 

165

echt in eigen hand’ genomen moest worden). Het was voor de politie belangrijk 

om dat zo te houden en bij de uitvoering van maatregelen gezien te worden als 

onbevooroordeeld en onpartijdig, met een bejegening die enerzijds empathie 

toonde voor wijkbewoners en slachtoffers en anderzijds consequent en duidelijk 

handhavend was ten opzichte van wetsovertreders en sensatiezoekers. Duidelijk 

was dat optreden volgens alleen het traditionele politiemodel, exclusief gericht 

op handhaving, weliswaar nieuwe incidenten kon voorkomen, maar alleen zolang 

de politie feitelijk massaal in de wijk aanwezig was. De oplossingsrichting moest 

uiteindelijk, met belangrijke faciliterende rollen voor gemeente, burgemeester en 

politie, door de bewoners zelf geformuleerd en vormgegeven worden. 

166

Literatuur 

Abu-Lughod, J.L. (2007). Race, space and riots in Chicago, New York and Los 

Angeles. Oxford. 

Adang, O.M.J. (1998). Hooligans, autonomen, agenten. Geweld en politieoptreden 

in relsituaties. Alphen aan den Rijn. 

Adang, O.M.J. (2002). ‘Collectief geweld tussen voetbal-‘supporters’’. In: Tijdschrift 

voor Criminologie, 44-2, 172-181. 

Adang, O. (2005). Met alle geweld leren. De strategische aanpak van risicoevenementen. 

Den Haag. 

Adang, O.M.J. (2010). ‘Initiation and escalation of collective violence: a 

comparative observational study of protest and football events’. In: T. Madensen 

& J. Knutsson (red.). Preventing crowd violence. Monsey, NY (in press). 

Albeda, W. (1970). ‘Gastarbeiders en nationale economie’. In: Economische Statistische 

Berichten, 55. 

Amersfoort, J.M.M. (1974). Immigratie en minderheidsvorming. Een analyse van 

de Nederlandse situatie 1945-1973. Alphen aan den Rijn. 

Bakker, A. (2008). Aansluiting of kloof. Een onderzoek naar de lokaal-bestuurlijke 

aanpak van interetnische spanningen en de rol van het interventieteam Interetnische 

Spanningen daarbij. Leiden. 

Banton, M. (1967). Race relations. Londen. 

Banton, M. (1983). Racial and Ethnic Competition. Cambridge. 

Bastenier, A. (1990). La delinquance des jeunes d’origine etrangère à Brucelles. 

Leuven. 

Bauerlein, M. (2001). Negrophobia. A race riot in Atlanta 1906. San Francisco. 

Begag, A. (2007). Etnicity & equality. France in the balance. Lincoln, Nebraska. 

Belaïd, C. (2006). Banlieue, lendemains de révolte. Parijs. 

Benzakour, M. (2004). Abou Jahjah, nieuwlichter of oplichter? De demonisering 

van een politiek rebel. Amsterdam. 

Bervoets, E. (2006). Tussen respect en doorpakken. Een onderzoek naar de 

politiële aanpak van Marokkaanse jongeren in Gouda, Utrecht en Amsterdam. 

Amersfoort. 

Beunders, H. & E. Muller (2005): Politie en media. Feiten, fictie en imagopolitiek. 

Apeldoorn. 

Blauner, R. (1972). Racial oppression in America. New York. 

Body-Gendrot, S. (1993). Ville et violence. L’irruption de nouveaux acteurs. 

Parijs. 

Bovenkerk, F. e.a. (1985). Vreemd volk, gemengde gevoelens. Etnische verhoudingen 

in een grote stad. Meppel. 

Bovenkerk, F., F. Buijs & H. Tromp (red.) (1990). Wetenschap en partijdigheid. 

Opstellen voor André J.F. Köbben. Assen. 

167

Bovenkerk, F. (1999). ‘Rassenrellen of criminaliteit?’. In: Migrantenstudies, 15-4, 

255-270. 

Bovenkerk, F., M. van San & M. de Vries (1999). Politiewerk in een multiculturele 

samenleving. Apeldoorn. 

Bovenkerk, F. (2006). ‘Islamofobie’. In: Monitor racisme en extremisme, zevende 

rapportage. Leiden. 

Bowling, B. (1996). ‘The emergence of violent racism as a public issue in Britain, 

1945-81’. In P. Panayi. Racial violence in Britain in the nineteenth and twentieth 

century. Londen. 

Brants, K. & W. Hogendoorn (1983). Van vreemde smetten vrij. Opkomst van de 

Centrumpartij. Bussum. 

Brink, G. van den (2007). Prachtwijken?! De mogelijkheden en beperkingen van 

Nederlandse probleemwijken. Amsterdam. 

Brink, G. van den e.a. (2010). Rellen in Ondiep. Ontstaan en afhandeling van 

grootschalige ordeverstoring in een Utrechtse achterstandswijk. Apeldoorn. 

Bui Trong, L. (2000). Violences urbaines. De vérités qui dérangent. Parijs. 

Buis, H. (1988). Beter een verre buur. Racistische voorvallen in buurt en straat. 

Amsterdam. 

Buro Jansen en Jansen (2007). Themakrant Identificatieplicht. www.burojansen. 

nl/paginas/pdf/identificatieplichtkrantburoj&j.pdf. 

Buruma, I. (2006). Dood van een gezonde roker. Amsterdam. 

Campbell, B. (1993). Goliath. Britains dangerous places. Londen. 

çankaya, S. (2009). Welkom in Politië. Amsterdam. 

Cannon, L. (1997). Official negligence. How Rodney King and the riots changed 

Los Angeles and the LAPD. New York. 

Cantle, T. (2001). Community cohesion: a new framework for race and diversity. 

Basingstoke. 

Capgemini (2004). Evaluatie activiteiten Marokkaans-Nederlands Interactieteam 

Jeugd. Utrecht. 

Casman, M.T., P. Gailly & J.P. Pasleau (1992). Police et immigrés: images mutuelles, 

problèmes et solutions. Brugge. 

Chambon, L. (2006). ‘De rellen in Frankrijk. Alleen een Frans verschijnsel?’ In: 

De lectoraten van de Politieacademie. De rellen in Frankrijk. Apeldoorn. 

Clarke, R.V. (1995). ‘Situational crime prevention’. In: M. Tonry & D. Farrington 

(red.). Building a safer society: strategic approaches to crime prevention. Chicago. 

Coppes, R., F. de Groot & A. Sheerazi (1997). Politie en criminaliteit van Marokkaanse 

jongens. Deventer. 

COT (1998). Incident en ongeregeldheden Amsterdam West, 23 april 1998. 

Marokkaanse jongeren, politie en bestuur. Alphen aan den Rijn. 

COT (2002). Dynamics of disorder. Lessons from two dutch riots. Leiden. 

COT (2002). Openbare orde. Ernstige verstoringen, ontwikkelingen, beleid. 

Alphen aan den Rijn. 

168

Dekker, J. & B. Senstius (2001). De tafel van Spruit. Een multiculturele safari in 

Rotterdam. Amsterdam. 

Delahaij, R. (2004). Dossier empowerment. Empowerment methoden bij allochtone 

jongeren. Utrecht. 

Dell’Umbria, A. (2006). Cést la racaille? Eh bien, j’en suis! À propos de la 

révolte de l’automne, 2005. Parijs. 

Domanick, J. (1994). To protect and serve. The LAPD’s century of war in the city 

of dreams. New York. 

Donselaar, J. van (2005). Het Lonsdalevraagstuk. Leiden. 

Duyvendak, J.W., E. Engelen & I. de Haan (2008). Het bange Nederland. Pleidooi 

voor een open samenleving. Amsterdam. 

Engberts, M. (1993). ‘Deskundigen verwijzen wetsvoorstel identificatieplicht 

naar de prullenmand’. In: LBR Bulletin, 193-2, 3-6. 

Eriksen, T.H. (1993). Ethnicity & nationalism. Londen. 

Eriksen, T.H. (1988). Communicating cultural difference and identity. etnicity 

and nationalism in Mauritius. Oslo. 

Federale Overheidsdienst Binnenlandse Zaken, Algemene Directie Crisiscentrum 

(2006). Activiteitenrapport 2005. Brussel. 

Ferreira, (1996). The use and effectiveness of community policing in a democracy. 

http://www.ncjrs.gov/policing/use139.htm. 

Flamm, M.W. (2005). Law and order. Streetcrime, civil unrest and the crisis of 

Liberalism in the 1960’s. New York. 

Fogelson, R.M. & R.B. Hill (1969). ‘Who riots? A study of participation in the 

1967 riots’. In: A.D. Grimshaw. Racial violence in America. Chicago. 

Fogelson, R. (1971). Violence as protest. New York. 

Forum (2007). Vrijblijvendheid voorbij. Eindrapportage Interventieteams 2005- 

2006. Utrecht. 

Forum, Gemeente Weert & Capgemini (2007). Sociaal Calamiteitenplan Gemeente 

Weert. Weert. 

Friedmann, W. (1994). ‘The community role in community policing’. In: D.P. 

Rosenbaum. The challenge of community policing. Londen. 

Fukurai, H., R. Krooth & E.W. Butler (1994). ‘The Rodney King beating verdicts’. 

In: M. Baldassare (red.). The Los Angeles riots. Lessons for the urban future. 

Boulder. 

Gale, D.E. (1996). Understanding urban unrest. From reverend King to Rodney 

King. Thousand Oaks. 

Gilje, P.A. (1996). Rioting in America. Indiana. 

Godshalk, D.F. (2005). Veiled visions. The 1906 Atlanta race riot and the 

reshaping of American race-relations. North Carolina. 

Goossens, F. (2006). Politiebevoegdheden en mensenrechten. Mechelen. 

Grassart, P.S. (2007). Roots of urban violence. A comparative study of the banlieues 

and Overvecht. Apeldoorn (scriptie Politieacademie). 

169

Grimshaw, A.D. (1969). Racial violence in the United States. Chicago. 

Grimshaw, A.D. (1970). ‘Three views of urban violence: civil disturbance, 

racial revolt, class assault’. In: M.R. Summers & T.E. Barth. Law and order in a 

democratic society. Columbus. 

Groenendijk, C.A. (1990). ‘Verboden voor Tukkers. Reacties op rellen tussen Italianen, 

Spanjaarden en Twentenaren in 1961’. In: F. Bovenkerk, F. Buijs & H. Tromp 

(red.). Wetenschap en partijdigheid. Opstellen voor André J.F. Köbben. Assen. 

Guzman, J.P. (red.) (1952). 1952 Negro Yearbook. New York. 

Haen Marshall, I. (red.) (1997). Minorities, migrants and crime. Diversity and 

similarity across Europe and the United States. Thousand Oaks. 

Hahn, H. & J.L. Jeffries (2003). Urban America and its police. Colorado. 

Harchaoui, S. & S. Huinder (red.) (2003). Stigma: Marokkaan, over afstoten en 

insluiten van een ingebeelde bevolkingsgroep. Utrecht. 

Hargreaves, A. (2007). Multi ethnic France. Immigration, politics, culture and 

society. New York. 

Herman, M.A. (2005). Fighting in the streets. Ethnic succession and urban unrest 

in twentieth century America. New York. 

Horne, G. (1997). The fire this time. The Watts uprising and the 1960’s. New York. 

Horowitz, D.L. (2001). The deadly ethnic riot. Berkeley. 

In ’t Velt e.a. (2003). Politie en geweld. Een verkenning van politiereacties op 

geweldsincidenten in vier Nederlandse regiokorpsen. Zeist/Apeldoorn. 

Jenkinson, J. (1996). ‘The 1919 riots’. In: P. Panayi. Racial violence in Britain in 

the nineteenth and twentieth centuries. Londen. 

Joshua, H. & T. Wallace (1983). To ride the storm. The 1980 Bristol riot and the 

state. Londen. 

Jurgens, F. (2007). Het Marokkanendrama. Amsterdam. 

Katholieke Universiteit Leuven, Onderzoeksgroep Jeugdcriminologie en Instituut 

voor Sociale en Economische Geografie (2000). Verstedelijking, sociale 

uitsluiting van jongeren en straatcriminaliteit. Leuven. 

Kettle, M. & L. Hodges (1982). Uprising! The police, the people, and the riots in 

Britain’s cities. Londen. 

Kleijer-Kool, L. (2008). Handhavers van de vrede of herveroveraars? Politiestijlen 

en conflictpotentieel in Nederlandse multiculturele achterstandswijken. Den Haag. 

Kleijwegt, M. & M. van Weezel (2006). Het land van haat en nijd. Hoe Nederland 

radicaal veranderde. Amsterdam. 

Kleijwegt, M. (2006). Onzichtbare ouders. De buurt van Mohammed B. Amsterdam. 

Kokoreff, M. (2008). Sociologie des émeutes. Parijs. 

Landelijk Expertisecentrum Diversiteit (2005). Beleidsplan LECD, 2005-2007. 

Apeldoorn. 

Landelijk Expertisecentrum Diversiteit (2009). Het jaar van doorzetten. Jaarverslag 

2008. Apeldoorn. 

170

Lucassen, L. (2005). The immigrant threat. The integration of old and new migrants 

in Western Europe since 1850. University of Illinois. 

Lucassen, L. & W. Willems (2007). De krachtige stad. Een eeuw omgang en 

ontwijking. Amsterdam. 

Lukas, T. (2009). ‘Why are there no riots in Germany? Mutual perceptions between 

police forces and minority adolescents’. In: D. Waddington, F. Jobard & M. King 

(red.). Rioting in the UK and France. A comparative analysis. Cullompton. 

Marable, M. (2007). Race, reform and rebellion. The second reconstruction and 

beyond in black America, 1945-2006. Jackson. 

Marlière, E. (2007). ‘Les habitants des quartiers: adversaires ou solidaires des 

emeutiérs?’ In: L. Muchielli & V. le Goaziou. Quand les banlieues brûlent… retour 

sur les émeutes de novembre 2005. Parijs. 

Mauger, G. (2006). L’émeute de novembre 2005.Une revolte protopolitique. 

Bellecombe-en-Bauges. 

McPhail, C. (1991). The myth of the madding crowd. New York. 

Meerschaut, K. & P. de Hert (2007). ‘Identiteitscontroles in rechtsvergelijkend 

perspectief. Moet controle op kleur worden gemeten?’ In: De orde van de dag 

40, 12-20. 

Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer (2007). 

Aktieplan Krachtwijken. Van aandachtswijk naar krachtwijk. Den Haag. 

Moerland, R. (2007). ‘Boos op Frankrijk. Ontsnappen aan de banlieue, het kruitvat 

van de Franse sameleving’. In: NRC, 1-12-2007. 

Muchielli, L. (2006). ‘Il faut changer le façon de «faire la police» dans les quartiers 

sensibles’. In: C. Belaïd. Banlieue, lendemains de révolte. Parijs. 

Muchielli, L. & V. le Goaziou (2007). Quand les banlieues brûlent… retour sur 

les émeutes de novembre 2005. Parijs. 

Mumford, K. (2007). Newark. A history of race, rights and riots in America. New 

York. 

Myrdal, G. (1944). An American dilemma. New York. 

National Advisory Commission on Civil Disorders (1968). Report of the National 

Advisory Commission on Civil Disorders. New York. 

Norwood, S.H. (2002). Strikebreaking and intimidation. Mercenaries and 

masculinity in Twentieth-Century America. Chapel Hill. 

Obdeijn, H. (1995). ‘‘Er is werk in Holland’. Buitenlandse arbeidskrachten sinds 

1945’. In: Migratie en acceptatie, Leidschrift, 11-2, 7-79. 

Olzak, S. (1992). The dynamics of ethnic competition & conflict. Stanford. 

Panayi, P. (1996). Racial violence in Britain in the nineteenth and twentieth 


Park, R.E. (1952). Human communities: the city and human ecology. Glencoe 

(Illinois). 

Pelikaan, H. & M. Trappenburg (2003). Politiek in de multiculturele samenleving. 

Amsterdam. 

171

Pellegrini, C. (2005). Banlieues en flammes. Parijs. 

Peterselia, J. & A. Abrahamse (1994). ‘A profile of those arrested’. In: M. Baldassare. 

The Los Angeles riots. Lessons for the urban future. Boulder. 

Pfeifer, M.J. (2004). Rough justice. Lynching and American society 1874-1947. 

Illinois. 

Pilkington, E. (1996). ‘The West Indian community and the Notting Hill riots of 

1958’. In: P. Panayi. Racial violence in Britain in the nineteenth and twentieth 


Porambo, R. (1971). No cause for indictment. An autopsy of Newark. Hoboken. 

Porter, B. & M. Dunn (1984). The Miami riot of 1980. Crossing the bounds. 

Lexington. 

Power, A. & R. Tunstall (1997). Dangerous disorder: riots and violent disturbances 

in thirteen areas of Britain 1991-92. York. 

Prins, B. (2004). Voorbij de onschuld. Het debat over integratie in Nederland. 

Amsterdam. 

Projectgroep Organisatie Structuren (1977). Politie in verandering. Een voorlopig 

theoretisch model. zp. 

Punch, M. (1976). Fout is fout. Gesprekken met de politie in de binnenstad van 

Amsterdam. Amsterdam. 

Reenen, P. van (1979). Overheidsgeweld. Een sociologische studie van de 

dynamiek van het geweldsmonopolie. Alphen aan den Rijn. 

Reicher, S., R. Spears & T. Postmes (1995). ‘A social identity model of deindividuation 

phenomena’. In: European Review of Social Psychology 6, 161-198. 

Reicher, S.D. (1996). ‘‘The Battle of Westminster’: developing the social identity 

model of crowd behaviour in order to explain the initiation and development of 

collective conflict’. In: European Journal of Social Psychology 26, 115-134. 

Riessen, J. van (2007). In naam der wet. Veertig jaar bij de Amsterdamse politie. 

Amsterdam. 

Roché, S. (2006). Le frisson de l’emeute. Violences urbaines et banlieues. Parijs. 

San, M. van & A. Leerkes (2001). Criminaliteit en criminalisering. Allochtone 

jongeren in België. Amsterdam. 

Scarman, Lord, O.B.E. (1982). The Brixton disorders 10-12 april 1981. Londen. 

Scheffer, P. (2000). ‘Het multiculturele drama’. In: NRC, 29-1-2000. 

Scheffer, P. (2007). Het land van aankomst. Amsterdam. 

Schumacher, P. (1987). De minderheden. 700.000 migranten minder gelijk. Amsterdam. 

Sire-Marin, E. (2006). ‘Mortels contrôles d’indentité’. In: C. Belaïd. Banlieue, 

lendemains de révolte. Parijs. 

Skolnick, J.H. (1969). The politics of protest. New York. 

Skolnick, J.H. & J.J. Fyfe (1993). Above the law. Police and the excessive use of 

force. New York. 

Sleegers, F. (2007). Het debat over Nederland. Amsterdam. 

172

Sluis, R. van der & E. Schaap (2005). Van vreemde smetten vrij? Een quickscan 

naar rechts-extremisme onder jongeren in de Zaanstreek en Purmerend. Bureau 

Discriminatiezaken Zaanstreek/Waterland. 

Smeets, H. & F. Steijlen (2006). In Nederland gebleven. De geschiedenis van 

Molukkers 1951-2006. Amsterdam. 

Solomos, J. (1993). Race and racism in Britain. Londen. 

Sompel, R. van de, P. Ponsaers, Y. Vandevenne & J-M. van Branteghem (zd). De 

bronnen van de gemeenschapsgerichte politiezorg in België. Brussel. 

Steadman, R.F. (1972). The police and the community. Baltimore. 

Summers, M.R. & T.E. Barth (1970). Law and order in a democratic society. 

Essays on criminal justice, urban violence and political dissent. Columbus. 

Tajfel, H. & J.C. Turner (1986). ‘The social identity theory of inter-group behavior’. 

In: S. Worchel & L.W. Austin (red.). Psychology of intergroup relations. Chicago. 

Trappenburg, M. (2003). ‘Had het anders gekund? Over het Nederlandse 

integratiebeleid’. In: H. Pelikaan & M. Trappenburg. Politiek in de multiculturele 

samenleving. Amsterdam. 

Tromp, C. (1995). Na de oorlog. Den Haag. 

Tuttle, W.M. Jr (1970). Race riot. Chicago in the Red Summer of 1919. Chicago. 

Uitermark, J. (2004). ‘‘We hebben emotionele gemeenschappen nodig’ – interview 

met Sophie Body-Gendrot’. In: Tijdschrift voor de Sociale Sector 58-10, 4-7. 

Ukemenam, J. (2006). Policing in Britain. The racial discourse. Londen. 

Valkeneer, C. De (1987). Missions des policierspatrouilleurs des agents de 

quartier. Louvain-la-Neuve. 

Vermeeren, J. (2003). Lonsdale. Bureau Jeugdzaken Politie Haaglanden. 

Waddington, P.A.J. (1994). Liberty and order. Public order policing in a capital 

city. Londen. 

Waddington, D.P. (2007). Policing public disorder. Theory and practice. Uffculme. 

Waddington, D., F. Jobard & M. King (red.) (2009). Rioting in the UK and France. 

A comparative analysis. Cullompton. 

Wartna, B.S.J, W.M.E.H. Beijers e.a. (1999). Ontkennende en bekennende verdachten; 

over de proceshouding van verdachten van strafzaken tijdens het politieverhoor. 

Den Haag. 

Waskow, A.I. (1967). From race riot to sit-in. 1919 and the 1960’s. New York. 

Waters, T. (1999). Crime & immigrant youth. Thousand Oaks. 

Werdmölder, H. (1986). Van vriendenkring tot randgroep. Marokkaanse jongeren 

in een oude stadswijk. Amsterdam. 

Wijk, A.Ph. van, E.J.A. Bervoets & R. Boers (2007). Trots op Nederland. Achtergronden, 

kenmerken en aanpak van het Lonsdaleverschijnsel in Venray, Zoetermeer 

en Aalsmeer. Apeldoorn. 

Williams, B. (1989). ‘A class act; anthropology and the race nation across ethnic 

terrain’. In: Annual Review of Anthropology 18, 401-4. 

173

Wilson, J.Q. (1972). ‘The police in the getto’. In: R.F. Steadman. The police and 

the community. Baltimore. 

Wilson, W.J. (1987). The truly disadvantaged. The inner-city, the underclass and 

public policy. Chicago. 

Witte, R. (1996). Racial violence and the state. Londen. 

Witte, R., M. Veenstra, K. Schram & F. Kors (2003). Interetnische spanningen. 

Een draaiboek. Den Haag. 

Zoomer, O.J., P.A.Th.M. Geurts & C.D. van der Vijver (2002). De gebiedsgebonden 

politiezorg als uitdaging. Den Haag. 

174

Bijlagen 

1 Lijst van respondenten 

Conform de wetenschappelijke code voor het verrichten van politieonderzoek 

worden hieronder geen namen van respondenten genoemd, bestuurders uitgezonderd. 

Dit omdat het onderzoek in een kleine setting plaatsvond. Hierdoor 

wordt voldaan aan de eis te voorkomen dat personen kunnen worden getraceerd 

en blijft de anonimiteit van respondenten gewaarborgd. 

Casus Purmerend 

Burgemeester Leen Verbeek 

Coördinator veiligheid 

Wijk- en teamchef politie 

Wijkagent 

Jongen, kernlid hanggroep 

Moeder van de jongen 

Zus van de jongen 

Manager welzijn 

Jongerenwerker 

Eigenaar horeca-etablissement 

Beveiligingsfunctionaris horeca 

Casus Rotterdam 

Namens burgemeester Opstelten, drie medewerkers van het stadhuis. 

Hoofdinspecteur van politie en toenmalig piketofficier 

Twee wijkagenten 

Manager welzijn 


Gedupeerden zijn via de politie benaderd, maar besloten niet mee te werken 

Casus Indische Buurt 

Stadsdeelvoorzitter 

Coördinator openbare orde en veiligheid 

Opbouwwerker 

Coördinator jongerenwerk 

Schooldirecteur 

Buurtregisseur regiopolitie Amsterdam-Amstelland 

Medewerker ouderenzorg 

175

Casus Slotervaart 

Stadsdeelvoorzitter Achmed Marcouch 

Wijkchef politie Amsterdam-West 

Twee wijkagenten Amsterdam-West 

Opbouwwerker 


Coördinator veiligheid 

Casus Gouda 

Burgemeester 

Coördinator openbare orde en veiligheid gemeente Gouda 

Samenwerkingsmanager welzijnsorganisatie 

Voormalige wijkagent Gouda Oost, Regiopolitie Hollands Midden 

Voormalige teamchef Gouda Oost, Regiopolitie Hollands Midden 

Teamchef Gouda Oost, Regiopolitie Hollands Midden 

176

2 Afkortingen 

AEL Arabisch-Europese Liga 

BAC Brigade Anti-Criminel 

GBO Grootschalig Bijzonder Optreden 

KLPD Korps Landelijke Politiediensten 

LAPD Los Angeles Police Department 

LBR Landelijk Bureau ter bestrijding van Rassendiscriminatie 

LECD Landelijk Expertise Centrum Diversiteit 

ME Mobiele Eenheid 

PEP-team Pleinen en parkenteam 

RMS Republik Maluku Selatan 

SGBO Staf Grootschalig Bijzonder Optreden 

SPG Special Patrol Group 

SWF Stichting Welzijn Feyenoord 

ZUS Zone Urbaine Sensible 

177

Over de auteurs 

Dr. Otto M.J. Adang is sinds 2004 lector Openbare Orde & Gevaarbeheersing aan 

de Politieacademie, waar hij al sinds 1998 leiding gaf aan het door hem opgezette 

onderzoeksprogramma Geweld- en Gevaarbeheersing in Conflictsituaties, gericht 

op de interactie tussen politie en publiek in potentieel gewelddadige en gevaarlijke 

situaties. Hij verricht onderzoek, ontwikkelt innovatieve concepten en adviseert 

politiekorpsen in binnen- en buitenland. Hij is auteur van een groot aantal boeken 

en artikelen op het terrein van ordehandhaving, crowd management en politieel 

geweldgebruik, waaronder Hooligans, autonomen, agenten (1998), Policing Euro 

2000 (2001, met Christine Cuvelier), Beheersing van gevaar (derde druk 2005, met 

Jaap Timmer), Hooligans in beeld (2005, met Henk Ferwerda), Spray met visie, visie 

op spray (2005, met Jos Mensink en Carin Esman), Met alle geweld leren (2005), 

Omgaan met conflictsituaties (2006), Hoezo rustig?! (2007, met Edward van der 

Torre), Nederlands grootste evenement (2008, met Edward van der Torre), Policing 

football in Europe (2008, met Elaine Brown) en Boven de pet? (redactie, 2009). 

Dr. Ronald van der Wal is politiehistoricus en momenteel werkzaam als onderzoeker/docent 

bij de Politieacademie. Hij promoveerde op het proefschrift Of geweld 

zal worden gebruikt! Militaire bijstand bij de handhaving en het herstel van de openbare 

orde. Hij werkte vervolgens in het project ‘Geschiedenis van de Nederlandse politie in 

de twintigste eeuw’ waar hij het deelonderzoek politievakbeweging en politieonderwijs 

voor zijn rekening nam. Hij werkte onder meer als onderzoeker voor de lectoraten 

Multicultureel Vakmanschap & Diversiteit, Gemeenschappelijke Veiligheidskunde 

en Openbare Orde & Gevaarbeheersing en was vanuit die hoedanigheid betrokken 

bij onderzoeken als Probleemwijken, Maatschappelijke inbedding van de politie en 

Multiculturele dilemma’s. 

Drs. H. Quint Bc is onderzoeker bij het lectoraat Gemeenschappelijke Veiligheidskunde 

van de Politieacademie. Quint heeft als onderzoeker onder andere 

meegewerkt aan onderzoeken als Integratie van Nederlandse politie in wijken, 

netwerken en lokaal bestuur (Ries Straver e.a., 2009), Prachtwijken (Gabriel van 

den Brink, 2007) en Effectieve aanpakken jeugdige veelplegers (S.R.F. Mali e.a., 

2005). Hij werkte van 1993 tot en met 2000 bij de politie Utrecht als projectleider, 

onder andere van het project Nederlanders, Marokkanen in De Bilt, door het 

Kwaliteitsbureau Politie (NPI) beschreven als Good practice (Kwaliteitsbureau, 

2000). Van 1989 tot en met 1993 werkte Quint bij de gemeentepolitie Utrecht in de 

functie van regionaal coördinator HALT. 

179

10-053 

De afgelopen decennia is ook Nederland een multiculturele samenleving geworden. Voor- 

al sinds de door Molukkers uitgevoerde terroristische acties van de jaren zeventig van de 

vorige eeuw is de angst dat sociale frustraties bij volgende generaties van migrantengroepen 

zouden kunnen leiden tot gewelddadigheden manifest geworden. Toch hebben collectieve 

geweldsuitbarstingen die qua schaal of heftigheid enigszins vergelijkbaar zijn met 

de rellen zoals die in de Franse banlieues of de binnensteden van Groot-Brittannië plaatsvonden, 

tot op heden in Nederland niet plaatsgevonden. Om de vraag te beantwoorden 

of ‘wij’ anders zijn of dat we gewoon geluk gehad hebben is, naast literatuuronderzoek, 

gekeken naar situaties in Nederland waarbij diverse ingrediënten voor het uitbreken van 

ongeregeldheden aanwezig waren. Het blijkt dat het geen puur geluk is geweest dat er de 

afgelopen jaren geen grootschalige etnische rellen zijn geweest in Nederland. Hoewel de 

multiculturele samenleving bepaald niet zonder problemen is, is er structureel geen sprake 

van een zodanige cumulatie van etnisch gerelateerde risicofactoren dat een vanzelfsprekende 

voedingsbodem voor etnische rellen aanwezig is. De wijze waarop in Nederland 

overheid, maatschappelijke partners en politie lokaal verankerd op sociale cohesie gericht 

beleid voeren en achterstanden proberen weg te werken draagt, met vallen en opstaan, 

bij aan relaties die minder conflictueus zijn en meer op samenwerken gericht. In gevallen 

dat er sprake is van incidenten waarbij etnische spanningen tot uiting komen, blijkt een 

operationele werkwijze gericht op de-escalatie in een combinatie van preventie en repressie, 

empathie en handhaven, effectief. Het onderzoek presenteert een escalatiemodel dat 

laat zien welke factoren escalatie waarschijnlijk maken, wat voor soort aanpak daarvan 

effectief is en waarom. 

www.politieacademie.nl

Zijn wij anders? Waarom Nederland geen ... - Politieacademie

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?