ONDERWIJSFILM - Nationaal Onderwijsmuseum

2 

PERIODIEK VAN HET NATIONAAL ONDERWIJSMUSEUM 

EN DE VERENIGING VAN VRIENDEN 

LESSEN 2 | 4E JAARGANG | JUNI 2009 

ONDERWIJSFILM 

VERANDERINGEN IN DE FILM, 1958-1963 

PIONIERS EN DOORDOUWERS 

SCHOOLBIOSCOOP ROTTERDAM, 1920-1933 

FILMKEURING IN BELGIË, 1914-1940 

LESSEN

Eerst 

Ergens buiten spelen kinderen: 

dat komt omdat zij het nog weten 

wat hun is ingefluisterd op een vroege dag. 

Ze sliepen nog en in de verte hoorde je de eerste tram. 

M.J. Langeveld 

‘Zodra je kijkt, ben je verloren. 

Zolang de dingen naar jou zien, 

treed j’in hun binnenst vuur en diepste steen. 

Verwonder je, m’n liefje, en laat de dagen spreken. 

Zing er omheen en vraag altijd om meer: 

‘en toen?’ ‘en wat nog meer?’ ‘het is toch nog niet uit?’ 

Vouw je handen open naar de regen 

en vraag of die je groter maken wil. 

En als je ’s avonds thuiskomt, beloof je aan je goeie ouders, 

dat heel de wereld goed zal worden als jij groter bent’. 

Uit: M.J. Langeveld (1981), Altijd na terugkeer. Nijkerk: Callenbach

Inhoud 

ONDERWIJSFILM 

6 Om scherp te stellen Veranderingen bij 

de Nederlandse Onderwijsfilm, 1958-1963 

Bert Hogenkamp 

13 Onderwijsfilm Domein van pioniers en doordouwers 

Ed van Berkel 

19 Een kwestie van betrokkenheid Films van de 

Gemeentelijke Schoolbioscoop in Rotterddam, 1920-1933 

Floris Paalman 

23 School van verderf Filmkeuring in België, 1914-1940 

Daniël Biltereyst 

5 Van de Redactie 

Marjoke Rietveld-van Wingerden 

27 Leesles 

De grote karekiet: 

nestbouw en broedverzorging 

Eef Masson 

30 Digitales 

The Brooklyn Children’s Museum 

Hans de Frankrijker 

31 Recensie 

Trudie de Bruyn 

< omslag: Beeld uit De goochelaar ontgoocheld, 1958 

32 Museumagenda 

32 Signalement 

33 Museumnieuws 

Renée Mast 

34 Nieuwe aanwinst 

Collectie Jos Swiers 

Jacques Dane & Tijs van Ruiten 

35 Beeldverslag 

Een bijzondere onderwijsfilm 

Ed van Berkel 

3

Van de Redactie Marjoke Rietveld-van Wingerden 

Op 11 december 2008 vond in het Nationaal 

Onderwijsmuseum de opening plaats van de 

tentoonstelling Een Eeuw Onderwijsfilm. Deze 

is nog tot 6 september 2009 te bekijken. Aan 

de opening was een symposium verbonden, 

georganiseerd in samenwerking met de Belgisch- 

Nederlandse Vereniging voor de Geschiedenis van 

Opvoeding en Onderwijs (BNVGOO). De lezingen 

van die dag zijn door de sprekers omgewerkt tot 

een artikel voor dit nummer. Centraal stond niet 

alleen hoe de film werd gebruikt voor didactische 

doeleinden, maar ook het tegenovergestelde kwam 

aan bod. Hoe probeerde men kinderen te vrijwaren 

van slechte invloeden van de film die zij in bioscopen 

konden bekijken? In tal van landen kwam al 

snel een censuur op de film, die nog steeds van 

kracht is. Dat leidde ertoe dat films die men voor 

breed publiek, inclusief kinderen, wilde tonen, 

eerst getoetst moesten worden. Daniël Biltereyst 

beschrijft hoe dat proces van filmcensuur bij onze 

zuiderburen is verlopen en welke intenties daarbij 

speelden. Biltereyst is hoogleraar film, televisie 

en culturele studies aan de Universiteit van Gent. 

De overige artikelen zijn gericht op de rol van de 

film in het onderwijs. Floris Paalman, die bezig is 

met een promotieonderzoek over architectuur, 

film en stedenbouw in Rotterdam, bespreekt de 

Rotterdamse schoolbioscoop die in 1920 naar 

Haags voorbeeld ontstond. Talloze Rotterdamse 

schoolkinderen hadden enkele keren per jaar een 

uitje naar deze bioscoop om films te bekijken, 

waarbij de directeur van de bioscoop de toelichting 

op de films verzorgde. Waarom was deze onder - 

neming zo’n succes en waarom kwam daaraan 

< boven: Kinderkortingsbon voor voorstellingen in Indian Cinéma, 

zaal Grand Hôtel, Gent 

onder: Familiekaart voor cinema Minard, Gent, 1911 

dertien jaar later toch een einde? De derde spreker 

van het symposium was Eef Masson. In haar artikel 

gaat zij in het bijzonder in op welke aspecten men 

in de onderwijsfilm belangrijk vond en hoe men 

probeerde de les zo goed mogelijk over te brengen 

en vooral ook de aandacht van de kinderen vast 

te houden. Zij neemt daarbij de natuurfilm 

De grote karekiet als voorbeeld. Masson heeft 

bij de collectieafdeling van het Nederlands 

Filminstituut gewerkt en is nu docent Film-, 

Theater- en Televisiewetenschappen aan de 

Universiteit van Utrecht. Dit artikel is op genomen 

in de rubriek Leesles, waarin normaal boeken 

het onderwerp zijn. Het lag voor de hand in een 

nummer dat zo is gewijd aan de educatieve rol 

van de film, een ervan te bespreken in deze rubriek. 

Bovengenoemde artikelen worden voor af gegaan 

door een overzicht van de geschie denis van de 

Nederlandse onderwijsfilm door Bert Hoogenkamp, 

mediahistoricus en verbonden aan het Instituut 

voor Beeld en Geluid in Hilversum. Ed van Berkel 

belicht de financiële kant van de onderwijsfilm. 

Soms was er een flinke financiële injectie van de 

overheid, maar vaker was het sap pelen om geld. 

Hij heeft dat van dichtbij mee gemaakt toen hij 

als onderwijskundige en pro gram ma maker in de 

jaren 1978 tot het faillissement in 2004 bij het 

Nederlands Instituut voor Audiovisuele Media 

(NIAM) werkte. Hij heeft ook het beeldverslag aan 

het eind van dit nummer samengesteld en ingeleid. 

Daarin geeft hij een beeld van wat erbij kwam kijken 

toen de eerste grote Nederlandse onderwijsfilm 

Vondel, het leven van een groot Nederlander 

(1954) in de maak was. 

R E DACT I E J U N I 20 0 9 | L ESS E N 2 5

6 L ESS E N 2 | J U N I 20 0 9 

De Rotterdamse schoolbioscoop in de jaren twintig 

van de twintigste eeuw

Om scherp 

te stellen 

Veranderingen bij de 

Nederlandse Onderwijs 

Film, 1958-1963 

Bert Hogenkamp 

Onder de titel Geef hun ogen de kost verscheen in 1959 een fraaie, 

door Rupert van der Linden ontworpen brochure over de diensten 

die de Stichting Nederlandse Onderwijs Film (NOF) het onderwijs 

te bieden had. 1 Alleen al door het gebruik van vrolijke steunkleuren 

straalde de brochure de boodschap uit dat leerlingen plezier konden 

beleven aan het kijken naar films van de NOF. Dat was nog eens wat 

anders dan het grauwe drukwerk waarmee de organisatie tot dan 

toe naar buiten was getreden. Dit verkondigde zelfs letterlijk dat 

de NOF-films ‘een strak en sober leermiddel’ waren. 2 Geef hun ogen 

de kost stond symbool voor de koerswijzigingen die de NOF aan het 

einde van de jaren vijftig doormaakte. Dit artikel staat stil bij deze 

verande ringen en de rol die enkele jonge NOF-medewerkers hierin 

speelden. 

J U N I 20 0 9 | L ESS E N 2 7

Hoofdzaak is dat de film de 

verbeeldingskracht van de leerlingen 

kan stimuleren 

Brochure Geef hun ogen de kost…, die een nieuwe periode inluidde, 1959 

Geen kommentaar De NOF was in 1941 

opgericht door A.A. Schoevers (1891-1965), directeur van 

het naar hem genoemde Instituut dat menig Nederlander 

de kunst van het typen of de stenografie bijbracht. 3 

Schoevers hield later staande dat hij de NOF had opgericht 

om ervoor te zorgen dat Nederlandse schoolkinderen 

geen Duitse onderwijsfilms voorgeschoteld kregen. 

Hij wist zich na de bevrijding met succes te verdedigen 

tegen beschuldigingen dat hij en de NOF gecollaboreerd 

zouden hebben. In navolging van de Duitse Reichsanstalt 

für Film und Bild in Wissenschaft und Unterricht (RWU) 

had de NOF gekozen voor de productie van 16mm zwartwit 

films zonder geluid met een duur van tien tot vijftien 

minuten. Maar waar de Duitse organisatie uit pragmatische 

overwegingen – de geluidsfilm was duur en weinig 

scholen hadden een geluidsprojector – voor de stomme 

film had geopteerd en niet uitsloot om later geluidsfilms 

in omloop te brengen, maakte de NOF die keuze op 

principiële gronden. 

Alles moest erop gericht zijn ‘de aandacht van de 

leerling sterk op een bepaald onderwerp te concentreren 

en alle bijkomstigheden op de achtergrond te houden of 

zelfs af te snijden.’ 4 Gesproken commentaar was dan ook 

uit den boze. Leerkrachten kregen als instructie de film 

de eerste keer zonder verdere toelichting te draaien, 

‘hoogstens vergezeld van een enkele spontane uitroep 

van onderwijzer of leerlingen.’ 

Na deze ‘globale opneming’ 

volgde de tweede fase van 

‘deglobalisatie’, de behandeling 

van het getoonde in de klas. 

Het nogmaals vertonen van de 

film, de ‘verrijkte globalisatie’, 

vormde de derde en laatste fase, ‘waarbij veel meer 

hardop opgemerkt kan worden.’ 5 De NOF-films waren 

bovendien zo ontworpen, ‘dat er alleen in de allernood - 

zakelijkste gevallen tekst of trucs [animaties; BH] in voorkomen, 

die enigszins de leiding en voorlichting van de 

onderwijzer overnemen en bovendien het dynamische 

van de film onderbreken.’ 6 De NOF wilde dus in haar 

films bewust niet de werkelijkheid registreren, maar 

een selectie eruit, om door middel van ‘verdikking’ de 

inhoud op scherp te stellen. 

Verbeeldingskracht Na de bevrijding 

volgde de emeritushoogleraar pedagogiek Ph.A. 

Kohnstamm (1875-1951) Schoevers op. In de jaren twintig 

had Kohnstamm zich nog een verklaard tegenstander 

getoond van het gebruik van de film in het onderwijs, 

maar nu trad hij op als een loyaal pleitbezorger van de 

didactische opvattingen van de NOF. Pas in 1953 met de 

benoeming tot directeur van J.M.L. Peters (1920-2008) 

– de eerste in Nederland gepromoveerde filmwetenschapper 

in 1951 – ging de NOF over tot de productie van 

geluidsfilms. De film waarmee Peters zijn pedagogische 

opvattingen in praktijk wilde brengen, had het leven en 

werk van de dichter Joost van den Vondel tot onderwerp. 

Het uitgangspunt was dat ‘de instructieve bedoelingen 

van een film over Vondel des te beter verwezenlijkt zullen 

worden, naarmate de film ook in aesthetisch opzicht 

geslaagd kan genoemd worden.’ Voor NOF-begrippen 

was Vondel, het leven van een groot Nederlander een 

superproductie, met zo’n tachtig figuranten, onder wie 

vrijwel alle personeelsleden. Zij mochten aantreden tegen 

de achtergrond van authentieke zeventiende-eeuwse 

decors, zoals het Muiderslot, het Museum Amstelkring, 

de Oude Kerk in Amsterdam en het Prinsenhof in Delft. 

Het bijbehorende instructieboekje stelde expliciet: 

‘Hoofdzaak is dat de film de verbeeldingskracht van de 

leerlingen kan stimuleren.’ Met een lengte van vijftig 

minuten ging deze film alles te buiten aan wat de NOF 

tot dan toe had geproduceerd. Er verscheen ook een 

verkorte, stomme versie van, bestaande uit twee delen 

van elk twaalf minuten. De film die op 6 oktober 1954 

8 L ESS E N 2 | J U N I 20 0 9 V E RA N D E R I N G E N N O F

Crama aan de montagetafel bij de Nederlandse Onderwijs Film in Den Haag, circa 1957 

in het Seinpost Theater te Scheveningen in première 

ging, leidde tot een conflict met het bestuur, waardoor 

Peters opstapte. Harry Jongbloed volgde hem op. 

De nieuwe directeur wees om te beginnen de fi - 

nitief het dogma van Schoevers af, dat geschikte onderwijsfilms 

alleen in eigen beheer gemaakt konden worden. 

Zo nam de NOF bekroonde documentaires …En de zee 

was niet meer en Rembrandt, schilder van de mens van 

Bert Haanstra en Een leger van gehouwen steen van 

Theo van Haren Noman in de catalogus op. Maar ook 

de eigen producties veranderden van karakter. Nieuwe 

me dewerkers als Kees van Langeraad, Rupert van der 

Linden en Nico Crama voelden zich vooral aangetrokken 

tot de mogelijkheid om de leerlingen door middel van 

Het was alsof een krijttekening op het 

schoolbord zo tot leven kwam 

films ervaringen te laten opdoen en hun ‘verbeeldingskracht’ 

te stimuleren. Zij stonden bovendien open voor 

nieuwe – ook internationale – ontwikkelingen op het 

gebied van de pedagogiek en de film. 

Rupert van der Linden, gezegend met een groot 

tekentalent, greep in De goochelaar ontgoocheld (1958) 

terug op de techniek die de Fransman Émile Cohl in de 

begintijd van de film had ontwikkeld: witte lijnen op een 

zwart vlak. Het was alsof een krijttekening op het schoolbord 

zo tot leven kwam. Deze tien minuten durende 

stomme film vertelde het verhaal van een schooljuffrouw 

die haar leerlingen even alleen laat. Ze worden prompt 

betoverd door een goochelaar. Na de nodige avonturen 

wordt de betovering verbroken en volgt de hereniging 

met de lerares. De goochelaar 

ontgoocheld was een zo - 

geheten stelfilm die voorafgaande 

aan een spreekbeurt 

of opstel de fantasie van de 

V E RA N D E R I N G E N N O F J U N I 20 0 9 | L ESS E N 2 9

Still uit De goochelaar ontgoocheld, 1958 

Leerlingen van middelbare scholen 

maakten er zelf films 

leerlingen moest prikkelen. 7 Volgens Crama had deze 

film ook ten doel leerlingen waardering bij te brengen 

voor de esthetische kwaliteit van de film. De goochelaar 

ontgoocheld was de eerste compleet geanimeerde pro - 

ductie van de NOF. Tot dan toe waren animaties alleen 

ingezet voor de schematische weergave van processen 

of verschijnselen. 

Kees van Langeraad, speciaal aangesteld voor het 

verzorgen van geluid bij de films, maakte rond dezelfde 

tijd ook een stelfilm, Hansje en de Madurodammers 

(1958). Hoewel daarin ‘echte’ kinderen speelden, leek 

hij qua vertelschema veel op De goochelaar ontgoocheld. 

Hoofdpersoon Hansje verliest het vergrootglas dat hij 

voor zijn verjaardag heeft gekregen, in Madurodam. 

‘s Nachts droomt hij dat hij in 

Madurodam op zoek gaat naar 

het verloren cadeau. Als hij 

melk uit een melkwagentje 

drinkt, wordt hij even klein 

als de in woners van de miniatuurstad. Ineens wordt hij 

geconfronteerd met een reus. Als hij zich voor hem wil 

verbergen, blijkt hij zich precies onder het enorme vergrootglas 

te bevinden. Van schrik wordt Hansje wakker. 

Samen met zijn moeder gaat hij naar Madurodam, waar 

hij het vergrootglas terugvindt op de plek waarvan hij 

gedroomd had. De film duurde twintig minuten en verscheen 

in een zwijgende en een geluidsversie. Omdat 

Van Langeraad van specifieke filmstijlmiddelen gebruik 

maakte zoals dubbeldruk en suggestieve montage tussen 

levensecht en miniatuur, raadde hij in de begeleidende 

brochure de leerkrachten aan om de film ook te gebruiken 

‘voor het aanbrengen van enig filmbegrip bij de leerlingen.’ 

8 Om dat onderwerp uitputtender te kunnen 

1 0 L ESS E N 2 | J U N I 20 0 9 V E RA N D E R I N G E N N O F

ehandelen beschikte de NOF over Nederlandse versies 

van drie films die door de Duitse zusterinstelling, RWU, 

waren vervaardigd: Hoe ontstaat een filmscene?, Variaties 

op een filmthema en Filmmontage. 

Leefwereld van scholieren Hoewel 

Zwavelzuur (1960), onder regie van Crama, van een ander 

karakter was dan beide voornoemde films, speelden 

daarin de concepten van esthetische kwaliteit en filmbegrip 

wel degelijk een belangrijke rol. De productie 

van zwavelzuur was een chemisch proces dat zich in 

een gesloten omgeving afspeelde. Om te voorkomen 

dat de leerlingen louter chemische fabrieken en animaties 

te zien zouden krijgen, had Crama een raamvertelling 

bedacht: een proefwerk met enkele vragen over zwavelzuur, 

die leerlingen van een middelbare schoolklas moesten 

beantwoorden. Juist door aansluiting te zoeken bij 

hun leefwereld zouden de scholieren zich volgens Crama 

beter kunnen identificeren met de film. Een deel van de 

opnamen werd gemaakt op het Haags Montessori Lyceum 

(HML). Ruim voordat Zwavelzuur, een zwart-wit geluidsfilm 

van dertig minuten, op 25 oktober 1960 op het HML 

zijn première beleefde, kreeg Crama overigens al de 

gelegenheid op deze school zijn ideeën over filmonderwijs 

in de praktijk te brengen. 

De rector van de school, Jan Koning, had in de 

Verenigde Staten gemerkt dat film daar een veel belangrijker 

rol innam in het schoolleven dan in Nederland. 

Leerlingen van middelbare scholen maakten er zelf films 

onder begeleiding van docenten. Tijdens de opnamen 

van Zwavelzuur raakte Koning hierover met Crama in 

gesprek. Het resultaat was dat er met ingang van het 

schooljaar 1958-1959 het facultatieve vak film op het 

lesrooster kwam. Crama kreeg toestemming van de NOF 

om dit ‘keuzeuur’ te verzorgen. Hij stelde zich voorzichtig 

op: ‘Het is beslist niet nodig om de film in onze samen - 

leving te veroordelen. Wel moeten wij trachten te leren 

onderscheid te maken op het gebied van de film, en 

daarop moeten ook onze pedagogische activiteiten 

ten aanzien van film worden gericht. Daarom is film - 

opvoeding nodig.’ 9 

Hoewel hij op dit terrein een pionier was, kon 

Crama in elk geval terugvallen op wat over filmvorming 

Geheel in Montessori-traditie werkten 

ze in groepsverband aan de productie 

was ontwikkeld in de jaren vijftig in kringen van de 

Katholieke Film Actie (KFA). KFA-voormannen als filmpater 

Jac. Dirkse, de redacteur van Filmforum Janus 

van Domburg en filmmaker en -criticus Piet van der Ham 

verzorgden talloze lezingen, artikelen en cursussen over 

dit onderwerp. Verder waren er sinds 1954 de jaarlijkse 

Academische Filmstudieweken waar binnen- en buitenlandse 

deskundigen nieuwe inzichten over film presenteerden. 

Ook was er inmiddels de nodige literatuur 

verschenen in de Cinegrafia-reeks (vanaf 1956) en 

de publicaties van voormalige NOF-directeur Peters. 10 

Crama stelde een leerplan op om de HML-leer - 

lingen te laten kennismaken met de maatschappelijke 

rol van de bioscoop, de geschiedenis van de film, de 

filmtechniek, de speelfilm en de documentaire en ex - 

perimentele film. Ter illustratie dienden korte films 

en filmfragmenten uit de collecties van het Nederlands 

Filmmuseum, de NOF, het Nederlands Filminstituut, de 

Rijksvoorlichtingsdienst en verschillende ambassades. 

Ten behoeve van de beeldanalyse werd een sequentie 

uit de speelfilm Great expectations (1946) van David Lean 

gekopieerd. Rupert van der Linden tekende de afzonderlijke 

shots na om ze als dia’s te kunnen vertonen. Op 

deze manier was het Crama mogelijk om de leerlingen 

‘filmtaal’ uit te leggen. Bioscoopbezoek werd aangemoedigd. 

Vooral de films van de nieuwe Franse filmstroming 

Nouvelle Vague, zoals Les quatre cents coups (1959) 

van François Truffaut, waren erg in trek. In de praktijk 

betekende dit wel dat de nodige HML’ers zich aan de 

bioscoopkassa ouder moesten voordoen dan ze in wer - 

kelijkheid waren, omdat de keuring de meeste Nouvelle 

Vague films het predikaat ‘18 en ouder’ had verleend. 

Maken van een eigen film Het maken 

van een eigen film vormde de afsluiting van de cursus. 

Voor de meeste leerlingen was dit het hoogtepunt. 

Geheel in Montessori-traditie werkten ze in groepsverband 

aan de productie. Uit meerdere scenario’s koos de 

groep het beste, vervolgens werden de rollen voor en 

achter de camera verdeeld. Het waren ‘stijloefeningen 

in celluloid’, zoals in de titelsequentie van Première - 

stemming (1959), de eerste uit de reeks, werd opgemerkt. 

In minder dan tien minuten slaagden de leerlingen erin 

met filmische middelen, zon - 

der gesproken dialoog, maar 

wel met muziek en geluiden 

het verhaal te vertellen. Alleen 

de allereerste film was hele- 

V E RA N D E R I N G E N N O F J U N I 20 0 9 | L ESS E N 2 1 1

maal zonder geluid. Ook al verliet Crama eind 1960 de 

NOF om als zelfstandig filmmaker verder te gaan, hij 

mocht de cursus op het HML jaren achtereen met succes 

blijven geven. In de films stond elke keer een ander 

aspect van het school leven centraal: van een toneel - 

opvoering (Première stemming) tot een werkweek 

(Bokkerijders, 1962), van de komst van een nieuwe 

leerling (De nieuweling, 1963) tot het gevreesde examen 

(Examen, 1964). Crama zorgde ervoor dat de HML-films 

in de scholierensectie van Cinestud, het tweejaarlijkse 

Amsterdamse festival voor studentenfilms, te zien waren. 

Hij wist zelfs het AVRO-televisie programma Rooster 

(1963) en NCRV’s Tiener magazine (1964) te interesseren 

voor het fenomeen scholierenfilms. 

Als gevolg van de cursus op het HML raakte 

Crama steeds meer geïntrigeerd door de leefwereld 

van de middelbare scholier, een onderwerp dat in 

documentaires nauwelijks aan bod was gekomen. 

Met een subsidie van het Ministerie van OK&W kon 

hij De mooiste tijd… (1963) realiseren over een denk - 

beeldige schoolklas in de periode voor de overgang 

naar de eindexamenklas. Hij stelde enkele leerlingen 

en leraren, met hun hoop en hun zorgen, centraal. De 

film bevatte veel herkenbare momenten als het proefwerk, 

de leraarsvergadering en het feestje bij een 

Literatuur 

Crama N. (1959). Onderwijs over 

de film. Mededelingen van de 

Stichting Nederlandse Onderwijs 

Film, no.3, 16-20. 

Geef hun ogen de kost (1959). Den 

Haag: NOF. 

Hogenkamp B. (1997).‘De on 

derwijsfilm is geen Duitsche 

uit vinding.’ A. Schoevers, 

Ph.A. Kohnstamm en de 

Nederlandsche Onderwijs Film, 

1941-1949. Stichting Film en 

Wetenschap – Audiovisueel 

Archief Jaarboek, Amsterdam: 

SFW-AVA/NAA, pp.55-90 

Instructieboekje Film no. 1, 

De Veluwe deel I: zand en heide 

(1946). Den Haag: NOF. 

Instructieboekje Film no. 130, 

De goochelaar ontgoocheld (1958). 

Den Haag: NOF. 

Instructieboekje Film no. 131, Hansje 

en de Madurodammers (1958). 

Den Haag: NOF. 

Het paedagogisch en didaktisch 

gebruik van de film bij het lager 

onderwijs. Leidraad voor kweke - 

lingen (1948, 4de druk; oorspr. 

1943). Den Haag: NOF. 

van de leer lingen thuis. Een sturende rol speelde de 

monologue intérieur van een van de hoofdrolspelers. 

Kees van Langeraad had hiervoor de tekst geschreven 

aan de hand van interviews met scholieren. Ook werkten 

verschillende oud-leerlingen van het Haags Montessori 

Lyceum mee. 

Bij de NOF speelde intussen al weer een volgende 

ontwikkeling, de schooltelevisie. Gezien de stijging van 

het aantal geregistreerde televisietoestellen van 250.000 

in 1957 tot een miljoen in 1961 was het niet verwonder - 

lijk dat dit onderwerp regelmatig ter sprake kwam. De 

NOF was vertegenwoordigd in de in 1958 ingestelde 

Commissie Televisie-Onderwijs. De aparte stichting 

Nederlandse Onderwijs Televisie (NOT) vond onderdak 

bij de NOF in Den Haag en zond op 22 oktober 1963 het 

eerste schooltelevisieprogramma uit. De inhaalslag met 

de ontwikkelingen in het buitenland was toen al voltooid. 

Niet langer waren onderwijsfilms alleen maar ‘dorre 

illustraties bij aardrijkskunde-, geschiedenis- of biologielessen.’ 

11 Dankzij de inbreng van Kees van Langeraad, 

Rupert van der Linden, Nico Crama en anderen waren 

de NOF-films veel aantrekkelijker geworden en hielden 

meer re kening met de leefwereld van de leerlingen. 

Het scherp stellen richtte zich nu meer op de leerling 

dan de inhoud van de film. L 

Peters J.M.L. (1954), Inleiding 

tot de filmaesthetiek. Purmerend: 

Muuses 

Peters J.M.L. (1958). Close-Up 

van de filmkunst. Amsterdam: 

Nederlands Film Instituut 

Vernieuwing in de onderwijsfilm 

(1958). Mededelingen van de 

Stichting Nederlandse 

Onderwijsfilm, 1 (2), 16-17. 

Noten 

1 Geef hun ogen de kost, 1959. 

2 Het paedagogisch en didaktisch 

gebruik van de film, 1948, 3. 

3 Hogenkamp, 1997. 


gebruik van de film, 13 

5 Instructieboekje No.1, 1946, 3. 


gebruik van de film, 1948, 13. 

7 Instructieboekje Film no.130. 

8 Instructieboekje Film no.131. 

9 Crama, 1959, 17. 

10 Peters, 1954; 1958. 

11 Vernieuwing in de onderwijsfilm, 

1958, 16. 

1 2 L ESS E N 2 | J U N I 20 0 9 V E RA N D E R I N G E N N O F

Onderwijsfilm 

Domein van pioniers 

en doordouwers 

Ed van Berkel 

Een vetpot is het nooit geweest, de onderwijsfilm, noch voor 

de ontwikkelaars en distributeurs, noch voor de gebruikers. 

Daarbij ontbrak het niet aan principiële discussies. Wel of geen 

bewegende beelden in de klas? Wel of geen geluid bij de film? 

Wel of geen onderwijsfilms op de televisie? En wat te denken 

van mogelijk multimediale toepassingen? Wat dit betreft kwam 

ik, toen ik in 1978 bij het Nederlands Instituut voor Audiovisuele 

Media (NIAM), de opvolger van de Nederlandse Onderwijsfilm, 

als onderwijs kundige werd aangesteld, in een gespreid bedje. 

Het ministerie van Onderwijs had de subsidie net verzevenvoudigd 

en het onderwijs stond open voor vernieuwing. Maar 

vóór die tijd was het tobben met dit audiovisuele hulp middel 

bij uitstek. ‘Sappelen om geld’ en ‘pionierswerk’ noemen 

we het in de tentoonstelling Een eeuw onderwijsfilm tot 

6 september 2009 te zien in het Nationaal Onderwijsmuseum. 

Deze geeft een overzicht van de eerste educatieve filmbeelden 

aan het begin van de twintigste eeuw tot de ICT in het 

onderwijs honderd jaar later. 

Kees van Langeraad tijdens nasynchronisatie in de NOF-studio, circa 1958 J U N I 20 0 9 | L ESS E N 2 1 3

Ook de Onderwijsraad zag in 1922 

het nut van de film als leermiddel in 

Pionierswerk Bezoekers van de tentoonstelling 

zullen zich verbazen over het gevarieerde aanbod 

en de educatieve kwaliteit van de materialen. Zonder de 

creativiteit en vasthoudendheid van een aantal voortrekkers 

had de onderwijsfilm zich nooit op deze wijze kunnen 

ontwikkelen. Een goed overzicht van de eerste vijftig 

jaar biedt de scriptie van Janneke Langelaan, die het 

ontstaan van de schoolbioscoop (de klas naar de film) 

en de eerste decennia van de NOF (de film naar de klas) 

beschrijft. 1 Die geschiedenis begon met de vraag of de 

destijds aan populariteit winnende bioscoopfilm ook 

ingezet kon worden als leermiddel. Pionier was David 

van Staveren, prominent SDAP-er en directeur van de 

Gemeentelijke schoolbioscoop van Den Haag, de eerste 

schoolbioscoop in Nederland (1918). Filmwetenschapper 

Bert Hogenkamp noemt hem zelfs de spil in de ontwikkeling 

van de educatieve film. 2 Van Staveren moest het 

Kinderen poseren bij de NOF-bus, circa 1955 

opnemen tegen veel mensen 

die de film in het onderwijs 

totaal niet zagen zitten. Zij 

kwamen vooral uit de confessionele 

hoek en konden maar 

moeilijk het verschil zien tussen de ‘demoraliserende 

bioscoop’ en de educatieve mogelijkheden van het be - 

wegende beeld. 3 In publicaties en tijdens lezingen wist 

Van Staveren een deel van z’n opponenten te overtuigen. 

Ook de Onderwijsraad zag in 1922 het nut van de film 

als leermiddel in. 4 

In dezelfde tijd presenteerde het filmbedrijf 

Polygoon zich op de onderwijsmarkt. In de winter van 

1921 trok diens reizende schoolbioscoop met documentaire 

films door het land. Ook dit was werk van baanbrekers 

met Polygoons directeur Julius Stoop voorop. 

Overtuigd van het belang van de educatieve film, durfde 

hij financieel riskante initiatieven te ontplooien. Een 

andere naam uit de beginperiode is Willy Mullens, producent 

van de eerste onderwijsfilms. Hij werkte daarbij 

vaak samen met de directeuren van schoolbioscopen. 

Met A. M. van der Wel van de Rotterdamse 

1 4 L ESS E N 2 | J U N I 20 0 9 F I L M P I O N I E R S

Schoolbioscoop, maakte hij een film over de Veluwe 

(1920), en met Van Staveren over een les in school - 

gymnastiek (1922). 5 

Al snel werd dit nieuwe medium zo populair dat 

er behoefte ontstond aan een nationaal instituut voor de 

ontwikkeling en distributie van onderwijsfilms. Dat kwam 

uiteindelijk in 1941 met de oprichting van de Nederlandse 

Onderwijsfilm (NOF) als gevolg van het pionierswerk van 

A. A. Schoevers, directeur van de gelijknamige kantooren 

handelsopleiding: 

‘A.A. Schoevers, oprichter en directeur 

van de bekende kantooren handelsopleiding, 

zag de kansen welke op 

dit terrein onbenut lagen. Zelf was 

hij een enthousiast amateurcineast. 

Hij maakte films speciaal bestemd 

om de lessen op zijn instituut aan te 

vullen en te illustreren waarbij hij zich 

goed realiseerde welke voordelen dit 

medium het onderwijs te bieden had. 

Schoevers maakte diverse plannen 

om te komen tot een organisatie 

van de onderwijsfilm. (…) Door het 

uit breken van de Tweede Wereldoorlog 

werden deze plannen eerst op een 

laag pitje gezet. Echter in de loop 

van het eerste bezettingsjaar bleek 

dat de Duitsers het plan koesterden 

Duitse films op de Nederlandse 

scholen te vertonen. Het waren 

films met nationaalsocialistische 

propaganda. Schoevers wilde dit in 

Nederland zonder meer voorkomen.’ 6 

Halverwege de jaren vijftig en zestig was het eveneens 

pionieren. Toen ging het echter om geluid bij de film 

net als in bioscopen. Velen vonden dit maar niets. 

Een andere innovatie was de uitzending 

van onderwijsfilms door de televisie 

Commentaar leveren bij de bewegende beelden was 

de taak van de docent. Waarom zou je dat laten doen 

door een vreemde stem van buitenaf? Sterker nog: 

zo’n externe commentaarstem zou de autoriteit van 

de docent aan kunnen tasten. Dat de geluidsfilm er 

toch kwam en er nog meer vernieuwd werd, was te 

danken aan de pioniersmentaliteit van mensen als 

J. M. L. Peters, van 1953 tot 1955 directeur van de 

NOF, en NOF-medewerkers Kees van Langeraad, 

Rupert van der Linden en Nico Crama. 7 Van Langeraad 

werd speciaal aangetrokken om te experimenteren met 

commentaar in de onderwijsfilm. Van der Linden pro - 

duceerde in 1958 de eerste getekende educatieve film 

voor kinderen. Crama legde in 1959 de basis voor film - 

vorming, een nieuw vak voor het voort gezet onderwijs. 8 

In de tentoonstelling krijgen zij onder de noemer 

‘Klinkende namen’ een eervolle vermelding. 

Een andere innovatie was de uitzending van 

onderwijsfilms door de televisie in de jaren zestig. Velen 

betwijfelden het nut daarvan. 9 Trouwens, welke organi - 

satie zou die kar moeten trekken? De omroepen, die al 

schoolradio-uitzendingen verzorgden, rekenden dat tot 

hun takenpakket. Dank zij het doorzettingsvermogen 

en de slagvaardigheid van de NOF kwam de verant - 

woordelijkheid in handen van de Stichting Nederlandse 

Onderwijs Televisie (NOT), waarin de zuilen samenwerkten 

en elkaar minder beconcurreerden dan wanneer 

de toenmalige omroepen de schooltelevisie in handen 

hadden gekregen. 10 

Wat te denken van de integratie van de onderwijsfilm 

in ICT? Ook dat was het werk van wegbereiders met 

hart voor de zaak en liefde voor hun vak. Terwijl officiële 

instanties de computer hooguit zagen als database voor 

het documentatiecentrum, 11 ontwikkelden docenten op 

hun zolderkamertjes en vernieuwers op de universiteiten 

met Atari’s, Commodores en Apple-tjes de eerste edu - 

catieve software. Toen ze hun computer ook nog ver - 

bonden met de beeldplatenspeler, ontstonden de eerste 

interactieve onderwijsprogramma’s. 

Sappelen om geld Een eeuw onderwijsfilm 

is min of meer synoniem aan een eeuw ‘sappelen om 

geld’. Het begon al bij de eerste schoolbioscopen. Die 

waren een gemeentelijke aangelegenheid, 

maar een sluitpost 

op de begroting. Zo was 

de economische crisis in 1933 

voor de Gemeente Rotterdam 

F I L M P I O N I E R S J U N I 20 0 9 | L ESS E N 2 1 5

Leerlingen voor de schoolbioscoop in Scheveningen, 1918 

Toen werd de drie ton opeens 

verzevenvoudigd 

reden de deuren van haar schoolbioscoop te sluiten. 

Polygoon, een particulier initiatief, zocht voor zijn reizende 

bioscoop de oplossing in de verdeling van Neder - 

land in 84 districten. ‘Hoe meer scholen en vereenigingen 

zich in een bepaald district aansluiten, hoe economischer 

de dienst wordt, hoe billijker de schoolvoor - stellingen 

geleverd kunnen worden. (…) In de jaren die achter ons 

liggen verkregen wij de beschikking over cijfers die aantoonden, 

dat bij sommige op zich zelf staande voorstel - 

lingen, de hooge vrachten, reis- en verblijfskosten, en 

niet-productieve salarissen meer dan 60% van de voorstellingskosten 

bedroegen. Bij een dergelijke on econo - 

mische werkwijze zijn misschien de Spoorwegen gebaat, 

voor het onderwijs en de organisa toren der voorstel - 

lingen beteekenen dergelijke posten verlies,’ al dus 

filmproducent en pionier Brand Dirk Ochse in 1926. 12 

Toen de onderwijsfilms al snel een succes waren, 

installeerde onderwijsminister Ch. J. M. Ruys de 

Beerenbrouck in 1920 een 

commissie ter bestudering 

van de bioscoop als leer - 

middel en de daarmee samenhangende 

vraag, of en hoe 

hierbij de overheid moest handelen. Het rapport dat 

twee jaar later verscheen, bevatte een pleidooi voor 

een centraal instituut voor de opvoedings- en onderwijsbioscoop, 

maar de bekostiging ervan kwam niet rond, 

mede omdat er geen overheidssteun zou worden 

gegeven. 13 

Later zaten ook de NOF en het NIAM krap bij 

kas. ‘Het ministerie van onderwijs heeft zich aan de 

onderwijsfilm weinig gelegen laten liggen’, vertelde 

Harry Jongbloed, van 1956 tot 1988 directeur van NOF 

en NIAM, me in 2008. Alleen de oorlogsjaren vormden 

een gunstige uitzondering. Toen stelde het door de be - 

zetter geleide departement van Onderwijs maar liefst 

een miljoen beschikbaar om scholen te voorzien van 

gratis projectoren en filmmateriaal. ‘Maar na de oorlog 

was het gedaan met de luxe en al snel werd de subsidie 

teruggebracht tot f 100.000 per jaar. Later groeide dit 

tot f 300.000, maar meer hadden de opeenvolgende 

1 6 L ESS E N 2 | J U N I 20 0 9 F I L M P I O N I E R S

Zo is het onze ambitie dat álle leraren 

op den duur kunnen arrangeren 

De schooltelevisie verdrong uiteindelijk de filmprojector, circa 1980 

onderwijsministers er niet voor over, voor de komst van 

Van Kemenade en zijn opvolger Deetman. Toen werd 

de drie ton opeens verzevenvoudigd’, aldus Jongbloed. 

NIAM-bestuurslid Cor Ottenheim meldde hetzelfde: ‘Op 

6 mei 1976 bestond de Stichting 35 jaar. Het bleek een 

bijzonder belangrijke verjaardag te zijn. Voor het eerst 

kwam er een subsidieregeling tot stand, die het mogelijk 

maakte een eerste stap te zetten op de weg tot verbe - 

tering van de kwaliteit.’ 14 Eindelijk was er dus weer geld 

voor de productie van onderwijsfilms. Tot die tijd hadden 

NOF en NIAM zich, zoals in de tentoonstelling te zien, 

moeten behelpen met goedkoop te produceren films 

en producties van het bedrijfsleven die op een creatieve 

manier geschikt gemaakt waren voor het onderwijs. Het 

gesprek met Jongbloed maakte me ook duidelijk dat 

je zelfs de oprichting van de NOT (Nederlandse Onderwijs 

Televisie) in 1963 door de NOF kunt zien als een creatieve 

oplossing voor het chronische geldtekort. De distributie 

van films via de ether was een mogelijkheid om de onderwijsfilm 

uit het slop te halen. Nu het nieuwtje van de 

film eraf was en het ministerie de productie en distributie 

nog nauwelijks wilde financieren, bood het nieuwe 

medium televisie wellicht nieuwe kansen. 

De moderne techniek verovert het onderwijs en stelt nieuwe eisen aan 

de docent. Barlaeus Gymnasium in Amsterdam, 2008. 

Ook scholen hadden eigenlijk geen geld voor de onderwijsfilm. 

In de gesprekken die ik in 2007 op de Nationale 

Onderwijstentoonstelling en de Seniorenbeurs voerde 

ter voorbereiding van de tentoonstelling, bleek dat vele 

scholen de onderwijsfilm als een luxe zagen. Dat is niet 

vreemd, want de NOF vroeg in 1952 nog 30 cent per 

leerling per jaar voor het uitlenen van films. Bovendien 

waren de kosten voor een filmprojector zo hoog, dat de 

NOF scholen in de jaren vijftig adviseerde met meerdere 

scholen één projector aan te schaffen. 15 Het argument 

van de hogere kosten moet velen aangesproken hebben 

toen in de jaren zestig het toevoegen van geluid aan 

films in discussie kwam. 16 Voor een geluidsprojector 

moest men in 1962 minimaal 2.000 gulden neerleggen. 

Hoeveel van deze apparaten zijn er niet aangeschaft 

met de opbrengst van oud-papieracties, bingo’s en 

fancy fairs? 

De docent als arrangeur De onderwijsfilm 

hoort inmiddels tot het verleden, het principe 

leeft voort in het aanbod van Teleac / NOT. Tussen de 

vele verschillen springen er twee in het oog. Uiteraard 

het ruime programmabudget, met alle positieve gevolgen 

F I L M P I O N I E R S J U N I 20 0 9 | L ESS E N 2 1 7

voor de keuze van onderwerpen en inhoud van de programma’s. 

En verder de supplementen, zoals leerlingenmaterialen 

en (interactieve) websites. 

Toen ik voor het eerst kennis maakte met deze 

toepassingen, overviel me een gevoel van jaloezie. 

Dat had ik moeten hebben, toen ik in de jaren zestig 

en zeventig onderwijzer was in Rhoon en Poeldijk. Nu 

schoolbord en projectiescherm hebben plaats gemaakt 

voor een digitaal schoolbord dat de uitleg van de docent 

en de audiovisuele media integreert. Dank zij tal van 

multimediale mogelijkheden kunnen onderwijs gevenden 

zelf hun eigen audiovisuele lesmaterialen produceren. 

Het ministerie van Onderwijs heeft zelfs het voornemen 

dit te stimuleren. In juni 2007 besloot de Tweede Kamer 

aan de Onderwijsraad advies te vragen over de ontwik - 

keling van leermiddelen van de 21ste eeuw. Deze kwam 

in september 2008 met haar rapport Onderwijs en open 

leermiddelen. Een voorstel daarin was alle scholen en 

docenten in staat te stellen hun eigen digitale leermid - 

delen te ontwikkelen. De onderwijsraad noemde dit 

‘Arrangeren’, waarbij de raad een beroep deed op de vakin 

houdelijke en didactische professionaliteit van de leraar. 

Deze kan gebruik maken van bestaand materiaal, zoals de 

filmpjes van Teleblik, en zo de les beter af stemmen op de 

specifieke situatie van de leerlingen. 17 

Literatuur 

Computers in de school (film) 

(1985). Den Haag: Ministerie 

van Onderwijs. 

Haan, J. de (1995). Polygoon spant 

de kroon. Amsterdam: Cramwinckel. 

Hogenkamp, B. (1995). Crama 

cahier. Leiden: Vereniging Holland 

Animation. 

Hogenkamp, B. (2003). De 

do cumentaire film 1945–1965. 

Rotterdam: Uitgeverij 010. 

Langelaan, J. (2005). Het debat 

rondom het gebruik van film als 

onderwijshulpmiddel, 1912-1960. 

Utrecht: Universiteit Utrecht 

(scriptie). 

Ottenheim, C. (1991). 50 jaar 

NOF/NIAM: Van stomme film 

naar interactieve media. 

Den Haag: NIAM. 

Pennings, L. (2008). Leermiddelen 

van de 21ste eeuw. Delft: TNO. 

Plasterk, R. H. A. (2008). 

Brief aan de Tweede Kamer. 

http://rijksbegroting.minfin.nl/ 

2009/kamerstukken,2008/12/16/ 

kst125806.html (geraadpleegd 

16-03-09) 

Het antwoord van onderwijsminister R. H. A. Plasterk 

op deze nota is hoopgevend. Op 8 december 2008 

schreef hij aan de Tweede Kamer: 

‘Wij willen inderdaad het arrangeren 

en ontwikkelen van leermiddelen 

sterker dan tot nu toe bevorderen. (…) 

Zo is het onze ambitie dat álle leraren 

op den duur kunnen arrangeren; 

degenen die ook het talent blijken 

te bezitten om volledig origineel zelf 

te ontwerpen, moeten daartoe worden 

uitgedaagd en in de gelegenheid 

worden gesteld.’ 18 

Plasterk heeft hiervoor niet louter onderwijskundige mo - 

tieven. Naar verluidt hoopt hij hiermee ook het leraarschap 

weer aantrekkelijk te maken. Docenten met liefde 

voor hun vak en met de nodige creativiteit kunnen dus 

weer gaan pionieren. En nu maar duimen dat Plasterk 

ook nog zorgt voor de benodigde financiële middelen. 

Want het zou het onderwijs geen goed doen als de ge - 

schiedenis zich op dit terrein in de 21ste eeuw herhaalt. 

Stichting Nederlandse 

Onderwijsfilm (NOF), 1949-1969. 

Ministerie van OCW, toegangs - 

nummer 2.14.68. Den Haag: 

Nationaal Archief. 

Toonbeeld. Periodiek voor audiovisuele 

media, 1960-1969. 

Noten 

1 Langelaan, 2005. 

2 Ibid., 16. 

3 Ibid., 19. 

4 De Haan, 1995, 29. 

5 De Haan, 1995, 31-32. 

6 Stichting Nederlandse 

Onderwijsfilm (NOF), 1949-1969. 

7 Hogenkamp, 1995, 7; 2003, 

143-144. 

8 Ibid., 2003, 144. 

9 Ottenheim, 1991, 36. 

10 Toonbeeld, 1962, aflevering 2, 

27. 

11 Computers in de School (film), 

1985. 

12 De Haan, 1995, 47. 

13 Ibid., 29. 

14 Ottenheim, 1991, 48. 

15 Ibid., 25. 

16 Ibid., 18. 

17 Pennings, 2008, 40. 

18 Plasterk, 2008, 1. 

1 8 L ESS E N 2 | J U N I 20 0 9 F I L M P I O N I E R S 

L

Een kwestie 

van betrokkenheid 

Films van de Gemeentelijke 

Schoolbioscoop in Rotterdam, 

1920-1933 1 

Floris Paalman 

Aan het begin van de twintigste eeuw kende de bioscoop een 

gestaag groeiende populariteit. Hiermee waren commerciële 

belangen gediend. Tegelijkertijd namen sociaal-culturele 

organisaties en gemeenten initiatieven om film op gerichte 

wijze een rol te laten spelen ten behoeve van de volksontwikkeling. 

Film gold als een attractief middel om kennis over te dragen, niet 

in het minst aan kinderen uit de arbeidersklasse. Zo organiseerde 

het Haagse Museum ten bate van het Onderwijs regelmatig 

schoolvoorstellingen, waaruit in 1918 de eerste schoolbioscoop 

in Nederland ontstond met als directeur de SDAP-er David 

van Staveren. 2 Deze functioneerde als voorbeeld voor elders. 

Zo richtte de SDAP-wethouder Arie de Zeeuw, in juli 1920 in 

Rotterdam de Gemeentelijke Schoolbioscoop op. Bijzonder 

is dat deze instelling zelf ook films ging produceren. De vraag 

is welke rol deze films dienden te vervullen en hoe deze 

inhoudelijk gezien naar voren kwam. 

J U N I 20 0 9 | L ESS E N 2 1 9

Schoolvoorstellingen 3 De Rotterdamse 

schoolbioscoop, met als directeur Abraham Melis van 

der Wel (1879-1961), vond onderdak in het Technisch 

Scheepvaartkundig Instituut en Museum, waar zij de 

beschikking kreeg over een zaal met tachtig stoelen. 

Men toonde er films aan kinderen uit de laatste twee 

klassen van het lager onderwijs, zowel openbaar als bijzonder. 

Een bijkomstigheid was dat de directeur schoolkinderen 

stimuleerde om van de gelegenheid gebruik 

te maken het museum te bezoeken. Hij was het ook 

die tekst en uitleg gaf bij de (stomme) films. Dit gebeurde 

tijdens voorstellingen van zo’n 75 minuten, waarvan er 

dagelijks vier plaatsvonden, vijf dagen in de week, 

45 weken per jaar. Naar schatting maakten 20.000 

leer lingen van zo’n tweehonderd scholen drie keer 

per jaar een filmvoorstelling mee. 

Een voorstelling omvatte doorgaans verschillende 

korte films met betrekking tot diverse onderwerpen en 

schoolvakken als aardrijkskunde, geschiedenis en biologie. 

Ter voorbereiding in de klas kregen de docenten 

een gedetailleerde beschrijving van de films toegestuurd, 

met eventueel nog aanvullend lesmateriaal. Verder konden 

zij van tevoren een voorstelling bijwonen. Deze opzet 

bleek succesvol, afgaande op de enthousiaste reacties 

van de docenten. De schoolbioscoop was voortdurend 

volgeboekt. Er kwamen zelfs verzoeken tot deelname 

van middelbare scholen, maar daarvoor was de capaciteit 

te gering. Als tegemoetkoming organiseerde Van der Wel 

’s avonds regelmatig voorstellingen voor deze doelgroep. 

Door de grote belangstelling zag Van der Wel uit 

naar een groter onderkomen. Hij vond dat na zes jaar 

en na de nodige inspanningen in het gebouw van de 

Bond van Nederlandse Onderwijzers, waar een zaal 

met 160 stoelen ter beschikking stond. Daarnaast ging 

men gebruik maken van een tweede zaal, in het RK 

Vereenigingsgebouw in Rotterdam-Zuid. Ondanks haar 

succes bleek de opheffing in 1933 onafwendbaar als 

gevolg van de crisis en de daarop volgende politieke 

veranderingen, al is abusievelijk wel eens een andere 

verklaring daarvoor gegeven. 4 Een bijkomende factor 

was dat steeds meer scholen zelf projectieapparatuur 

gingen aanschaffen. Evenwel hebben in totaal ruim 

150.000 kinderen, geboren tussen 1908 en 1923, 

De schoolbioscoop was voortdurend 

volgeboekt 

regel matig een voorstelling van de Rotterdamse schoolbioscoop 

bijgewoond. 

Filmproductie Ondanks de groeiende belangstelling 

was het beschikbare aantal onderwijsfilms 

aanvankelijk beperkt. In verschillende plaatsen zagen 

onderwijzers en ambtenaren dit als een dringend probleem 

en daarom riep de Vereniging van Nederlandse 

Gemeenten al in 1922 op tot een speciale bijeenkomst 

om dit punt te bespreken. Inmiddels was Van der Wel, 

die zelf was opgeleid als tekenleraar, al actief betrokken 

geraakt bij enkele filmproducties. 5 Onder zijn leiding 

maakte Polygoon de anderhalf uur durende aardrijks - 

kundige film De Rijn van Lobith tot aan Zee (1922), 

waarbij de film een analogie vertoonde met de loop 

ervan. Aan bod kwamen de verschillende landschappen, 

dorpen en steden aan het water, met ruime aandacht 

voor Rotterdam en zijn havens. 

Ondertussen was Van der Wel in eigen beheer zelf 

ook filmopnamen gaan maken. De eerste ervan was een 

demonstratie van de bereden politie te Rotterdam. In 

ongeveer tien jaar tijd zouden er nog zo’n veertig films 

volgen, variërend in duur van vijf minuten tot ruim een 

uur. 6 Voor dat doel kwam er in 1925 zelfs een aparte 

filmwerkplaats, de zogeheten Gemeentelijke Filmfabriek. 

De films die Van der Wel realiseerde, geassisteerd door 

een operateur, waren van dusdanige kwaliteit dat ook 

andere schoolbioscopen ze in hun programma’s opnamen. 

Dit scheelde in de kosten. Het neemt echter niet weg dat 

de films allereerst voor de eigen schoolbioscoop bedoeld 

waren. Als aanvulling op de diverse gehuurde films vormden 

de Rotterdamse opnamen een directe koppeling naar 

de eigen omgeving van de leerlingen. Daarin schuilt in 

grote mate de rol die deze films vervulden. 

Allerlei onderwerpen kwamen aan bod, variërend 

van specifieke zaken, zoals Reddingswezen van Hoek 

van Holland (1923), tot algemene verschijnselen, zoals 

Electriciteit en haar toepassingen (1927). Daarnaast 

maakte Van der Wel ook films met een uitgesproken 

documentair of historisch karakter. Een voorbeeld is 

Met de Paardentram naar Overschie (1925), over de 

paardentram die toen op het punt stond te verdwijnen. 

De geschiedenis voltrok zich in wezen voor de ogen van 

de kinderen, en de film bena- 

drukte dat. Dit geldt even - 

eens voor De Vischmarkt te 

Rotterdam (1930). Van der Wel 

bracht de markt, die een lange 

2 0 L ESS E N 2 | J U N I 20 0 9 S C H O O L B I OSCO O P

Fragment uit de film Boomplantdag in den Kralingerhout te 

Rotterdam, 1928 

Een bijkomende factor was dat steeds 

meer scholen zelf projectieapparatuur 

gingen aanschaffen 

traditie kende, nauwkeurig in beeld waarmee hij het 

verleden op levendige wijze aan het heden koppelde. 

Daarnaast filmde hij ook zaken die om andere redenen 

historisch waren. Een voorbeeld is Winter 1929, toen 

er buitengewoon strenge vorst was, met spectaculaire 

beelden van onder meer auto’s op de Nieuwe Maas. 7 

Wat in deze verschillende films het meeste opvalt, 

is het grote aantal over flora, fauna en het platteland, 

met titels als Langs Duin en Strand, Melkproducten, 

Sloot en Plas, Voorjaar, en Vogelleven in en om 

Rotterdam. Enkele aardrijkskundige films, onder andere 

over Zeeland en Drenthe, kan men ook tot deze groep 

rekenen. Men moet zich hierbij realiseren dat een groot 

deel van de jeugdige kijkers zelden of nooit buiten de 

stad kwam. Door middel van deze films leerden zij het 

belang van de natuur kennen en er waardering voor 

opbrengen. 

Een parallel met architectuur 

Gezien het aandeel films met betrekking tot de natuur 

is er een opvallende parallel te trekken met de moderne 

architectuur en stedenbouw uit die tijd. Die was 

Fragment uit de film Veilig verkeer, 1930 

gebaseerd op de idealen ‘licht, 

lucht, ruimte’. Steden moesten 

open zijn en het contact 

met de natuur herstellen. 

Die gedachte vormde de 

grondslag van de tuindorpen, 

zoals Vreewijk, begonnen in 

1913, en parken als het Kralingse Bos- en Parkplan 

(1921-1927), beiden ontworpen door Granpré Molière, 

Verhagen en Kok. 8 Een directe link vormt de korte film 

Boomplantdag in den Kralingerhout te Rotterdam (1928). 

Waar het planten de kinderen direct betrok bij het ont - 

wikkelen van een groene stad, daar versterkte de film 

de betrokkenheid bij het onderwerp nog eens. Tot 

groot enthousiasme zagen zij zich zelf op het doek. 

In diverse films van de Rotterdamse schoolbios - 

coop verschijnen leerlingen zelf in beeld. Dit geldt voor 

verschillende films over de natuur, maar ook voor een film 

als Veilig Verkeer (1930). Zo demonstreren schoolklassen 

hoe men de straat moet oversteken. De bedoeling was 

kinderen vertrouwd te maken met de regels van het verkeer, 

maar ook om ze iets te laten zien van moderne stedenbouw. 

Vandaar dat de film begint met de aankon diging 

niet alleen voor kinderen bedoeld te zijn. Deze liet bijvoorbeeld 

iets nieuws zien als een verkeersplein met een 

rotonde, met het bijschrift ‘modern verkeer in een grote 

stad: circulatie systeem.’ Van der Wel werkte dikwijls 

samen met een deskundige en een gemeentelijke instelling, 

in dit geval B.G. Meyer, hoofd van de verkeersdienst. 

S C H O O L B I OSCO O P J U N I 20 0 9 | L ESS E N 2 2 1

Een ander voorbeeld van een film waarin leer lingen te 

zien zijn is School voor Vrouwenarbeid (1933). Deze was 

bedoeld om meisjes te stimuleren hun school te vervolgen, 

wat binnen arbeidersgezinnen destijds nog niet een 

vanzelfsprekendheid was. De film toont hoe zij worden 

opgeleid om op moderne wijze het huishouden te doen. 

Als progressieve instelling trachtte de school de omstandigheden 

voor hen te verbeteren en hun kansen te 

vergroten. Ook hierin zien we weer een dwars verband 

met de moderne architectuur van die tijd, die vergelijkbare 

doelen nastreefde. Dit kreeg ook in directe zin zijn 

beslag. Terwijl Van der Wel zijn film maakte werkte architect 

Han van Loghem, een voorvechter van het nieuwe 

bouwen, aan een ontwerp voor een nieuw schoolgebouw 

met onder meer twee model woningen. 9 

Het is opvallend dat de gedeelde agenda, die van 

de schoolbioscoop en van architectuur en stedenbouw, 

zich ook op bestuurlijk vlak voordeed. Bij de gemeenteraadsverkiezingen 

van 1919, twee jaar na de invoering 

van het algemeen kiesrecht, werd de socialistische 

SDAP de grootste partij in Rotterdam. 10 Zij kreeg twee 

wethoudersposten, voor volkshuisvesting en onderwijs, 

met respectievelijk Arie Heijkoop en Arie de Zeeuw 

als wethouders. 11 Waar woningbouw de directe leef - 

omstandig heden van de stedelingen diende te verbeteren, 

daar kon onderwijs door middel van vernieuwende 

Literatuur 

Archief Gemeentesecretarie 

Rotterdam, afd. Onderwijs. 

Rotterdam: Gemeentearchief, 

toegangsnr. 351.01. Inv. nr. 1061, 

1079, 1093, 1111, 1126, 1138, 1157, 

1177, 1196. 

Elsaesser, Thomas (2005). Die 

Stadt von Morgen; Filme zum 

Bauen und Wohnen (pp. 381-409). 

In K. Kreimeier et al. Geschichte 

des dokumentarischen Films in 

Deutschland: 1919-1933, Stuttgart: 

Reclam. 

Essers, G. (1993). Van Pacificatie 

tot Vernieuwing. Het lager onderwijs 

in Rotterdam tijdens het interbellum. 

Rotterdams Jaarboekje, 

401-424. 

Filmcollectie. Amsterdam: 

Nederlands filmmuseum 

Gelderen, W. van (1935). 

Scholenbouw; School voor 

Vrouwenarbeid, Koningsveldstraat 

te Rotterdam; Architect: 

Ir. J.B. van Loghem. De 8 & 

Opbouw, 6 (9), 95-97. 

Collectie Beeld & Geluid. Rotterdam: 

Gemeentearchief, nr. BB0716, 

BB0721-0725, BB0890, BB0951. 

www.gemeentearchief.rotterdam.nl/ 

content/index.php?option=com_ 

wrapper&Itemid=148 (geraadpleegd 

16-03-2009) 

Hogenkamp, Bert (1985). De 

Schoolbioscoop. Skrien 140, 

februari / maart, 42-45. 

Laar, Paul van de (2000). Stad 

van Formaat, Geschiedenis van 

Rotterdam in de negentiende en 

twintigste eeuw. Zwolle: Waanders. 

instrumenten zoals film, de kennis hieromtrent vergroten. 

Dergelijke opvattingen leefden overigens niet alleen bij 

de SDAP; dezelfde progressieve koers op onderwijsgebied 

werd later voortgezet door de katholieke wethouder 

en vakbondsleider Frans Nivard. 

Deze situatie staat niet op zichzelf, maar past 

binnen een algemene tendens die zich ook elders 

ma nifesteerde. Op basis van onderzoek in Frankfurt 

spreekt filmwetenschapper Thomas Elsaesser van een 

Medienverbund. 12 Daarmee bedoelde hij dat verschil - 

lende middelen elkaar versterken, volgens een gezamenlijke 

agenda gericht op maatschappelijke ontwikkeling 

en moderni sering. Het soort film waar in dit geval sprake 

van is gaat echter niet over moderniteit als onderwerp, 

zo argumenteert ook Elizabeth Lebas in het geval van 

Glasgow. 13 Daarentegen gaat het om de werking van films 

als onderdeel van een vooruitstrevend sociaal-democratisch 

programma. En daarmee komen we tot een antwoord 

op de vraag uit het begin, namelijk welke rol de 

films ver vulden en hoe zij hier inhoud aan gaven. De 

films vergrootten de kennis van de leerlingen ten aan - 

zien van de wereld om hen heen, en bevorderden zo 

betrokkenheid hiermee. Verankerd in de omgeving 

vormden de films, in samenhang met andere middelen, 

een schakel tussen de beleving en de ontwikkeling 

van de stad. L 

Lebas, Elizabeth (2005). Sadness 

and Gladness: The Films of Glasgow 

Corporation, 1922-1938. Film 

Studies, 6 (summer), 27-45. 

Schoolfilms (1923). Nieuw Weekblad 

voor de Cinematografie, 6, 6. 

Ruyter-De Zeeuw, Chr.A. de (1990). 

Zeeuw, Arie Bastiaan de. In: 

Biografisch woordenboek van het 

socialisme en de arbeidersbeweging 

in Nederland, deel 4, (pp. 231-234). 

Amsterdam: IISG. 

Westhoff, Marcel (1995). 

Levensgangen, biografische data 

over 30 cineasten. Amsterdam: 

Stichting Film en Wetenschap. 

Noten 

1 Met dank aan Lantaren / 

Venster en het 

Gemeentearchief Rotterdam 

in het kader van ‘Rotterdam 

Classics’. 

2 Hogenkamp, 1985. 

3 Archief Gemeentesecretarie 

Rotterdam, afd. Onderwijs. 

4 Essers, 1993: 421. 

5 Westhoff, 1995, 78. 

6 Collectie Beeld en Geluid; 

Filmcollectie; Schoolfilms, 

1923; Westhoff, 1995, 79. 

7 Ibid. 

8 Van de Laar, 2000, 307, 359, 

355, 368. 

9 Van Gelderen, 1935. 

10 Van de Laar, 2000, 323. 

11 Ruyter-De Zeeuw, 1990. 

12 Elsaesser, 2005, 391. 

13 Lebas, 200, 141. 

2 2 L ESS E N 2 | J U N I 20 0 9 S C H O O L B I OSCO O P

School van 

verderf Filmkeuring 

en de bescherming 

van kinderen in België, 

1914-1940 

Daniel Biltereyst 

De geschiedenis van de film is doordrongen van verwoede 

pogingen om het medium te disciplineren. Al vanaf de start 

werd film gezien als een verderfelijk medium, niet in het minst 

voor kinderen. Deze zou een nefaste school van criminaliteit, 

immoraliteit en geestelijk verval zijn. Zowel de inhoud, als de 

manier waarop films werden vertoond, was het doelwit van 

kritiek. De toenemende populariteit van het medium, grofweg 

tijdens het eerste decennium van de vorige eeuw, versterkte 

de roep om controle, en leidde uiteindelijk tot regelrechte 

censuur. Dit was ook het geval in België waar, net als in de 

meeste andere Westerse landen, overheidscontrole op films 

werd gelegitimeerd als een maatregel ter bescherming van 

het kind. In 1920 keurde het Belgische parlement de wet op 

de filmkeuring goed, met als ultiem criterium de integriteit 

van het kind. 

J U N I 20 07 | L ESS E N 2 2 3

Exploitanten programmeerden speciale 

namiddagvertoningen en een extra inzet 

werd geleverd tijdens de vakanties 

Anti-cinematografische beweging 

Voor de Eerste Wereldoorlog gold Brussel als een belang- 

rijk knooppunt in de internationale distributie van films, 

onder meer naar Nederland. 1 De stad telde ook heel wat 

bioscopen. In het rapport L’Enfant et le cinéma (1914) 

[Het Kind en de cinema], stelde de invloedrijke liberale 

onderwijzer Vital Plas tot ontsteltenis vast hoe de 

Belgische hoofdstad verhoudingsgewijs meer cinema’s 

telde dan Berlijn, Londen of Parijs. Dat waren er maar 

liefst 130, waarbij Plas opmerkte dat er nog zestig nieuwe 

aanvragen in onderzoek waren. Bij een telling eind 1913 

bleek dat er in België 635 cinema’s actief waren, waarbij 

ook kleine steden dikwijls meerdere filmzalen telden. 2 

Film was niet alleen bestemd voor volwassenen, maar 

sloeg ook bijzonder aan bij de jeugd. Exploitanten programmeerden 

speciale namiddagvertoningen voor kinderen, 

terwijl een extra inspanning werd geleverd tijdens 

vakanties. Ook familievoorstellingen mikten op kinderen. 

Plas’ rapport, dat één groot pleidooi was voor de invoering 

van filmcensuur, beklemtoonde de kwalijke invloeden 

van het medium op kinderen. In zijn rapport citeerde 

hij stukken uit politieverhoren, waaruit zou blijken hoe 

jongens geld stalen om een filmticket te kunnen betalen. 

Plas hekelde de manier waarop de cinema kinderen 

aansprak, waarbij hij scherp uithaalde naar suggestieve, 

immorele filmtitels als Le suicide de Bébé. Voor Plas 

en heel wat andere critici grossierden films in geweld, 

diefstal, moord, terreur. Boven dien zou het felle licht van 

de geprojecteerde beelden leiden tot een angstwekkende 

verslechtering van het zicht, terwijl het bijzonder pover 

gesteld was met de hygiënische toestand van bioscopen 

waar jongens en meisjes in een donkere ruimte en zonder 

enig toezicht films consumeerden. 3 

Plas’ ophefmakend rapport was slechts één van 

de vele pamfletten met een wetenschappelijk klinkend 

discours over de cinema en kinderen, die zich al voor 

de Eerste Wereldoorlog kantten tegen de steile opmars 

en de groeiende populariteit van film. Net als in andere 

landen pleitten Belgische politici, jeugdrechters en 

vertegenwoordigers van ouderverenigingen en andere 

morele drukkingsgroepen voor een ‘sanering’ van de 

filminhoud en een verbetering 

van de omstandigheden waarin 

films werden vertoond. Deze 

‘anti-cinematografische beweging’ 

riep daar bij op tot de 

in voering van censuur. 4 

Na de Eerste Wereld oorlog 

kwam het pleidooi voor een strenge nationale filmkeuring 

in een stroomversnelling. Opnieuw stond de zorg om het 

kind centraal. Tegen de achtergrond van de naoorlogse 

wederopbouw, de deflatie en voedselschaarste fungeerde 

de film in kranten als grote zondebok voor de stijgende 

jeugdcriminaliteit. Weer verschenen daarover rapporten 

met wetenschap pelijke pretenties. De kinderrechter 

Paul Wets beschouwde het kind als ‘weerloos, impulsief 

en receptief’. 5 Zonder ‘familiale discipline’ was het kind 

overgeleverd aan absenteïsme op school, misdaad, 

alcoholisme en zelfs kinderprostitutie. Daarom pleitte 

hij voor ondermeer filmcensuur. In het rapport, dat een 

grote invloed zou gaan uitoefenen op de filmkeuringswet, 

trachtte Wets aan te tonen welke invloed de cinema wel 

uitoefende op ‘onge disciplineerde, doelloze kinderen’. 

‘Geene censuurwet’ Na verschillende 

wetvoorstellen in 1919 nam de toenmalige socialistische 

minister van justitie Émile Vandervelde het initiatief tot 

een filmkeuringswet die in september 1920 werd aan - 

ge nomen (en nog steeds van kracht is). Dat is een mooi 

staaltje van Belgische juridische spitsvondigheid. Hij 

wilde niet tornen aan de grondwet telijke persvrijheid 

en het verbod op censuur, terwijl hij anderzijds de roep 

om de bescherming van het kind wilde honoreren. Waar 

in de meeste Westerse landen een verplichte overheids - 

censuur werd ingesteld, draaide hij de zaak om. De filmkeuringswet 

verbood kinderen eenvoudigweg om een 

bioscoop te betreden, met uitzondering voor films die 

een inhoudelijke controle hadden ondergaan. In dit geval 

besliste de filmkeuringscommissie of een film al dan 

niet het label 16 jaar, of ‘Kinderen Niet Toegelaten’ (KNT) 

kreeg. De wet voorzag met andere woorden in een nietverplichte 

keuring, waarbij distributeurs en exploitanten 

vrij films konden ver tonen – weliswaar niet voor kinderen 

onder de 16 jaar. 

Vandervelde ging hiermee minder ver dan de 

anti-cinemabeweging had gehoopt. Toch stuitte de film - 

keuringswet op heel wat protest, vooral vanuit de filmsector, 

die vreesde dat de wet toch zou leiden tot censuur. 

Het kernargument daarbij was dat kinderen en families 

2 4 L ESS E N 2 | J U N I 20 0 9 F I L M K E U R I N G

Spotprent tegen de verhoging van de taksen op de bioscoop ('Supertaxe') en tegen de invoering van de 

filmkeuring in naam van de bescherming van het kind ('Bondage Gouvernementalle') 

Voor Plas en heel wat andere critici 

grossierden films in geweld, diefstal, 

moord en terreur 

een cruciale doelgroep vormden. Deze commerciële argumentatie 

zou er inderdaad voor zorgen dat tot de jaren 

zestig de meeste films werden voorgelegd aan de filmkeuringscommissie. 

Toch argumenteerde Vandervelde 

in 1921 bij de start van de commissie, dat zijn wet ‘geene 

censuurwet’ was en dat de commissie zich niet bezighield 

met ‘de politieke, wijsgerige of godsdienstige strekking 

der films’. 6 Het doel was alleen ‘de jeugd te beschermen, 

de kinderen die den vollen ouderdom van zestien niet 

bereikt hebben te ontrukken aan den kwaadaardigen 

invloed die zekere films op een jeugdig brein uitoefenen.’ 

In dezelfde circulaire vermeldde de minister uitdrukkelijk 

de aandachtspunten van de nieuwe keurders. Zij moesten 

oog hebben voor films die ‘misdadige handelingen ver - 

tolken’, ‘films die steunen op daden van wreedheid en 

geweld’, alsook ‘films, die (…) alles wat geschikt is om 

de verbeelding der kinderen 

te prikkelen, om hun evenwicht 

te breken en hunne zedelijke 

gezondheid te benadeeligen.’ 

Knippen De vraag of 

er in België sprake was van 

een strenge filmcensuur, is moeilijk te beantwoorden. 

Wel staat vast dat tijdens het interbellum de meeste 

(commerciële) films werden voorgelegd aan de filmkeuringscommissie, 

die bovendien streng oordeelde. Uit 

een systematische analyse van de keuringspraktijk van 

die filmcommissie 7 blijkt dat gemiddeld veertig procent 

van alle films probleemloos door de commissie heen 

kwamen. Zij kregen het predicaat ‘Kinderen Toegelaten’ 

(KT). Films waarvan men oordeelde dat kinderen die niet 

hoorden te zien (KNT) schommelde steeds rond de veertig 

procent. Bovendien kon de commissie eisen om in de 

film te knippen. Gemid deld gold dat voor twintig met in 

sommige jaren een uitschieter van dertig procent. 

De processen-verbaal van de geweigerde (KNT) 

films en de coupures geven een aardig beeld van de 

gevoeligheden van de commissie. Het meest voor - 

F I L M K E U R I N G J U N I 20 0 9 | L ESS E N 2 2 5

Bovendien kon de commissie eisen om 

in de film te knippen 

komende pijnpunt was de verbeelding van geweld en 

criminaliteit. Een tweede grote categorie was seksualiteit, 

erotiek en lichamelijkheid, goed voor ongeveer achttien 

procent van alle coupures. Het ging hierbij vooral om 

kusscènes, dansende personages of om liefdesscènes 

met schaars geklede acteurs. 

Een laatste grote categorie, die in tien procent 

van de gevallen op weigering van de filmkeuring stootte, 

had betrekking op het tonen of aantrekkelijk maken van 

overspel. Dat mocht niet getoond of gesuggereerd worden, 

terwijl woorden als ‘minnaar’ en ‘minnares’ uit 

de tussentitels verdwenen of werden vervangen door 

‘vriend’ of ‘vriendin’. Naast deze grote categorieën was 

ook zelfmoord een belangrijk reden tot knippen of wei - 

geren. Het was echter soms moeilijk om een zelfmoord - 

scène uit het filmverhaal te verwijderen, waardoor 

andere oplossingen nodig waren. Eén daarvan was de 

zelfmoord te doen overkomen als een natuurlijke dood. 

De filmkeuringscommissie liet zich zelden leiden 

door esthetische bekommernis. De keuring van bepaalde 

films, die we nu als klassiek beschouwen, kon soms 

maandenlang duren omdat na het knippen een film 

opnieuw in de keuring kwam. Dat gebeurde met bijvoorbeeld 

Way Down East (1920) van de Amerikaanse 

filmpionier D.W. Griffith. De eerste keer in mei 1922 

kwam deze niet door de keuring heen omdat het 

‘gevaarlijk zou zijn om het kwaad aan kinderen te 

tonen’. Hetzelfde gebeurde in november 1922 en 

Literatuur 

Biltereyst, Daniel, Depauw, Liesbet 

& Desmet, Lieve (2008). Forbidden 

Images A longitudinal research 

project on the history of the 

Belgian Board of Film Classification 

(1920-2003). Gent: Academia Press. 

Biltereyst, Daniel & Meers, Philippe 

(eds.) (2007). De Verlichte Stad. 

Een geschiedenis van bioscopen, 

filmvertoningen en filmcultuur in 

Vlaanderen. Leuven: 

LannooCampus. 

Blom, Ivo (2003). Jean Desmet and 

the Early Dutch Film Trade. 

Amsterdam: Amsterdam University 

Press. 

De kinema in de wereld (1913). De 

Kleine Burger, 6/12/1913. 

Plas, Vital (1914). L’Enfant et le 

cinéma. Brussel: Cops. 

pas in december volgde 

het voor de distributeur 

verheugende nieuws dat het 

label ‘KT’ was toegekend. Dit 

kon echter pas nadat verschillende 

stukken uit de prent waren verwijderd. Daarbij ging 

het onder meer om geweld, horrorbeelden en zelfdoding. 

Ook diende de film niet te tornen aan de autoriteit van 

de vader en moest elke zweem van passie, verleiding en 

erotiek uit Way Down East verdwijnen. Thema’s als overspel 

en ongehuwd zwangerschap dienden op een subtiele 

wijze te worden gewijzigd. 8 

Slot Het is gemak kelijk om nu meewarig terug 

te kijken en de beslissingen van de commissie aan te 

vechten als uiting van conser vatieve burgerlijke waarden 

of een patriarchaal discours over de bescherming van 

het weerloze kind. Ook ligt het voor de hand om de filmkeuring 

te bestempelen een grote disciplinerende censor, 

die van bovenaf zijn wil oplegt. De praktijk was echter 

genuanceerder. De commissie nam meestal geen onbesuisde 

beslissingen. De interne verslagen laten zien dat 

er een heel proces van onderhandeling plaats vond tussen 

film makers, distributeurs en keurders. Gesprekken 

waren er ook met ouderverenigingen en andere groeperingen, 

waarmee argumenten gespiegeld werden aan 

die van pedagogen, jeugd- en andere rechters. Onderzoek 

over de praktijk van filmkeuring is leerrijk. De keuring 

van concrete films heeft heel wat kenmerken van een 

maat schappelijk forum, weliswaar op een beperkt niveau, 

waar verschillende ideologisch gevormde denkbeelden 

over het kind met elkaar in contact komen en voort - 

durend op zoek moeten naar consensus. L 

Vandervelde, Emile (1921). 

Voorschriften aan de afgevaardigden, 

Brussel 24 mei 1921, 

Rijksarchief Beveren, Inv.nr. EA 

DEAD 2001, stuk 1172. 

Wets, Paul (1919). La Guerre et l’enfant. 

Mol: École de Bienfaisance de 

l’Etat. 

Noten 

1 Blom, 2003, 93, 147-151, 156-182. 

2 ‘De kinema in de wereld’, 1913. 

3 Plas, 1914. 

4 Biltereyst & Meers, 2007. 

5 Wets, 1919, 9. 

6 Vandervelde, 1921. 

7 Biltereyst, Depauw & Desmet, 

2008. 

8 ibid. 

2 6 L ESS E N 2 | J U N I 20 0 9 F I L M K E U R I N G

Leesles 

De grote karekiet: 

nestbouw en broedverzorging 

Eef Masson 

Handleiding bij de film De grote karekiet, 1948 

Toen in mei 1941 de stichting Nederlandse Onderwijs 

Film (NOF) van start ging, stelde ze zich tot doel te 

voorzien in een behoefte aan films die geschikt waren 

als onderwijsmiddel. Anders dan de schoolbioscopen 

uit de jaren twintig en dertig zou de nieuwe organisatie 

geen materiaal uit andere bronnen hergebruiken, 

maar nieuwe titels produceren, die voldeden aan de 

eisen die pedagogen doorgaans aan hun lesmateriaal 

stelden. Enerzijds betekende dit dat de films moesten 

gaan over onderwerpen die relevant waren voor het 

publiek waar de NOF zich op richtte: kinderen in het 

reguliere lagere en de eerste klassen van het voort - 

gezet onderwijs. Anderzijds was het ook zaak de films 

in hun inhoudelijke en formele aanpak af te stemmen 

op een jong, schoolgaand publiek. Een voorbeeld, de 

film De grote karekiet: nestbouw en broedverzorging 

(NOF, 1948), laat zien wat voor resultaten dat in de 

praktijk opleverde. 

D E G ROT E K A R E K I E T J U N I 20 0 9 | L ESS E N 2 2 7

Still uit De grote karekiet, 1948 

Didactische keuzes In inhoudelijk opzicht 

is De grote karekiet uitermate representatief voor het 

aanbod van de NOF. In het gebruikershandboek van de 

stichting noemde auteur en onderdirecteur C. Schreuder 

de ‘beschrijving van delen der aarde’ en van ‘natuuren 

kunstproducten’ één van de belangrijkste functies 

van de onderwijsfilm. 1 Die thematische focus blijkt ook 

uit de samenstelling van de collectie zelf. In de jaren 

veertig en vijftig waren aardrijkskunde en biologie veruit 

het best vertegenwoordigd. 

Ook in termen van vormgeving is de film een heel 

goed voorbeeld van de producties van de NOF. Formeel 

gezien beantwoordde De grote karekiet volledig aan de 

eisen. Ten eerste bevat hij geen geluid – in tegenstelling 

tot de vele non-fictiefilms die op hetzelfde moment in 

bioscopen draaiden. De tekstuele samenhang van een 

film moest blijken uit de beelden zelf. Auditieve middelen 

als een voice-overcommentaar zouden zeker voor jonge 

kinderen alleen maar verwarrend werken. 2 Gebruikers 

kregen daarom ook het advies om tijdens het draaien zo 

min mogelijk toelichting te geven. Ten tweede is de film 

kort van duur (dertien minuten) en hanteert hij een rustig 

montageritme. Dat laatste was om de jonge kijkertjes 

mentaal niet te overbelasten. 3 

Maar De grote karekiet laat ook zien dat filmmakers 

andere tekstuele keuzes moesten maken, die niet 

expliciet genoemd werden in de normatieve publicaties 

van de NOF. Eén van de belangrijkste argumenten die 

voorstanders van het educatieve gebruik van film aanvoerden 

was, dat de film kon dienen als motivatiemiddel. 

Kinderen werden verondersteld een natuurlijke interesse 

te koesteren voor het medium – een belangstelling die 

vervolgens als het ware ‘overgeplant’ kon worden op de 

lesstof die met de hulp van de film moest worden bijgebracht. 

4 Maar om dat doel te bereiken, hoorde een tekst 

natuurlijk de aandacht van zijn kijker niet alleen te kunnen 

opwekken, maar ook vast te houden. In de praktijk 

betekende dat, dat films niet zomaar didactisch relevante 

feiten aaneen konden rijgen, maar het publiek actief 

moesten motiveren tot verder kijken. De grote karekiet 

bevat een scène die daar heel duidelijk op doelt. 

Motivatie van het kijkerspubliek 

De eerste paar minuten van de film lijken volledig in 

functie te staan van de rol die de NOF zelf aan zijn producten 

toebedeelde: het aanbieden van relevante, in dit 

geval biologische, lesstof. De grote karekiet begint met 

een statische shot van een waterplas, gevolgd door een 

2 8 L ESS E N 2 | J U N I 20 0 9 D E G ROT E K A R E K I E T

panoramashot van het omliggende riet: een openingssequens 

die de kijker een indruk moet geven van de 

habitat van de vogelsoort die in de film centraal staat. 

Daarna volgt een aaneenschakeling van opnames die 

gemaakt zijn van veel dichterbij. Eerst komt een reeks 

shots van twee vogels die bezig zijn met het bouwen 

van een nest, dan een close shot van een paar vers 

gelegde eieren, en vervolgens een aantal opnames 

van een broedend vrouwtje. 

Al in die eerste minuten geeft de film blijk van 

zijn gerichtheid op een jong, schoolgaand publiek. De 

organisatie van shots en sequensen volgt namelijk het 

patroon van de levenscyclus: een organisatieprincipe dat 

bij kinderen uit die tijd bekend moet zijn geweest – hetzij 

uit hun biologiehandboeken, hetzij uit de wandplaten die 

de muren van hun klaslokalen bekleedden. Door aan te 

sluiten bij een vertrouwde structuur, presenteert De grote 

karekiet zijn inhoud dus als ‘behapbaar’ voor kinderen. 

Bovendien appelleert de film aan de nieuwsgierigheid 

van leerlingen voor het wel en wee van dieren, en spreekt 

daarmee, zoals een aflevering van de NOF-nieuwsbrief 

het formuleert, ‘het gemoedsleven van de kinderen aan.’ 5 

In dat proces biedt hij hen ook nog eens toegang tot een 

doorgaans vrij ondoordringbare wereld, die normaal 

gezien aan het oog onttrokken blijft. 

Maar naast de bovengenoemde elementen bevat 

de film ook een scène die nog veel nadrukkelijker lijkt 

aan te sturen op de motivatie van een jong en gemakkelijk 

afgeleid publiek. Precies op het moment dat de 

afwisseling van beelden van turende, pikkende en fladderende 

vogels zou kunnen gaan vervelen, wordt de 

temporele en causale logica van het verhaal onderbroken. 

Na een korte uitvloeier volgt een shot van dezelfde 

waterplas die ook zichtbaar was aan het begin van de 

Literatuur 

Meulen, J.J. van der (1951). Film 

en lichtbeeld bij het onderwijs. Een 

practisch-didactische handleiding. 

Baarn: Bosch en Keuning. 

NOF (1947). De grote karekiet. 

Mededelingen van de stichting 

‘Nederlandsche Onderwijs Film’ 

(11), 3. 

Schreuder, C. (1948, 3de herziene 

druk). Het paedagogisch en didaktisch 

gebruik van de film bij het 

lager onderwijs. Leidraad voor 

kwekelingen. 

film. Deze keer wordt het wateroppervlak echter open - 

gebroken door een kleine roeiboot, met daarin twee 

jongens van lagere-schoolleeftijd. De jongens varen hun 

bootje naar het riet, stappen uit, waden even rond, en 

vinden het karekietennest. In een reeks van duidelijk 

geënsceneerde shots, gemaakt vanuit verschillende 

hoeken, laat de film zien hoe de twee het nest naderen, 

en er van (respectvolle) afstand even naar kijken. Ver - 

volgens varen ze weg, en concentreert de film zich weer 

op het doen en laten van het vogelpaar: hun zorg voor 

de inmiddels uitgekomen jongen. 

Opvallend aan dit narratieve intermezzo is, dat het 

nauwelijks enige relevantie heeft in relatie tot de gebeurtenissen 

die in de film centraal staan, en de argumentatie 

daarin. Als de scène met de twee jongens een didactische 

boodschap heeft, dan betreft die bijvoorbeeld het feit dat 

het leven dat zich op dagelijkse basis in het riet afspeelt, 

veel dichter bij de leefwereld van de kijkers staat dan die 

zich wellicht kunnen voorstellen. Een andere boodschap 

is dat vogelnesten er niet zijn om door jongenshanden 

leeggeroofd te worden. Maar bovenal biedt de roeiscène 

de kijkers de mogelijkheid om heel even uit hun rol van 

leerling te stappen, en zich korte tijd over te geven aan 

de beleving van een wel heel erg fictioneel aandoend ver - 

haal. In die paar minuten nodigt de film zijn kijkers uit om 

zich te laten meevoeren door hun nieuwsgierigheid naar 

wat de twee protagonisten – kinderen bovendien met de - 

zelfde interesses als zijzelf – in de waterplas zullen gaan 

doen. Op die manier ‘verleidt’ de film zijn toeschouwers 

tot verder kijken, en moedigt hij hen aan aandacht te 

besteden aan feiten die ze anders wellicht met veel 

minder plezier tot zich zouden nemen. Hij ‘verguldt’ 

op dat moment dus als het ware een spreekwoordelijke 

(didactische) ‘pil’. L 

Noten 

1 Schreuder, 1948, 22. 

2 Ibid., 14. 

3 Vgl. Schreuder, 1948, 9 en 

Van der Meulen, 1951, 34. 

4 Van der Meulen, 1951, 31. 

5 NOF, 1947, 3. 

D E G ROT E K A R E K I E T J U N I 20 0 9 | L ESS E N 2 2 9

Digitales 

The Brooklyn Children’s Museum 

Deze keer aandacht voor het Brooklyn Children’s Museum 

in New York (USA). Wie op de welkomstpagina klikt, 

http://www.brooklynkids.org/, kan het niet ontgaan dat 

kinderen de primaire doelgroep vormen. Je kijkt aan 

tegen een veelkleurige huizenrij met hier en daar een 

fleurige boom. Achter een raam staat iemand te zwaaien 

en als je goed oplet zie je een kind, wiebelend op een 

boomtak, in jouw richting kijkend en zwaaiend. Regelmatig 

komt er ook iets voorbij: een tuffend autootje 

en wandelaars die iets voortduwen of met versierde 

ballonnen paraderen. Een vlinder danst door het beeld. 

Intussen klinkt op de achtergrond een muziekje met een 

donkere basstem, woordeloze klanken herhalend op wisselende 

toonhoogte. Kortom: een rustig en te ge lijkertijd 

interessant welkom voor alle leeftijden! Op 16 december 

1899 opende het museum zijn poorten. Het behoorde 

daarmee tot een van de eerste musea die het kinderpubliek 

op de eerste plaats stelden. Kinderen uitdagen tot 

het actief uitvoeren van onderwijsexperimenten vormt 

van meet af aan een belangrijke intentie. Dat gebeurde 

in de vorm van zelf ontwikkelde tentoonstellingen en 

programma’s aan de hand van voorwerpen uit het 

museum. Carol Enseki, de huidige directeur van het 

museum, ziet haar missie als volgt: ‘Doel is kinderen 

zo te inspireren dat leren een avontuur begint te worden 

dat levenslang blijft voortduren.’ Met dit doel voor ogen 

speelt het museum al meer dan een eeuw met groot 

succes in op de nieuwsgierigheid en ontdekkingsdrang 

van kinderen tot 18 jaar. Volgens de informatie op de 


website zijn er op dit moment ongeveer driehonderd 

musea van dit type wereldwijd actief. De opzet van het 

Brooklynmuseum laat zich het best vergelijken met die 

van het Museon (http://www.museon.nl/) in Den Haag, 

opgericht in 1904. 

Het Brooklynmuseum is echter in veel opzichten 

een mega-uitvoering van de Haagse versie. Vrij recent 

is het museumterrein uitgebreid tot ongeveer tien 

hectare en mikt men op een toename van het aantal 

be zoekers van 250.000 naar 400.000 per jaar. Het 

museum beschikt op dit moment over 55 fulltime en 

33 parttime medewerkers. Bovendien werkt nog een 

flink aantal stagiaires mee aan lopende zaken in het 

museum. Het museum is juist ook na schooltijd, in 

de weekends en in vakantietijd open. Scholen kunnen 

groepslessen krijgen voor jonge kleuters tot brugklassers. 

Die kunnen gaan over geluid, mineralen en gesteenten, 

roofdieren en insecten maar ook over volksverhalen. 

Er zijn zelfs cursussen als pottenbakken en maskers 

maken. Kortom, er is heel veel mogelijk. De programma’s 

zijn ook toegankelijk voor kinderen met ‘special needs’, 

omdat zij sterk een beroep doen op het gebruik van alle 

zintuigen. Het museum is dan ook optimaal toegankelijk 

voor rolstoelgebruikers. 

Digitaal biedt het Brooklyn Children’s Museum 

een prachtige leeromgeving; een bezoek ter plekke lijkt 

me een onvergetelijke ervaring. Kortom, dit geeft nog 

een extra reden om New York, al was het maar eens in je 

leven, ook in levende lijve met een bezoek te vereren! L 

3 0 L ESS E N 2 | J U N I 20 0 9 O N D E RW I J S M U S E A

Recensie 

Treesje Ruhe, Joop Branger 

& Ed van Mensch (red.) (2005) 

Onderwijs in Hilversum: van 

Dorpsschool tot Media Academie. 

Hilversum: Verloren. 156 blz., ISBN 90 6650 874 0, ¤ 16,- 

Wereldberoemd is Hilversums raadhuis van architect 

Dudok. Dat hij ook kleuterscholen met een ‘huppelwaranda’ 

heeft ontwerpen, is vast voor velen een 

verrassing die deze publicatie over het onderwijs in 

Hilversum biedt. Voor zijn schoolontwerpen had de 

architect zich verdiept in de achtergronden van het 

jonge kind. Speciaal voor kleuters ontwierp hij een 

galerij waar de kinderen heerlijk overdekt konden spelen. 

Het stemt tot voldoening dat bij historische 

vere nigingen een toenemende belangstelling voor onder - 

wijsgeschiedenis valt te bespeuren. De lustrumuitgave 

van de Hilversumse Historische Kring Albertus Perk is 

hiervan een fraai voorbeeld. Een tiental auteurs schetst 

een zo compleet mogelijk beeld van de historie van het 

onderwijs in Hilversum. Van ‘de oude dorpsschool’ tot 

aan ‘het ideaal van gelijke kansen’, ook al bleek het 

onderwerp veel uitgebreider dan vermoed. Naast lager 

en voortgezet onderwijs hebben ook buitengewoon 

– later speciaal – onderwijs, kweekscholen en hun opvolgers 

en de vele vormen van beroepsonderwijs een 

plaats gekregen. Ruime aandacht is er voor het landelijk 

onderwijs beleid, dat vanaf het begin van de negentiende 

eeuw via wetgeving steeds meer invloed kreeg. 

Een apart hoofdstuk is aan de gebouwen gewijd 

en achterin het boek is een lijst opgenomen van alle 

schoolgebouwen, bestaande en niet meer bestaande, 

met adres, bouwjaar en architect. Verschillende bekende 

en minder bekende onderwijsmensen zijn in het boek 

geportretteerd en via een personenregister eenvoudig 

terug te vinden. Een van de eerste hoogleraren 

peda gogiek, H.J. Gunning Wzn, woonde van 1917 

tot zijn dood in 1951 in Hilversum. Hij was onder andere 

curator van het gymnasium. Clan Visser ’t Hooft, die 


landelijke bekendheid kreeg als pleitbezorger van het 

‘actieve’ of ‘nieuwe’ leren, was rector van het A. Roland 

Holst College. 

Tot 1843 was er in Hilversum één officiële school, 

die bij recent archeologisch onderzoek door de vondst 

van onder andere knikkers en griffels nauwkeurig 

gelo kaliseerd kon worden. Door groei van de bevolking 

breidde het aantal scholen zich uit. Christelijke en katholieke 

ouders stichtten hun eigen scholen en gaandeweg 

ontstonden ook Montessori-, Dalton-, Jenaplan- en Vrije 

scholen. Tot ver in de twintigste eeuw vertrouwden welgestelde 

ouders, hun kroost toe aan kostscholen in het 

landelijk gelegen Hilversum. Middelbaar onderwijs deed 

betrekkelijk laat zijn intrede. In 1903 opende de eerste 

HBS zijn deuren zonder feestelijkheden, omdat al dus 

de toenmalige burgemeester ‘een groot deel van de 

inwoners van Hilversum de stichting van de school met 

leede ogen zag, ja die als een ramp beschouwde’. Tien 

jaar later gaf de gemeenteraad zijn verzet op tegen 

een gymnasium. 

De grote verscheidenheid aan onderwijs die ontstond 

ging deels teloor door de fusiegolven van 1968 

en 1995. Toch concludeert de schrijver van het laatste 

hoofdstuk dat het landelijk onderwijsbeleid vooral in 

organisatorische vorm is te herkennen. Binnen de muren 

van de Hilversumse scholen bespeurt hij toch meer 

continuïteit dan je zou verwachten en hij verklaart dit 

mede uit de samenstelling van de bevolking van het Gooi. 

De auteurs van deze met vele foto’s mooi uitgegeven 

publicatie verdienen een compliment. Een zo volledig 

mogelijk beeld van ‘het’ onderwijs in hun stad willen 

schetsen vraagt veel doorzettingsvermogen. Het resultaat 

mag er zijn. L 

BOEKREC E N S I E J U N I 20 0 9 | L ESS E N 2 3 1

Museumagenda Signalement 

TENTOONSTELLINGEN 

EEN EEUW ONDERWIJSFILM 

11.12.2008 t/m 06.09.2009 

Wie herinnert zich nog de film 

in de klas of zelfs de oude 

schoolbioscoop? Veel van 

deze oude onderwijsfilms 

zijn bewaard gebleven. In 

deze tentoonstelling zijn 

films te zien uit verschillende 

tijden en over zeer uiteenlopende 

onderwerpen. 

‘NUT’TIG LEREN 

VOOR IEDEREEN 

04.04 t/m 29.08.2009 

In deze tentoonstelling komt 

de ontwikkeling van het 

onderwijs van de laatste drie 

eeuwen aan bod en de rol 

van de Maatschappij tot 

Nut van ’t Algemeen daarin. 

VAKWERK 

19.06.2009 t/m 04.09.2010 

De tentoonstelling schetst een 

levendig beeld van de historie 

van het beroepsonderwijs in 

Nederland. Bijzondere of 

vergeten opleidingen en 

ambachten als bijvoorbeeld 

rietvlechter en hoedenmaker 

komen weer tot leven. 

VERWACHT 

BINNENSTEBUITEN 

12.10.2009 T/M 01.03.2010 

Veertien persoonlijke 

portretten in woord, beeld 

en geluid laten zien hoe 

jongeren tussen 13 en 20 jaar 

met religie omgaan in het 

dagelijkse leven. 

ACTIVITEITEN 

ZOMERVAKANTIE 

11.07 t/m 23.08.2009 

Deze zomer kun je in het 

Onderwijsmuseum als een 

filmmaker aan de slag. Maak 

onweer en regen bij een film, 

verzin een verhaal voor een 

film en maak een DVD-hoes! 

LITERATUUR 

Burgerschapsvorming en 

de identiteitsontwikkeling. 

Een bijdrage aan pedago - 

gische kwaliteit in het 

onderwijs. Bert van Oers, 

Yvonne Leeman en Monique 

Volman (red.). Assen: 

Van Gorcum, 2009, 184 blz, 

€ 24,50 

ISBN 978 90 23244769. 

De relatie tussen burgerschapsvorming 

en identiteit 

wordt in dit boek vanuit 

verschillende invalshoeken 

bekeken, onder meer de 

pedagogische kwaliteit van 

de leraar, opvoeden voor 

een informatiesamenleving, 

seksuele opvoeding en 

tech nische vorming. 

TENTOONSTELLINGEN 

KIND AAN DE KETTING 

20.03.2009 t/m 20.03.2010 

De slavenhandel vormt 

een zwarte bladzijde in de 

Nederlandse geschiedenis. 

Volwassenen en kinderen uit 

Afrika waren gedegradeerd 

tot koopwaar. Door middel 

van onder meer verhalen, 

De literaire canon in 

Nederland. Lizet Duyvendak 

en Saskia Pieterse (red.). 

Hilversum: Verloren, 2009, 

448 blz., € 25, 

ISBN 978 90 8704 073 4. 

Dit boek bespreekt de debatten 

over de literaire 

canon vanaf het begin van 

de negentiende eeuw en de 

rol van het onderwijs daarin. 

voorwerpen, brieven, officiële 

documenten en tekeningen 

belicht de tentoonstelling 

het lot van kinderen die het 

slachtoffer waren van zulke 

mensenhandel. De tentoonstelling 

is van donderdag tot 

zaterdag (13.00-17.00 uur) in 

NiNsee, Linnaeusstraat 35F, 

Amsterdam, 020-5688568 

(www.kindaandeketting.nl) 

BLIEPBLIEP! 

04.04.2009 t/m 27.09.2009 

De computer bestaat nog 

maar pas zestig jaar. Deze 

heeft grote invloed gekregen 

in de leefwereld van kinderen 

en jongeren in het gezin en 

op de school en de universiteit. 

De tentoonstelling belicht 

de ontwikkeling van de computer 

en zijn vele mogelijk - 

heden door middel van 

presentatie, workshops 

en activiteiten. 

Belasting & Douane Museum, 

Parklaan 14-16, Rotterdam, 

010-4400200 

(www.belasting-douanemus.nl) 

3 2 L ESS E N 2 | J U N I 20 0 9 M U S E U M

Museumnieuws Renée Mast 

BINNENSTEBUITEN 

JONGEREN EN RELIGIE 

Marissa tijdens Thais Nieuwjaar 

Religieuze tradities onder 

jongeren zijn springlevend. 

Dat laat de tentoonstelling 

Binnenstebuiten – Jongeren 

en religie zien. Veertien persoonlijke 

portretten in woord, 

beeld en geluid laten zien hoe 

jongeren tussen 13 en 20 jaar 

met hun geloof omgaan en 

welke plaats religie in hun 

dagelijks leven inneemt. 

Maak kennis met de boeddhistische 

Marissa, de islami - 

tische Rachman, de joodse 

Chaja en de hindoeïstische 

Avinash. De jongeren gunnen 

het publiek een blik in hun 

persoonlijk leven en laten zien 

wat religie voor hen betekent. 

De tentoonstelling bestaat 

uit ruim tweehonderd 

kleuren foto’s, geluidsfrag- 

menten en persoonlijke 

voorwerpen. De jongeren 

zelf zijn meer dan levensgroot 

afgebeeld en daarmee blikvangers 

voor hun eigen 

ruimte in de tentoonstelling. 

In een ‘dialoogruimte’ zijn 

de jongeren te zien op zes 

beeldschermen. Er komen 

vragen en stellingen voorbij 

die betrekking hebben op 

het geloof en hoe daar mee 

om te gaan. Het publiek kiest 

zelf welke stelling het aan 

welke jongere voorlegt. 

REIZEN LANGS 

VEELKLEURIGE 

GEBEDSHUIZEN 

Ook in Rotterdam wonen 

veel jongeren die een religie 

hebben. Zij vieren hun 

religieuze feesten en bijeenkomsten 

in één van de vele 

gebedshuizen in Rotterdam. 

Hindoes doen dat in een 

mandir, die soms vol 

godenbeelden staat. 

Joden komen samen in 

een synagoge. Moslims 

bidden en leren in een 

moskee en christenen in 

een kerk. Boeddhisten 

komen samen in een boeddhistisch 

centrum om te 

mediteren. Al deze gebedshuizen 

staan her en der in 

Rotterdam en een aantal 

daarvan wil graag jongeren 

ontvangen. Sommige plekken 

zijn groot, indrukwekkend en 

vol versieringen. Anderen 

zijn stil en onopvallender. 

Maar elke plek heeft zijn 

eigen indrukwekkende 

manier om ‘iets van God 

of het goddelijke’ te laten 

zien. Bij de tentoonstelling 

is een onderwijsproject 

ontwikkeld dat zich richt 

op jongeren in school - 

verband. Het lesprogramma 

bestaat uit een voorbereidende 

les op school, een 

museumbezoek en aan - 

sluitend bezoek aan een 

gebedshuis. Daar krijgen 

ze een rondleiding door 

iemand van het gebedshuis 

zelf. Deze bezoeken worden 

mogelijk gemaakt door de 

Projectgroep Veelkleurige 

Religies Rotterdam. 

JETSES AAN 

DE WAND 

OP REIS 

Duizenden mensen hebben 

de afgelopen maanden een 

bezoek aan het Nationaal 

Onderwijsmuseum en 

in het bijzonder aan de 

tentoonstelling Jetses aan 

de wand gebracht. Ook 

veel tijdschriften, dagbladen 

en andere media schreven 

enthousiast over deze 

tentoonstelling. Helaas is 

21 juni a.s. de laatste dag 

en zal deze succesvolle 

tentoonstelling naar het 

Veluws Museum Nairac gaan. 

Dus bent u nog niet geweest? 

Vanaf 27 juni t/m 31 oktober 

2009 kunt u de tentoonstelling 

in Barneveld bekijken. 

Kijk voor meer informatie 

op www.nairac.nl. 

M U S E U M J U N I 20 0 9 | L ESS E N 2 3 3

Nieuwe Aanwinst 

Ansichtkaart van de Ambachtschool in Alkmaar 

COLLECTIE JOS SWIERS 

Verzamelen is een kunst en 

een levenswijze. Het is een 

kunst, omdat de verzamelaar 

moet weten wat hij precies 

verzamelt. Wat valt er wel 

en wat valt er niet binnen zijn 

verzameling? Het is tegelijkertijd 

een levenswijze, omdat 

de verzamelaar voortdurend 

gespinsd is op zaken die 

thuishoren in zijn verzameling. 

De Hagenaar Jos Swiers 

beantwoordt aan het beeld. 

Nauwgezet en met oog voor 

detail heeft hij jarenlang stad 

en land afgezocht naar 

ansichtkaarten, gedenkboeken 

en -borden met als centraal 

onderwerp het kleuter-, 

lager, middelbaar beroepsen 

universitair onderwijs. In 

november 2008 schonk hij 

zijn omvangrijke verzameling 

aan het Nationaal 

Onderwijsmuseum. Wat is 

er zo bijzonder aan deze 

collectie? Gedenkboeken zijn 

bronnen waar vakhistorici in 

de regel hun neus voor op - 

halen. Een gedenkboek laat 

een instelling of een bedrijf 

vaak van zijn beste kant zien. 

Voor de opdrachtgever onwelgezinde 

onderwerpen blijven 

dikwijls onderbelicht of komen 

helemaal niet in het boek 

terecht. De Tweede 

Wereldoorlog is zo’n onderwerp: 

economische samenwerking 

met de bezetter of 

een andere vorm van collaboratie 

zijn geen zaken om trots 

op te zijn. Desalniettemin 

kunnen gedenkboeken een 

belangrijke rol spelen in het 

(onderwijs)historisch onderzoek. 

Een jubileumboek toont 

in de eerste plaats het zelfbeeld 

van een bedrijf, instelling 

of school. Het met 

trots gepresenteerde boek 

is bestemd voor een bepaald 

publiek. Op welke onderdelen 

(uit de geschiedenis) is de 

directie of het bestuur trots? 

In gedenkboeken wordt ook 

stilgestaan bij de aanleiding 

voor de stichting van een 

school of instelling: de 

(ideologische) uitgangspunten 

worden opgepoetst en 

voorgesteld. Ook de 

overzichten met namen 

van voorzitters, bestuursleden 

en de vrouwen en mannen 

die voor klas stonden, 

kunnen van belang zijn 

voor (onderwijs)historisch 

onderzoek. Een bijkomend 

aspect van de gedenkboeken 

is de vormgeving. Jos Swiers 

spaarde prachtig vormgegeven 

en ingebonden 

gedenkboeken, waaraan 

de stijl van een bepaalde 

periode valt af te lezen. 

Daarnaast bevat zijn verzameling, 

die tot 2008 

als nagenoeg uitputtend 

beschouwd kan worden, 

ook onooglijke gedenkboekjes: 

slecht papier, goedkoop 

gedrukt, vlekkerige bladzijden, 

bij elkaar gehouden door 

een verroest nietje. Ook 

deze zeldzame gedenkboeken 

– geen enkele instelling nam 

de moeite om dit drukwerk 

in de collectie op te nemen – 

zijn van belang. De kleine, 

soms opgeheven schooltjes 

vertellen hun eigen verhaal. 

Jacques Dane & Tijs van Ruiten 

Gedenktegel bij het 25-jarig bestaan van het 

St. Bonifatiuslyceum (tegenwoordig St Bonifatiuscollege) 

in Utrecht, 1947 

De schenking omvat zo’n 

3000 gedenkboeken, waar - 

van tien procent inmiddels 

is verwerkt. De van hem 

ontvangen fotocollectie van 

schoolgebouwen sluit naadloos 

aan bij de reeds in het 

Onderwijsmuseum aanwezige 

collectie ansichtkaarten. 

Ook hier liet Swiers zich 

leiden door volledigheid: 

van sommige scholen zijn 

door de jaren heen diverse 

foto’s genomen, zodat de 

verandering van de gebouwen 

en de omgeving treffend in 

beeld komen. Daarnaast 

bevat de schenking gedenkborden, 

als verzamelobject 

zeer zeldzaam. Ze verschenen 

in kleine oplagen en waren 

erg kwetsbaar. Door 

Jos Swiers’ speurzin en 

doortastendheid is het 

Onderwijsmuseum nu 

verrijkt met een collectie 

gedenkborden met niet alleen 

onderwijshistorische, maar 

ook kunsthistorische waarde. 

Verzamelen is een kunst 

en een levenswijze. L 

3 4 L ESS E N 2 | J U N I 20 0 9 M U S E U M

Een bijzondere onderwijsfilm 

Ed van Berkel 

Eén van de grootste producties van de Stichting Nederlandse Onderwijs Film 

(NOF) was Vondel, het leven van een groot Nederlander (1954). De toenmalig 

directeur J.M.L. Peters (1920-2008) schreef zelf het scenario en had de 

algemene leiding. Hij wilde met deze film zijn pedagogische opvattingen 

voor het voetlicht brengen (zie het artikel van Hogenkamp in dit nummer). 

Zijn voornaamste doel was de verbeeldingskracht van leerlingen te 

stimuleren. Het scenario werd door het NOF-bestuur met applaus begroet, 

maar over de hoge productiekosten (30.000 gulden) was daarna nog 

veel te doen. Dit laatste leidde bijvoorbeeld tot het tijdelijk vertrek van 

productieleider Harry Jongbloed en het definitieve vertrek van Peters. 

Voor de productie werd alles uit de kast gehaald. De Haagse musicus 

Ary Verhaar (1900–1994) componeerde de muziek, gerenommeerde 

bedrijven verzorgden het kap- en grimwerk en de kostuums voor de 

80 figuranten. Dit waren voornamelijk personeelsleden van de NOF, 

de spelregie was in handen van de actrice Coba Kelling (1893–1970). Bij 

de film stelde de NOF ook een filmstrip samen, onder meer ten behoeve 

van de verwerking. De stilstaande beelden gaven docent en leerlingen 

houvast bij de nabespreking van de documentaire. Over het verschil tussen 

de film en de strip schreef Peters in Mededeling van de NOF (1954, nr. 1): 

‘Samenvattend kunnen we vaststellen: dat de film de realiteit vollediger 

afbeeldt dan de strip, maar dat de strip meer de gelegenheid biedt om 

de afgebeelde realiteit rustig door de leerlingen te laten observeren; dat 

de film een gebeurtenis, een tijdsverloop, kan weergeven, maar dat de strip 

de afzonderlijke momenten in dat tijdsverloop vast kan vasthouden; dat de 

film zelf verbanden legt tussen allerlei feiten en dingen, maar dat de strip 

in dit opzicht meer vergt van het combinatie vermogen van de leerling; dat 

de film meer weet te boeien, maar dat de strip meer uitnodigt tot critische 

beschouwing. Men kan daar dan nog aan toevoegen dat het medium film 

flexibeler is dan de strip, maar dat de strip veel eenvoudiger te gebruiken is. 

Om nog maar over de economische verschillen te zwijgen.’ De hiernavolgende 

beelden zijn ontleend aan de productiefase van de film (1953-1954). 

J U N I I 20 007 9 | L ESS E N 2 3 5

Grimeren Vondel 

De rol van Vondel werd gespeeld door Jack Kelling. Hij nam in 

de film meerdere rollen voor zijn rekening, waaronder die van 

pastoor Marius. 

Hier wordt Jack getransformeerd tot Vondel. Het kapwerk en grime 

was in handen van de Firma D. H. Michels. Michels was gespecialiseerd 

in toneel- en filmgrime en had een internationale reputatie. Vooral 

voor de bijdrage aan de film Veertig jaren (1938), ter gelegenheid 

van het veertigjarig ambtsjubileum van koningin Wilhelmina, oogstte 

dit Amsterdamse bedrijf grote bewondering. 

3 6 L ESS E N 2 | J U N I 20 0 9 O N D E RW I J S F I L M -VO N D E L

Vondel op de bank van lening 

Jack Kelling in zijn rol van Vondel. 

Jacks eigenlijke naam luidde Jan Zomerschoe en hij was de 

echtgenoot van Coba Kelling, de spelregisseuse. Ook Coba werkte 

onder pseudoniem. Haar ware naam was Jacoba Kuitert. 

Productieleider Jongbloed in 2009 over de keuze van Jack: ‘We 

kenden hem doordat hij chef was geweest van de technische dienst 

van de NOF. Coba dacht dat haar man wel geschikt was voor die rol. 

Dat hij als gevolg van een beroerte slecht sprak was geen probleem. 

Het was één van de eerste NOF-films met geluid en er werd niet live 

in gesproken. De gedichten werden uitgesproken door Henk Schaer 

en het commentaar door Robert Sobels.’ 

O N D E RW I J S F I L M -VO N D E L J U N I 20 0 9 | L ESS E N 2 3 7

Overleg Kelling, Lanen, Jongbloed 

Overleg tussen een deel van de projectleiding: Coba Kelling, 

Jan Lanen en Harry Jongbloed 

Coba Kelling (1893-1970) deed de spelregie. Ten tijde van de opname 

(1953-1954) was ze een bekend actrice met 37 jaar toneelervaring. 

In 1950 speelde ze een rol in de film De dijk is dicht. Deze film wordt 

beschouwd als de eerste grote Nederlandse filmproductie na de oorlog. 

Op de televisie was ze destijds te zien als Cornelia Bromsnor in de 

kinderserie Swiebertje. Jan Lanen vervaardigde voor de NOF onder 

meer de decors en bij de Vondelfilm was hij verantwoordelijk voor de 

historische enscenering. Harry Jongbloed kwam in 1943 in dienst bij 

de NOF als directiesecretaris. Bij de opname van de Vondelfilm was hij 

productieleider. Nog voor de première werd hij, net als directeur Peters, 

enige tijd door het NOF-bestuur geschorst. Twee jaar later volgde hij 

Peters op als directeur. Die functie vervulde hij tot zijn pensioen in 1988. 


Opname in Muiderslot 

Werkfoto van de opname in het Muiderslot, één van de vele 

historische decors voor de Vondelfilm. Andere locaties waren 

het Museum Amstelkring, de Oude Kerk in Amsterdam en het 

Prinsenhof in Delft. 

In het midden NOF-camerman Rob Mariouw Smit, geflankeerd door 

zijn assistenten Henk van Buren en Bertus van Dinther. Zoals voor 

meerdere NOF-collega’s gold, was het werk bij de onderwijsfilm voor 

Mariouw Smit een opstapje voor de latere carrière. Hij maakte naam 

als documentairemaker. 


Kinderen voor de kerk in Delft 

Coba Kelling (tweede volwassene van links) poseert even met de 

kinderen bij de opname van de scene waarin Vondels dochtertje 

sterft tijdens het touwtje springen (Saartje, tweede meisje van 

rechts). 

Het commentaar bij de film vermeldde dat Vondel in deze jaren zwaar 

getroffen werd door het sterven van zijn vrouw en twee van zijn 

kinderen. De dood van zijn eenjarig zoontje was de eerste grote slag. 

Hij dichtte daarbij Kinder-lijk (1632) dat begint met ‘Constantijntje, 

’t zalig kijntje, Cherubijntje van omhoog.’ Kort daarop stierf ook zijn 

achtjarig dochtertje Saartje en opnieuw moest Vondel een doodsgedicht 

voor zijn eigen kind schrijven: Uitvaart van mijn dochterke (1633). 

De eerste regel daarvan is: ‘De felle Dood, die nu geen wit mag zien.’ 

Partituur 

De muziek werd speciaal voor deze film gecomponeerd door 

de Haagse musicus en componist Ary Verhaar 



Colofon 

Lessen 

Jaargang 4, nummer 2, juni 2009 

Lessen, periodiek van het Nationaal 

Onderwijsmuseum te Rotterdam en de 

Vereniging van Vrienden. Lessen verschijnt 

vier keer per jaar en richt zich op een breed 

lezerspubliek met een actuele en historische 

interesse voor ontwikkelingen op het gebied 

van onderwijs en opleiding. Lessen wil 

inspireren om vragen te blijven stellen 

over de waarde van opvoeding en onderwijs 

en ontwik kelingen zorgvuldig en kritisch 

beschrijven. De redactie streeft naar het 

realiseren van een attractief blad met relatief 

korte, vlot leesbare artikelen die functioneel 

ondersteund worden met foto- en illustratiemateriaal. 

Bij Lessen behoort ook een 

website waarop de inhoud is te raadplegen 

(www.onderwijsmuseumles.nl). 

Deze bevat ook een discussieplatform waarop 

lezers vragen en opmerkingen kunnen plaatsen. 

De redactie draagt zorg voor beantwoording 

van de vragen. 

Nationaal Onderwijsmuseum 

Nieuwemarkt 1a 

Postbus 21536 

3001 AM Rotterdam 

Tel 010 217 03 70 

E-mail info@onderwijsmuseum.nl 

Website www.onderwijsmuseum.nl 

Vereniging Vrienden van het 

Nationaal Onderwijsmuseum 

t.a.v. Marry Remery 

Postbus 21536 

3001 AM Rotterdam 

www.vriendenonderwijsmuseum.nl 

Bestuur 

Gerrit Visser (voorzitter) 

Harry van der Linden (penningmeester) 

Ruud Poels (ledenadministratie) 

E-mail: poelsrw@hetnet.nl 

Marry Remery (secretaris) 

De vereniging beheert een fonds van vrijwillige 

bij dragen van leden, uitsluitend bestemd voor 

aankopen voor het museum. 

Redactie 


Rien van Buren (beeldredactie) 

Jacques Dane 


Renée Mast 

Marry Remery 

Marjoke Rietveld-Van Wingerden 

(hoofdredactie, e-mail: m.rietveld@psy.vu.nl) 

Tijs van Ruiten 

Bert Stilma 

Beeldmateriaal 

Wanneer niet aangegeven zijn de afbeeldingen 

afkomstig uit het archief van het Nationaal 

Onderwijsmuseum. 

p. 4: Bijzondere collectie Universiteit van Gent 

p. 9: Collectie Nico Crama 

p. 13: Collectie Nico Crama 

p. 16: Gemeentearchief Den Haag 

p. 17: re Barlaeusgymnasium Amsterdam 

p. 25: Revue Belge du Cinéma, 3-9-1922 

Grafisch ontwerp 

Marja Hoekstra 

(mmh visuele communicatie & design, Utrecht) 

Drukwerk 

Veenman Drukkers, Rotterdam 

© Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze 

uitgave mag worden verveelvuldigd, opgeslagen 

in geautomatiseerde gegevensbestanden of 

openbaar gemaakt, in enige vorm of enige 

wijze, hetzij electronisch, mechanisch, door 

fotokopieën, opnamen of enige andere manier, 

zonder voorafgaande schriftelijke toestemming 

van de redactie. 

ISSN 1872-3659 

Abonnement en Lidmaatschap 

Het lidmaatschap en abonnement bedragen 

¤ 20,- per jaar, scholieren en studenten ¤ 10,per 

jaar. Bedrijven, instellingen en begunstigers: 

minimaal ¤ 50,-. Lidmaatschap en abonnement 

worden automatisch verlengd tenzij twee 

maanden voor het einde van het kalenderjaar 

schriftelijk is opgezegd bij de ledenadministratie 

(poelsrw@hetnet.nl of het Nationaal 

Onderwijsmuseum, postbus 21536 te Rotterdam). 

Losse nummers ¤ 7,50 (inclusief portokosten). 

Auteursrichtlijnen 

Auteurs wordt nadrukkelijk gevraagd een directe, 

levendige en beeldende schrijfstijl te hanteren. 

Doorgaans benadert de redactie zelf auteurs, 

maar de redactie stelt het zeer op prijs wanneer 

auteurs op eigen initiatief een artikel of recensie 

voor publicatie willen aanbieden. Een artikel 

dient tenminste aan de hieronder vermelde 

vereisten te voldoen voordat het in aanmerking 

komt voor inhoudelijke bespreking in de redactie. 

- Tekst per e-mail aanleveren in Word aan 

de eindredacteur: M.Rietveld@psy.vu.nl 

- De omvang van een artikel ligt tussen de 

1000-1500 woorden; voor artikelen van 

grotere omvang dient vooraf overleg geweest 

te zijn met de redactie. 

- Gebruik van eindnoten: 5-10 per 1000 woorden 

(zie voor de wijze waarop een vorig nummer 

van Lessen). 

- Literatuurlijst op alfabetische volgorde op 

achternaam van de auteurs met hoogstens 

vijf publicaties per 1000 woorden (Zie voor 

de wijze waarop een vorig nummer van 

Lessen) 

- De redactie let bij de beoordeling van 

ingeleverde artikelen met name op de 

verhaallijn, de (chrono) logische opbouw, 

consistentie, navolgbaarheid en stijl van 

schrijven. 

- Een boekbespreking bevat naast een 

beschrijvend deel ook een persoonlijke 

afweging met punten van waardering en 

kritiek. Vooral het beoordelende gedeelte 

vereist nauwkeurig en precies formuleren. 

- De redactie beoordeelt elk artikel, al dan niet 

op haar verzoek geschreven, op geschiktheid 

tot plaatsing. Eventueel nodig geachte 

aanpassingen of herschrijving bespreekt 

één van de redactieleden met de auteur. 

Ook een herzien artikel komt opnieuw ter 

bespreking in de redactie waarna de beslissing 

volgt over de plaatsing. 

- De door de eindredacteur geredigeerde 

eindversie van het artikel krijgt de auteur 

niet meer voor publicatie ter inzage.

ONDERWIJSFILM - Nationaal Onderwijsmuseum

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?