Wat bracht de seksuele revolutie? - Erasmus Universiteit Rotterdam

WAT BRACHT DE SEKSUELE REVOLUTIE? 1Ruut VeenhovenIn: S.W. Couwenberg (red.) ‘Seksuele revolutie ter discussie. Van Phil Bloom tot Sexand the City’, Civis Mundi, Jaarboek 2005,ISBN 90 5573 610 4, blz. 93-1051 INLEIDINGDe 'seksuele revolutie' vond plaats in de tweede helft de 20 e eeuw. De veranderingenwaren het meest spectaculair in de jaren zestig en zeventig. In die tijd werd seksbespreekbaar, kwam de pil beschikbaar en nam de voorechtelijke seks een hoge vlucht.Hiermee werd de weg vrijgemaakt voor verdere veranderingen in de jaren tachtig ennegentig, zoals acceptatie van homoseksualiteit. Sigusch (2000) ziet dat als een apartefase en spreekt in dat verband van 'neosexuelle Revolution'. Deze ontwikkelingen dedenzich vrijwel gelijktijdig in alle westerse landen voor (Robinson e.a. 1991) en sijpelen nuook door in andere culturen.Is dat een vooruitgang? Sommigen vinden van niet, onder meer de paus, velemullahs en aanhangers van christelijke bewegingen als de 'Promise Keepers'. Ook inverlichte kring rijzen bedenkingen en krijgt men oog voor minder wenselijke aspectenvan de seksuele revolutie, zoals platte porno op TV en verspreiding van het HIV-virus.De parafilia die nu uit de kast komen worden ook niet overal even enthousiast begroet.Er zijn al de nodige pogingen gedaan om een balans op te maken, meestal doorhet inventariseren van voor- en nadelen. Dat levert soms leuke inzichten, maar het is nietgoed mogelijk om de diverse effecten tegen elkaar af te wegen. In deze bijdrage probeerik het op een andere manier. Ik zoek eerst antwoord op de vraag waarom de seksuelerevolutie überhaupt heeft plaats gevonden, want je kunt een ontwikkeling niet beoordelenzonder zicht op de oorzaken er van. Vervolgens kijk ik naar het heden en vergelijk landenwaar de seksualiteit meer en minder geliberaliseerd is. De vraag is dan of dat uitmaaktvoor de uiteindelijke kwaliteit van leven, zoals gemeten in het aantal gelukkigelevensjaren. Naar zal blijken is er een verband tussen oorzaken en uitkomsten.2 OORZAKENWe weten vrij precies wat er allemaal veranderde tijdens de seksuele revolutie, maar nietzo goed waarom dat allemaal gebeurde, en al helemaal niet waarom de revolutie aan heteind van de 20 e eeuw plaats vond en zich zo snel voltrok..2.1 Korte termijn verklaringenDe gangbare verklaringen knopen aan bij de recente geschiedenis. De seksuele revolutiewordt dan in verband gebracht met andere ontwikkelingen van die tijd, zoals toenemingvan de welvaart, emancipatie van de vrouw en neergang van de kerk. Ook is er gewezenop de rol van nieuwe technieken, zoals uitvinding van de pil.In die analyses is de seksuele revolutie onderdeel van een breed syndroom vangekoppelde sociale veranderingen die met het woord 'modernisering' wordt aangeduid(Righart 1995). De seksuele revolutie is daarbij niet alleen gevolg van modernisering,maar ook een versterkende factor, onder meer door het effect ervan op de emancipatievan de vrouw.Correspondentie: Prof. Dr. Ruut Veenhoven, Erasmus Universiteit Rotterdam, Faculteit Sociale Wetenschappen,P.O.B. 3000 DR Rotterdam, Nederland www2.eur.nl/fsw/research/veenhoven

Ruut Veenhoven 2 Wat bracht de sexuele revolutie?Op zichzelf is er niets mis met die verklaringswijze, maar men blijft zich tochafvragen of modernisering niet zonder seksuele bevrijding had gekund. Ook blijftonduidelijk waarom de bevrijding van de seksualiteit zich zoveel abrupter voltrokkenheeft dan andere ontwikkelingen 2 . De recente geschiedenis biedt ook geen antwoord opde vraag waarom de seksualiteit eigenlijk bevrijd moest worden. Waarom is eennatuurlijke aandrift als seksualiteit ooit zo beladen geraakt met taboes? Over eten doenwe heel wat minder moeilijk. Hoe heeft die onderdrukking zich ook zolang kunnenhandhaven? Vaak wordt het Christendom daarvoor verantwoordelijk gesteld. Dat isechter maar een half antwoord, want waarom heeft het Christendom zich dan tegen deseks gekeerd? Bovendien weten we inmiddels dat onderdrukking van de seksualiteitouder is dan het Christendom (Bullough & Bullough 1995) en ook voor komt in niet-Christelijke culturen, zoals in het hedendaagse Afghanistan.2.2 Lange termijn verklaringIk zoek het daarom nog wat verder terug in de geschiedenis en plaats zowelonderdrukking als bevrijding in de lange termijn ontwikkeling van de menselijkesamenleving. Over die 'grote geschiedenis' van de mensheid zijn we de laatste tijd meer teweten gekomen (Sanderson, 1995). Plaatsing in dat verband helpt om de achtergrondenvan de seksuele revolutie beter in perspectief te krijgen, en maakt ook begrijpelijk datseksuele hervorming geen exclusief westerse aangelegenheid is. Een nadeel van dezebenadering is wel dat cultuur specifieke schommelingen rond de grote lijn buiten beeldblijven, zoals bijvoorbeeld het burgerlijk beschavingsoffensief in de 19 e eeuw en derecente kuisheidsmanie in de Islamitische wereld.Vrijheid van de jager-verzamelaarsDe mens hield zich aanvankelijk in leven met jagen en verzamelen. Daarom leefden onzeverre voorouders in kleine groepen, meestal zonder vaste verblijfplaats. Zo heeft demensheid het merendeel van zijn geschiedenis geleefd en vandaag de dag treffen we dielevenswijze nog bij enkele volkjes in geïsoleerde uithoeken van de wereld.Deze bestaanswijze stelt grenzen aan de maatschappijontwikkeling. Er is niet veelspecialisatie mogelijk, waardoor de onderlinge afhankelijkheid beperkt blijft. Als hetmoet kun je je kostje wel even alleen opscharrelen. De groep kan ook niet erg veel dwanguitoefenen. Dissidenten kunnen zich namelijk afsplitsen. De samenleving van jagerverzamelaarskenmerkt zich daarom door relaties op basis van vrijwilligheid. Menspreekt in dit verband wel van 'zwakke' sociale banden 3 . De sterkste band is meestal dietussen moeder en haar kinderen. Machtsongelijkheid is beperkt. Hierdoor blijvenverschillen in prestige klein en ontwikkelen zich maar zelden sociale klassen. Gelijkheidwordt meestal hoog gewaardeerd en dominant gedrag afgekeurd. Dit maatschappijtypelaat het individu dus een behoorlijke mate van vrijheid.De relatief grote vrijheid in de samenleving van jager-verzamelaars is goedgeboekstaafd op basis van kwantitatieve cultuurvergelijking. Bij dit soort 'holo-culturele'analyses worden gegevens over een groot aantal samenlevingen samengebracht in eendatabase. Die gegevens worden geput uit diverse etnografische en historische bronnen.Vervolgens gezocht naar samenhangen tussen maatschappijkenmerken, zoals de hiergenoemde samenhang tussen bestaanswijze en vrijheid. Figuur 1 is ontleend aan zijnbekende inleiding in de macrosociologie van Lenski (1995) 4 .

Ruut Veenhoven 3 Wat bracht de sexuele revolutie?De vrijheid van jager-verzamelaars manifesteert zich onder meer in de manvrouwrelaties. Huwelijken worden meestal aangegaan op persoonlijke voorkeur enkunnen worden verbroken als het niet meer gaat. Er is een zekere gelijkenis met hetmoderne patroon van het liefdeshuwelijk.In die context bestaat ook een zekere seksuele vrijheid. Een blik in de Human RelationsArea Files 5 (Textor 1967) leert dat voorechtelijke seks vaak wordt geaccepteerd, evenalsincidentele polygamie. Seks wordt meestal niet verborgen gehouden voor kinderenInitiatieriten waarbij geslachtsdelen worden gemutileerd zijn komen relatief weinig voorin dit maatschappijtype.Onderdrukking in de agrarische faseOngeveer 10.000 jaar voor Christus begon zich een andere bestaanswijze te ontwikkelen.Mensen gingen gewassen verbouwen en dieren domesticeren. Aanvankelijk ging dat incombinatie met jagen en verzamelen en wisselde men regelmatig van stek als de gronduitgeput raakte. Men spreekt in dat verband van 'tuinbouw culturen'. Uitvinding vanploeg en bemesting maakte blijvende vestiging op een bepaalde plek mogelijk. Hierdoorontstonden de zogeheten 'landbouw culturen', die in de laatste drieduizend jaar dominantzijn geweest en waarvan er heden ten dage nog veel functioneren.Door de overgang naar een agrarische bestaanswijze raakte mensen meergebonden aan grond en bezit. Erfopvolging werd daardoor een kwestie van levensbelangevenals verdediging van land, vee en voorraden tegen aanspraken van hongerigebuitenstaanders. Voortdurende strijd om chronisch schaarse middelen dreef mensen opeen hoop. Dit had ingrijpende gevolgen voor de samenleving. De stamfamilie deed zijnintrede, niet zelden in patriarchale vormen. Uit de strijd ontwikkelde zich vaak eenkrijgerkaste en uiteindelijk ook feodale samenlevingen zoals we kennen uit onzemiddeleeuwen. De vrijheid werd hierdoor drastisch beperkt. Machtsverschillen werdengroter en regels belangrijker. De mens moest zich steeds meer aanpassen aan demaatschappij. Die ontwikkeling is onder meer beschreven in een goed gedocumenteerdestudie door de sociologen Maryanski en Turner (1992), volgens welke de mensheiddaarmee in een 'sociale kooi' is geraakt.Het leven werd er daarmee niet beter op. De gemiddelde levensverwachting wasnauwelijks hoger, maar de gezondheidstoestand beduidend lager dan bij jagersverzamelaars(Sanderson, 1995:337-3341). Dit blijkt onder meer uit vergelijkendeanalyse van opgegraven gebitten. De onvrijheid lijkt ook niet bevorderlijk zijn geweestvoor de levensvreugde; hedendaags onderzoek toont in ieder geval een forse relatietussen vrijheid en geluk (Veenhoven 1999) en er zijn goede redenen om aan te nemen datwe hier met een universeel patroon te maken hebben.De toegenomen afhankelijkheid van bezit en familie had ook grote gevolgen voorman-vrouw verhoudingen. Erfopvolging en bruidschat gingen een grote rol spelen bij departnerkeuze, evenals strategische allianties met andere families. Het verstandshuwelijkkreeg daarmee de overhand. Dit leverde regelmatig drama's à la Romeo en Julia.In die context werd seks een gevaarlijke zaak, vooral als er kinderen van komen.Voortdurend dreigende hongersnood vereiste geboortebeperking en bij afwezigheid vanbetrouwbare anticonceptie was dat vooral een kwestie van onthouding. Dit alles dwong

Ruut Veenhoven 4 Wat bracht de sexuele revolutie?tot beperking van het seksueel verkeer tot een selecte groep van gehuwden, watbetekende dat een groot deel van de bevolking op een houtje moest bijten. Dat werd opverschillende manieren bewerkstelligd, onder meer door scheiding van de leefwereldenvan mannen en vrouwen, verhoging van de huwelijksleeftijd en afzondering in kloosters.Het weren van de seksualiteit uit het publieke leven hoorde daar ook bij. Seks werdonzichtbaar en onbespreekbaar gemaakt. Om begrijpelijke redenen werd dieonderdrukking van harte gesteund door de clerus.Bevrijding door industrialisatieSinds kort is de agrarische bestaanswijze in grote delen van de wereld afgelost door eenindustriële. Die bestaanswijze kenmerkt zich niet alleen door mechanisering vanproductie, maar vooral door een ongekende taakverdeling. Aanvankelijk leek dat devrijheid van de mens nog verder te beperken. De mens zou slaaf worden van de machine,of op zijn minst slaaf van de monopolistische bezitters daarvan. Inmiddels is duidelijk datde industriële samenleving de speelruimte voor het individu in veel opzichten verruimdheeft.Doordat wij ons kunnen bewegen op een gedifferentieerde arbeidsmarkt zijn wijminder afhankelijk van familiebedrijf en erfgoed. De spectaculair toegenomen welvaartmaakt het ook minder nodig om ons sociaal in te dekken tegen nooddruft. Desamenleving als geheel kan het zich nu ook makkelijker veroorloven om het individuenige ruimte te laten, vooral in de privé-sfeer. Omdat de maatschappelijke samenhang nusterker verankerd is in functionele verwevenheid is het minder nodig om iedereenhetzelfde te laten denken. De socioloog Durkheim (1893) sprak in dat verband vanovergang van 'mechanische' naar 'organische' solidariteit. Individualiteit blijkt ookbevorderlijk voor creativiteit en dat wordt steeds belangrijker in de competitie op dewereldmarkt.De industriële samenleving biedt niet alleen een vergelijkbare bewegingsruimteals oorspronkelijke jager-verzamelaars samenleving, maar scherpt ook het besef vaneigen voorkeuren, onder meer door de rijkdom aan informatie en door dat de langereleertijd ook meer gelegenheid biedt om te experimenteren (Sanderson, 1995: 345). Dedeur van de sociale kooi is dus enigszins open komen te staan. In figuur 1 is datweergegeven met een opgaande lijn die het niveau van de jager-verzamelaars overstijgt.Dit is uiteraard niet zonder gevolgen gebleven voor het huwelijksleven. Departnerkeuze werd weer meer een kwestie van persoonlijke voorkeur. Hetverstandshuwelijk maakte weer plaats voor het liefdeshuwelijk en het huwelijk kwamook weer in het bereik van bezitlozen. Het uitzicht op echte liefde was dan ook een vandingen die jonge mensen van het platteland naar de stad lokte (Shorter 1975). Hethuwelijk zelf werd ook vrijer, je kon er makkelijker vanaf en er ontstonden alternatieverelatievormen.In deze situatie werd onderdrukking van seksualiteit minder functioneel. Seksueleattractie werd weer een belangrijk punt in de partnerkeuze en een bevredigend sekslevenwerd ook steeds essentiëler om het huwelijk bij elkaar te houden. De seksuele activiteitnam dan ook toe 6 . Omdat het leger van hunkerende vrijgezellen slonk, was er minderreden om seks buiten hun gezichtsveld te houden. Met de komst van anticonceptie enveilige abortus is het risico van ongewenste kinderen ook vrijwel verdwenen.

Ruut Veenhoven 5 Wat bracht de sexuele revolutie?Zo gezien is de seksuele revolutie aan het eind van de 20 e eeuw een wat verlatereactie op de maatschappelijke omslag die zich goeddeels in de 18 e en 19 e eeuw heeftvoltrokken. In dit verband kan men spreken van een 'cultural lag'. Onderdrukking van deseksualiteit was eigenlijk niet meer functioneel, maar bleef toch nog een tijd in stand.Rond het begin van de 20 e eeuw traden al wel enige seksuele hervormers voor hetvoetlicht, maar die hadden nog weinig succes. Dat had onder meer te maken met de toennog sterke positie van de kerk en met de blijvende behoefte aan geboortebeperking 7 . Deechte doorbraak kwam dan ook pas toen de pil effectieve anticonceptie mogelijk maakte,dus in de jaren 1960. Toen was de grond onder de restrictieve moraal al zoverafgebrokkeld dat zich in twintig jaar een seksuele 'revolutie' kon voltrekken.3 UITKOMSTENDan de vraag of deze verandering als een vooruitgang kan worden aangemerkt. De eerstevraag die zich daarbij opdringt is of het seksleven verbeterd is. Dat lijkt inderdaad hetgeval, maar zelfs als dat zo is blijft de vraag of dat niet ten koste is gegaan van dekwaliteit van het leven als geheel.3.1 Kwaliteit van het sekslevenEén van de gevolgen van de seksuele revolutie is dat seks nu zo bespreekbaar isgeworden dat er enquêteonderzoek naar gedaan kan worden. Daardoor weten we hoevaak de mensen 'het doen', en kan ook worden vastgesteld dat we er steeds jonger aanbeginnen. Uit dit soort onderzoek blijkt ook dat de meeste Nederlanders hun sekslevenals bevredigend ervaren. Men is overwegend tevreden met de vrijfrequentie en vindt seksmet de partner fijn. Uitgedrukt in rapportcijfers geven mannen hun seksleven gemiddeldeen 7,3 en vrouwen een 7,5. Uit vragen naar positieve en negatieve ervaringen blijkt dathet niet allemaal rozengeur is in bed, maar dat positieve belevingen toch overheersen(VanZessen 1991:106-111).Er kan niet met zekerheid worden vast gesteld dat onze overgrootouders eenminder bevredigend seksleven hadden, maar waarschijnlijk is dat wel. In ieder geval isduidelijk dat er toen meer werd afgezien.3.2 Kwaliteit van het leven als geheelHeeft verbetering van het seksleven ook bijgedragen tot verhoging van de kwaliteit vanhet leven als geheel? Die vraag kan niet goed beantwoord worden als over het goedeleven gedacht wordt in termen van levensvoorwaarden. Daar worden we het namelijknooit over eens en men verzeilt makkelijk in cirkelredeneringen. Ik volg daarom eenandere redenering en meet kwaliteit af aan levensuitkomsten.Gelukkige levensjarenDe leefbaarheid van een biotoop voor een bepaalde diersoort wordt meestal afgemetenaan de levensduur die er gerealiseerd wordt. Op vergelijkbare wijze kan men deleefbaarheid van sociotopen (samenlevingen) voor mensen afmeten aan delevensverwachting. Anders dan bij dieren kan men bij mensen ook het geluk inbeschouwing nemen, mensen zijn zich namelijk bewust van hun gevoelsmatige reactiesen kunnen rapporteren hoe ze zich over het algemeen voelen. Tezamen betekent dit dat

Ruut Veenhoven 8 Wat bracht de sexuele revolutie?Figuur 1Maatschappijtype en individuele vrijheidvrijonvrijjager- agrarisch industrieelverzamelaarsOntleend aan Lenski e.a. (1995:431)

Ruut Veenhoven 10 Wat bracht de sexuele revolutie?LITERATUURBullough, V.L. & Bullough, B. (1995)Sexual attitudes: myths and realitiesPrometheus Books, Amherst, USADurkheim, E. (1893)De la division du travail social. Etude sur l'organisation des sociétés supérieures.Alcan, Paris.Kinsey, A.C., Pomeroy, W.B. & Martin, C.E.Sexual behaviour of the human maleSaunders, Philadelphia, USALenski, G., Nolan, P. & Lenski, J. (1995)Human societies. An introduction into macro sociologyMcGrawHill, New YorkMaryanski, A. & Turner, J.H. (1992)Human nature and the evolution of societyStanford University Press, California, USAMiddendorp, C. (1979)Ontzuiling, politisering en restauratie in Nederland. Progressiviteit en conservatisme inde jaren 60 en 70Boom, MeppelRighart, H (1995)De eindeloze jaren zestig; geschiedenis van een generatieconflictArbeiderspers, AmsterdamRobinson, I.,. Ziss, K., Ganza, B., Katz, S., & Robinson, E. (1991)Twenty years of sexual revolution 1965-1985: an update.Journal of Marriage and the Family, vol. 53, pp. 216-220Sanderson, S.K. (1995)Social transformationsBlackwell, Oxford, UKSaris, W., Scherpenzeel, A.C. & VanWijk, T. (1998)Validity and Reliability of Subjective Social Indicators.Social Indicators Research, 1998, Vol. 45, 173 - 199Shorter, E. (1975)De wording van het moderne gezinAMBO, Baarn

Ruut Veenhoven 11 Wat bracht de sexuele revolutie?Sigusch, V. (2000)Strukturwandel der Sexualitat in den letzten JahrzehntenFortschritte Im Neurologie und Psychiatrie, vol 68, pp. 97-106Textor, R.B. (1967)Human Relations Area Files: A cross cultural summaryHRAF Press, New HavenVanZessen, G.J. & Sandfort, T. (1991)Seksualiteit in NederlandSwets & Zeitlinger, Amsterdam/LisseVeenhoven, R. (1995)Leefbaarheid van landenOratie Universiteit UtrechtVeenhoven, R. (1998)Vergelijken van geluk in landenSociale Wetenschappen, vol. 41, pp.58-83Veenhoven, R. (1997)Quality of life in individualized societySocial Indicators Research, vol.48, pp. 157-186Veenhoven, R (2002)Het grootste geluk voor het grootste aantal. Geluk als richtsnoer voor beleid.Oratie, Erasmus Universiteit Rotterdam.Veenhoven, R. (2004)World Database of Happiness: continuous register of scientific research on subjectiveappreciation of lifewww2.eur.nl/fsw/research/happinessVeenhoven, R. (2004b)Average happiness in nations: Trend 1946-2003World Database of Happiness, Distributional Findings in nations, Trend report 2005-1www2.eur/nl/fsw/research/happinessWorld Value SurveysCumulative file 6160, ICPRS,Ann Arbor Michigan

Ruut Veenhoven 12 Wat bracht de sexuele revolutie?NOTEN1 Een eerdere versie van dit artikel is verschenen in 'De Psycholoog' van juli/augustus 2002, onder de titelBevrijde seks; tijd, cultuur en geluk (pp 377-382).2 Moderniseringen zoals emancipatie van de vrouw, ontkerkelijking en scholing waren al aan het begin vande 20 e eeuw in gang en voltrokken zich geleidelijk. De bevrijding van de seksualiteit begon pas in dejaren 1960 en was twintig jaar later al vrijwel voltooid.3 In de organisatieleer verwijst die term ook naar een patroon van wisselende onderhandelde verbanden incontrast tot de 'sterke' relaties die verondersteld worden in formele organisatiemodellen.4Het gaat hier om de vrijheid van de gemiddelde burger. De vrijheid van elites heeft een andereontwikkeling doorgemaakt. In plaats van een U-curve zien we daar een exponentieel opgaande lijn. Elitesgenoten in de agrarische fase dus al een behoorlijke vrijheid.5 Dit is een databestand waarin de resultaten van veel volkenkundig onderzoek bijeen zijn gebracht omvergelijkende kwantitatieve analyse mogelijk te maken.6 Shorter (1975) maakt dat op uit een toename van het aantal zwangerschappen. Die toename leest hij af uitde som van kindersterfte en geboorten.7 Hoewel de toegenomen welvaart het mogelijk maakte om meer monden te voeden bleef de druk totgeboortebeperking toch groot, onder andere door de afnemende economische opbrengsten van kinderenen de toegenomen kosten aan opleiding.8 Dit zal veel psychologen vreemd in de oren klinken, omdat ze gewend zijn te werken met vragenlijsten.Dat heeft ook zin als er eigenschappen 'getest' moeten worden waarvan het individu zich niet bewust is,zoals b.v. bij het meten van intelligentie. Meervoudige vragen zijn ook vereist bij meting vaneigenschappen die niet scherp afgebakend kunnen worden, zoals b.v. 'neuroticisme'. Bij geluk in de zinvan levensvoldoening gaat het echter om iets wat bewust is en helder in één vraag omschreven kanworden. Het gaat daarbij ook om een overal oordeel van het individu dat zich niet laat reconstrueren uitscores op vragen over wat anders.9 Het Kinsey (1948) rapport beschreef het seksleven van Amerikanen in de jaren 1940 aan de hand vaninterviews. Het vormde de opmaat voor representatieve seks-surveys, zoals het onderzoek 'Seks inNederland' (1969, 1983)10 In het kader van dit onderzoek worden periodiek enquêtes gehouden onder representatieve steekproevenuit de bevolking van een groot aantal landen. Het onderzoek begon in 1980 met 22, voornamelijkEuropese, landen. Het onderzoek is herhaald in 1990, 1995 en 2001, en omvat inmiddels al meer dan 80landen. De nadruk ligt op opvattingen over goed en kwaad, maar de vragenlijst bevat ook items oversatisfactie.

Wat bracht de seksuele revolutie? - Erasmus Universiteit Rotterdam

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?