Het zal wel weer verzonnen zijn

Hij zag onlangs nog een interessante theorie langskomen op twitter over het neergestorte vliegtuig in Taiwan. Dat was natuurlijk een actie van Taiwan zelf, om de aandacht af te leiden van binnenlandse problemen.

Peter Burger, onderzoeker en docent bij de opleiding journalistiek en nieuwe media van de Universiteit Leiden is professioneel geïnteresseerd in complottheorieën. Hij grasduint na ingrijpende gebeurtenissen – de aanslag in Parijs op Charlie Hebdo, een negentienjarige jongen die met neppistool zendtijd eist in het achtuurjournaal – op verschillende nieuwssites. Hij hoeft nooit lang te wachten op mensen die vraagtekens zetten bij de officiële lezing.

Op het gebied van complottheorieën is het jaar 2015 al zeer vruchtbaar. Na de aanslag in Parijs volgde een explosie aan berichten over ‘juiste’ versie van de waarheid. Want hoe kon een serieuze terrorist zijn ID in de auto laten liggen? Hoe kon het zo goed zijn gefilmd? Waarom zat er iemand op het dak in een kogelwerend vest?

De vragen zaaien twijfel. En twijfel vormt vruchtbare grond voor complottheorieën, zegt Jelle van Buuren, van het Centre for Terrorism & Counterterrorism in Den Haag. Hij doet onderzoek naar complottheorieën. „En dus volgen de vreemdste verklaringen: Het was een zionistisch complot, de inlichtingendiensten/ de Mossad of de Fransen zelf hebben de aanslag gepleegd.”

Na een ingrijpende, onvoorstelbare gebeurtenis waar grote dreiging vanuit gaat, is de aantrekkingskracht van simpele verklaringen groot, zegt Van Buuren. „Hoe groter de consequenties van het drama, hoe groter de neiging in een samenzweringstheorie te geloven. Het is een manier om ermee om te gaan, om het te bevatten.”

Complotpsycholoog Jan-Willem van Prooijen: „Stel Obama overlijdt aan een griepje. Het is denkbaar, er overlijden meer mensen aan griep. De gevolgen zijn zo groot, dat je zeker weet dat de mensen die verklaring niet accepteren.”

Als de waarheid haaks staat op hetgeen mensen redelijk vinden of verwachten, is de neiging er iets achter te zoeken groter, aldus Van Buuren. De mannen die de Charlie Hebdo-redactie binnenvielen, deden dat naar eigen zeggen uit naam van de islam. Net als de IS-strijders die gijzelaars onthoofden zich moslim noemen. „Moslims die dat op geen enkele manier met hun religie te rijmen vinden, hebben grotere neiging een andere theorie te zoeken voor de gebeurtenissen.”

Hoe groot de invloed van een complottheorie is, heeft ook te maken met de absurditeit ervan. Zo is er een groep mensen dat gelooft dat de wereld wordt geregeerd door buitenaardse reptielen, die zich vermommen als mensen. Een breed geaccepteerd idee zal dat niet worden. Dat IS eigenlijk een zionistisch complot is, is juist wel een courante theorie onder veel moslims.

Maar moslims hebben bepaald geen patent op complottheorieën. Onder autochtone Nederlanders is het geloof in samenzweringstheorieën groot. Uit onderzoek van psycholoog Van Prooijen en politicoloog André Krouwel bleek dat mensen die zich politiek aan de uitersten bevinden (PVV of SP stemmers) vaker geloven dat een geheime macht dingen bepaalt.

In Amerika is complotdenken onderdeel van de nationale folklore, concludeerde onlangs een Amerikaans onderzoeker. Over de aanslagen op 11 september 2001, zijn vele theorieën, vaak met de Amerikaanse overheid in de hoofdrol. Een overheid die een aanslag op eigen burgers pleegt om daarvan anderen de schuld te geven, heet false flag. Na grote drama’s is dat een populaire theorie. Recentelijk woedde in de VS een discussie over het vaccineren van kinderen tegen ernstige ziekten. Burger: „Een deel van de Amerikanen is ervan overtuigd dat de farmaceutische industrie hun kinderen wil vergiftigen met vaccinaties.”

Complottheorieën leggen vaak diep wantrouwen bloot. Wantrouwen tegen de overheid, tegen de financiële markten, de banken, Brussel. Van Buuren: „De complottheorieën geven een stem aan de machtelozen. In de zwarte gemeenschap in de VS zijn veel theorieën die de achterstelde positie moeten verklaren.”

Uit onderzoek van Van Prooijen blijkt dat lager opgeleiden vaker in complotten geloven dan hogeropgeleiden. „Ze staan lager op de sociale ladder en voelen zich eerder machteloos dan hoger opgeleiden”, zegt hij. „Die factoren vormen een voedingsbodem voor complottheorieën.”

Maar ook hoogopgeleide, progressieve mensen geloven in samenzweringen. Het valt Burger juist op dat allerlei mensen van studenten tot huisvrouwen, van docenten tot ambtenaren afwijkende meningen hebben en die zonder gêne delen. „Dat is natuurlijk wel makkelijker geworden met Facebook, Twitter en allerlei websites. Daardoor bereiken de complottheorieën ook makkelijk een breed publiek. Vroeger moest je eerst blaadjes met je theorie gaan stencillen.”