organische architectuur in heden en verleden - Vwg.net

Organische <strong>architectuur</strong> <strong>in</strong> <strong>hed<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> verled<strong>en</strong><br />

Atelier ORIO architect<strong>en</strong><br />

E<strong>en</strong> <strong>in</strong>tuïtieve kijk op<br />

e<strong>en</strong> <strong>organische</strong> wereld<br />

Michel Post<br />

36 Gezond Bouw<strong>en</strong> & Won<strong>en</strong> 1-2010

---

Architectuur<br />

Voorbeeld<strong>en</strong> van Biomimicry van<br />

Eug<strong>en</strong>e Tsui<br />

De <strong>organische</strong> <strong>architectuur</strong>, e<strong>en</strong> strom<strong>in</strong>g b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> de bouwkunst<br />

die haar <strong>in</strong>spiratie ontle<strong>en</strong>t aan de lev<strong>en</strong>de natuur, speelt e<strong>en</strong> belangrijke<br />

rol <strong>in</strong> het werk van Michel Post. De architect neemt ons<br />

mee naar de oorsprong van de <strong>organische</strong> <strong>architectuur</strong> <strong>en</strong> naar<br />

de ‘top-down’ <strong>en</strong> ‘bottom-up’ b<strong>en</strong>ader<strong>in</strong>g van vandaag.<br />

Vijfti<strong>en</strong> jaar geled<strong>en</strong> kwam ik voor het eerst <strong>in</strong> aanrak<strong>in</strong>g met het begrip<br />

<strong>organische</strong> <strong>architectuur</strong> <strong>en</strong> voor mij was het to<strong>en</strong> niet meer dan e<strong>en</strong><br />

bepaalde vorm<strong>en</strong>taal waar e<strong>en</strong> <strong>en</strong>orme aantrekk<strong>in</strong>gskracht vanuit g<strong>in</strong>g.<br />

Begripp<strong>en</strong> als ‘beweg<strong>in</strong>g’, ‘vloei<strong>en</strong>de ronde vorm<strong>en</strong>’, ‘fraaie lijn<strong>en</strong>’ <strong>en</strong><br />

‘expressie’ vormd<strong>en</strong> vanaf dat mom<strong>en</strong>t het kader waarb<strong>in</strong>n<strong>en</strong> ik <strong>architectuur</strong><br />

wilde bedrijv<strong>en</strong>. Dat deze vorm van <strong>architectuur</strong> veel meer is dan e<strong>en</strong><br />

uiterlijke expressie, daar kwam ik pas later achter.<br />

Organische <strong>architectuur</strong> is aan het e<strong>in</strong>d van de neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw ontstaan<br />

<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> strom<strong>in</strong>g b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> de bouwkunst die haar <strong>in</strong>spiratie ontle<strong>en</strong>t aan<br />

de lev<strong>en</strong>de natuur. De relatie die de m<strong>en</strong>s heeft met de natuur <strong>en</strong> de<br />

<strong>in</strong>vloed die dit heeft op zijn eig<strong>en</strong> welbev<strong>in</strong>d<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong> de rode draad die<br />

alle vorm<strong>en</strong> van <strong>organische</strong> <strong>architectuur</strong> met elkaar verb<strong>in</strong>dt. De nieuwste<br />

bouwtechnische mogelijk<strong>hed<strong>en</strong></strong> word<strong>en</strong> <strong>in</strong>gezet om e<strong>en</strong> zo expressief<br />

mogelijke vorm<strong>en</strong>taal te creër<strong>en</strong> die zo dicht mogelijk bij de functie <strong>en</strong> de<br />

schoonheid van de lev<strong>en</strong>de natuur komt.<br />

Grondleggers<br />

Pieter van der Ree noemt <strong>in</strong> zijn boek Organische Architectuur vier pioniers<br />

die ieder voor zich e<strong>en</strong> bepaalde betek<strong>en</strong>is hebb<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> aan het begrip<br />

<strong>organische</strong> <strong>architectuur</strong>. Deze grondleggers war<strong>en</strong> Louis Sullivan, Frank<br />

Lloyd Wright, Antoni Gaudí <strong>en</strong> Rudolf Ste<strong>in</strong>er. Zij legd<strong>en</strong> de fundam<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />

voor de <strong>hed<strong>en</strong></strong>daagse <strong>organische</strong> <strong>architectuur</strong>.<br />

Louis Sullivan b<strong>en</strong>aderde <strong>architectuur</strong> vanuit de functie. Hij was de bed<strong>en</strong>ker<br />

van de term ‘form follows function’ waarbij het uitgangspunt altijd<br />

de functie van het gebouw is, waarna de vorm vanzelf volgt. Hier is dan<br />

ook de directe l<strong>in</strong>k met de natuur te zi<strong>en</strong>. Naast dit functionele aspect<br />

gebruikte Sullivan versier<strong>in</strong>g<strong>en</strong> om aan het publiek te lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> hoe de<br />

vorm aan de functie was aangepast.<br />

Frank Lloyd Wright, e<strong>en</strong> voormalig werknemer van Sullivan, liet zich<br />

sterk <strong>in</strong>spirer<strong>en</strong> door de natuur <strong>en</strong> de traditionele Japanse <strong>architectuur</strong>.<br />

K<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>d voor zijn <strong>architectuur</strong> zijn e<strong>en</strong> geometrische vorm<strong>en</strong>taal, e<strong>en</strong><br />

horizontale opbouw <strong>en</strong> e<strong>en</strong> ruimtelijke versmelt<strong>in</strong>g van b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> <strong>en</strong> buit<strong>en</strong>,<br />

vaak uitgevoerd met de modernste constructiemethod<strong>en</strong>. Krachtige<br />

gebog<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong> <strong>en</strong> geometrie vorm<strong>en</strong> zijn expressie om de goddelijke<br />

e<strong>en</strong>heid <strong>in</strong> de natuur weer te gev<strong>en</strong>. Wellicht zijn bek<strong>en</strong>dste werk is het<br />

Fall<strong>in</strong>gwater <strong>in</strong> P<strong>en</strong>nsylvania waarbij de natuur letterlijk het gebouw b<strong>in</strong>n<strong>en</strong>stroomt.<br />

Antoni Gaudí ontwikkelde, vaak na overleg met arbeiders, veel van zijn<br />

ideeën pas tijd<strong>en</strong>s de bouw. Door middel van omgekeerde constructies van<br />

hang<strong>en</strong>de touwtjes kreeg hij <strong>in</strong>zicht <strong>in</strong> de krachtafdracht <strong>in</strong> e<strong>en</strong> constructie<br />

<strong>en</strong> was hij <strong>in</strong> staat om met e<strong>en</strong> m<strong>in</strong>imum aan materiaal e<strong>en</strong> maximale<br />

expressie te bereik<strong>en</strong>. Door creatief gebruik te mak<strong>en</strong> van plaatselijke <strong>en</strong><br />

relatief goedkope material<strong>en</strong> zoals bakste<strong>en</strong> <strong>en</strong> keramiekscherv<strong>en</strong> ontstond<strong>en</strong><br />

gebouw<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> duidelijke handtek<strong>en</strong><strong>in</strong>g die door iedere<strong>en</strong> onmiddellijk<br />

herk<strong>en</strong>d word<strong>en</strong>. De Sagrade Familia <strong>in</strong> Barcelona is ongetwijfeld<br />

zijn belangrijkste bouwwerk <strong>en</strong> trekt miljo<strong>en</strong><strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> naar de stad.<br />

Rudolf Ste<strong>in</strong>er was ervan overtuigd dat e<strong>en</strong> gebouw moet groei<strong>en</strong> <strong>en</strong> niet<br />

puur rationeel opgezet kan word<strong>en</strong>. Rechte hoek<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> te all<strong>en</strong> tijde<br />

word<strong>en</strong> voorkom<strong>en</strong> <strong>en</strong> kleur<strong>en</strong> <strong>en</strong> vorm<strong>en</strong> zijn van grote <strong>in</strong>vloed op de<br />

gevoelswereld van de gebruiker. De antroposofische leer ontwikkelde dan<br />

ook speciale kleurschema’s die de gemoedstoestand van iemand <strong>in</strong> e<strong>en</strong> zo<br />

harmonisch mogelijke staat zoud<strong>en</strong> br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Door middel van decoraties<br />

liet Ste<strong>in</strong>er vorm<strong>en</strong> overlop<strong>en</strong> zodat het groeiproces <strong>in</strong>zichtelijk werd <strong>en</strong> de<br />

kijker zelf de beweg<strong>in</strong>g tuss<strong>en</strong> de vorm<strong>en</strong> moest ontdekk<strong>en</strong>.<br />

Top-down of Bottom-up<br />

Al deze verschill<strong>en</strong>de uit<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van <strong>organische</strong> <strong>architectuur</strong> vall<strong>en</strong> all<strong>en</strong> onder<br />

dezelfde noemer <strong>en</strong> k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> s<strong>in</strong>ds het ontstaan ervan vele volgel<strong>in</strong>g<strong>en</strong>. De<br />

nieuwste techniek<strong>en</strong>, vrije vormgev<strong>in</strong>g <strong>en</strong> de relatie tuss<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s <strong>en</strong> natuur<br />

schijn<strong>en</strong> de k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> te zijn om te kunn<strong>en</strong> sprek<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> <strong>organische</strong><br />

<strong>architectuur</strong>. Toch is er e<strong>en</strong> wez<strong>en</strong>lijk verschil <strong>in</strong> de uitwerk<strong>in</strong>g ervan.<br />

Tijd<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> bezoek aan e<strong>en</strong> aantal ‘<strong>organische</strong>’ architect<strong>en</strong> <strong>in</strong> Amerika<br />

leerde ik het verschil k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de top-down <strong>en</strong> de bottom-up<br />

b<strong>en</strong>ader<strong>in</strong>g. E<strong>en</strong> relatief bek<strong>en</strong>d architect van de top-down b<strong>en</strong>ader<strong>in</strong>g is<br />

Gezond Bouw<strong>en</strong> & Won<strong>en</strong> 1-2010 37

---

Architectuur<br />

Eug<strong>en</strong>e Tsui, die de natuur letterlijk als <strong>in</strong>spiratiebron gebruikt <strong>en</strong> hierbij<br />

gebouw<strong>en</strong> ontwerpt alsof de natuur ze zelf gemaakt zou kunn<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>.<br />

De bestuder<strong>in</strong>g van de structuur, de process<strong>en</strong> <strong>en</strong> de elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die<br />

voorkom<strong>en</strong> <strong>in</strong> de natuur, met als doel hier <strong>in</strong>spiratie uit te putt<strong>en</strong> om<br />

duurzame oploss<strong>in</strong>g<strong>en</strong> te v<strong>in</strong>d<strong>en</strong> voor m<strong>en</strong>selijke uitdag<strong>in</strong>g<strong>en</strong>, heet biomimicry.<br />

K<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>d voor deze vorm van <strong>architectuur</strong> is dat hij ontstaat vanuit<br />

het <strong>in</strong>tellect. Het gebouw ontstaat <strong>in</strong> het hoofd <strong>en</strong> wordt dan letterlijk op<br />

aarde neergezet. Hoe aantrekkelijk zo’n vorm ook mag zijn, hij zal nooit<br />

de aansluit<strong>in</strong>g v<strong>in</strong>d<strong>en</strong> met de omligg<strong>en</strong>de omgev<strong>in</strong>g, of dit nu de lev<strong>en</strong>de<br />

natuur is of de bebouwde omgev<strong>in</strong>g. Bij e<strong>en</strong> bezoek aan zo’n gebouw<br />

klopt alles. Het gevoel, de verhoud<strong>in</strong>g<strong>en</strong>, de beweg<strong>in</strong>g door de verschill<strong>en</strong>de<br />

ruimtes, maar het blijft altijd ‘e<strong>en</strong> vreemde e<strong>en</strong>d <strong>in</strong> de bijt’.<br />

De bottom-up b<strong>en</strong>ader<strong>in</strong>g gaat uit van het omgekeerde. Hier vormt de<br />

directe omgev<strong>in</strong>g de <strong>in</strong>spiratie voor het gebouw. E<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>d voorbeeld<br />

hiervan zijn de gebouw<strong>en</strong> van James Hubbell <strong>in</strong> de heuvels van San Diego.<br />

De gebouw<strong>en</strong> zijn zo ontworp<strong>en</strong> dat de omligg<strong>en</strong>de natuur maximaal tot<br />

zijn recht komt <strong>en</strong> waarbij de gebouw<strong>en</strong> e<strong>en</strong> onderdeel zijn gaan vorm<strong>en</strong><br />

van het terre<strong>in</strong>. De zoektocht naar de optimale spann<strong>in</strong>g tuss<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de<br />

material<strong>en</strong> heeft e<strong>en</strong> <strong>architectuur</strong> lat<strong>en</strong> ontstaan die op e<strong>en</strong> plaatje<br />

aantrekkelijk is, maar pas bij e<strong>en</strong> bezoek tot lev<strong>en</strong> gaat kom<strong>en</strong>.<br />

In plaats van het <strong>in</strong>tellect vormt de <strong>in</strong>tuïtie <strong>en</strong> de communicatie met de<br />

omligg<strong>en</strong>de omgev<strong>in</strong>g de belangrijkste basis voor het ontwerp<strong>en</strong> van zo’n<br />

gebouw. Hierdoor ontstaat e<strong>en</strong> <strong>architectuur</strong> die ook organisch is, maar die<br />

niet per def<strong>in</strong>itie expressief hoeft te zijn. Het <strong>in</strong>tellect zorgt voor de uite<strong>in</strong>delijke<br />

uitwerk<strong>in</strong>g, maar is <strong>in</strong> deze van ondergeschikt belang. Architect<strong>en</strong><br />

die deze vorm van <strong>architectuur</strong> bedrijv<strong>en</strong>, zijn per def<strong>in</strong>itie s<strong>en</strong>sitief <strong>en</strong><br />

ontwerp<strong>en</strong> vanuit hun gevoel <strong>en</strong> <strong>in</strong>tuïtie. Deze vorm van <strong>architectuur</strong> noem<br />

ik dan ook <strong>organische</strong> gevoels<strong>architectuur</strong>.<br />

Vanuit vormgev<strong>in</strong>g bekek<strong>en</strong> is er we<strong>in</strong>ig verschil. Beid<strong>en</strong> zijn e<strong>en</strong> expressie<br />

b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> de <strong>organische</strong> <strong>architectuur</strong>. Het grote verschil zit hem <strong>in</strong> het<br />

materiaalgebruik. Daar waar de top-down methode uitgaat van techniek<br />

<strong>en</strong> de vorm geg<strong>en</strong>ereerd wordt door de m<strong>en</strong>selijke gedachte of computer,<br />

gaat de bottom-up methode uit van e<strong>en</strong> harmonie tuss<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de<br />

material<strong>en</strong> <strong>en</strong> de directe omgev<strong>in</strong>g. De eerste b<strong>en</strong>ader<strong>in</strong>g zal elk materiaal<br />

gebruik<strong>en</strong> om de gew<strong>en</strong>ste expressie mogelijk te mak<strong>en</strong>, de tweede doet<br />

dit absoluut niet.<br />

Uit onderzoek is geblek<strong>en</strong> dat als m<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> e<strong>en</strong> keuze geeft, slechts<br />

ti<strong>en</strong> proc<strong>en</strong>t de voorkeur geeft aan de top-down b<strong>en</strong>ader<strong>in</strong>g. De andere<br />

neg<strong>en</strong>tig proc<strong>en</strong>t voelt zich prettiger bij de meer natuurlijke b<strong>en</strong>ader<strong>in</strong>g.<br />

Hoe vreemd is het dan dat veel gebouw<strong>en</strong> die mom<strong>en</strong>teel word<strong>en</strong><br />

gebouwd, architectonische hoogstandjes g<strong>en</strong>oemd kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong>, maar<br />

ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele aansluit<strong>in</strong>g v<strong>in</strong>d<strong>en</strong> met de gebruiker ervan? Gelukkig v<strong>in</strong>d<strong>en</strong><br />

steeds meer <strong>organische</strong> architect<strong>en</strong> de weg naar de meer natuurlijke <strong>en</strong><br />

gezondere material<strong>en</strong> <strong>en</strong> daarmee naar de directe relatie tuss<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s <strong>en</strong><br />

de natuur. Hoe aantrekkelijk onze omgev<strong>in</strong>g ook lijkt te zijn… het gaat<br />

uite<strong>in</strong>delijk om het gebruik ervan.<br />

Architect Michel Post is eig<strong>en</strong>aar van Orio architect<strong>en</strong> bna <strong>in</strong> Maarss<strong>en</strong><br />

Atelier <strong>en</strong> studio van James Hubbell (San Diego)<br />

38 Gezond Bouw<strong>en</strong> & Won<strong>en</strong> 1-2010