Wat nou racisme. Sommige rassen zijn gewoon slimmer, of niet?

Zijn Nederlanders racistisch? Volgens de nieuwe CBS cijfers valt dat wel mee want een kwart van de allochtone Nederlanders trouwt met een autochtoon. Het percentage 'zebrahuwelijken' ligt daarmee boven het internationale gemiddelde. Maar voor iedere buitenlander die de Zwarte-Pietdiscussie in ons land volgt lijkt het antwoord duidelijk. Het ogenschijnlijk tolerante en kleurenblinde Nederland kan het gebruik van het racistische stereotype van de onderdanige, domme, en soms kwaadaardige Afrikaanse neger Piet maar niet van zich af schudden.

Een beladen onderwerp

Het Zwarte-Pietdebat toont maar weer eens aan hoe beladen het onderwerp racisme is in onze samenleving. Volgens het College voor de Rechten van de Mens gebeurt veel racisme in Nederland onbewust. Psychologen maken vaak het onderscheid tussen bewuste en onbewuste ras stereotypen. Bewust racisme is dat je iemand afkeurt voor een baan vanwege zijn of haar huidskleur. Onbewust racisme is dat je automatisch in de tram gaat zitten naast iemand met dezelfde huidskleur als jijzelf, terwijl het plekje naast de andersgekleurde persoon onbezet blijft.

Racisme veronderstelt dat er verschillende mensenrassen bestaan, maar dat is een heel controversieel onderwerp in de wetenschap. Als socioloog of psycholoog ontkom je vaak niet aan de vraag of er fundamentele verschillen bestaan  tussen mensen afkomstig uit andere culturen. Zijn bijvoorbeeld Chinezen intelligenter, Europeanen creatiever, en Afrikanen sportiever vergeleken met de rest? En als deze verschillen er zijn, dringt zich onmiddellijk de vraag op of ze zijn ze terug te voeren op genetische verschillen tussen groepen mensen, rassenverschillen dus.

Praten in termen van mensenrassen is lange tijd taboe geweest. Dat is met name het gevolg van de Tweede Wereldoorlog waarin de Nazi's zich beriepen op een rassenideologie om duidelijk te maken dat er een natuurlijke hiërarchie was tussen mensen van Arische komaf, de Übermenschen en andere mensenrassen, door hen gekwalificeerd als Untermenschen. De vraag naar ras maakte je lange tijd onmiddellijk verdacht als racist.

Psychologen die probeerden de bestaande verschillen tussen mensenrassen op de scores op de standaard IQ test (in Amerika levende Aziaten scoren gemiddeld 105, Europeanen 100, en Afrikanen tussen de 85 en 90 op een genormeerde IQ test) te verklaren in termen van genetische verschillen werden de mond gesnoerd. De standaard tegenwerping was altijd dat verschillen in IQ binnen een populatie groter waren dan verschillen tussen populaties. Dat is uiteraard waar, maar er bestaan dus wel degelijk verschillen tussen populaties op aarde. Waar komen die vandaan en hoe zijn die te verklaren?

Genoomonderzoek

Het wetenschappelijke onderzoek naar genetische verschillen tussen bevolkingsgroepen heeft de laatste jaren een flinke vaart genomen. Dat is mede te danken aan het genoomonderzoek. Ieder die er belangstelling voor heeft kan zijn genenmateriaal kan laten analyseren om er achter te komen waar ter wereld zijn voorouders vandaan zijn gekomen. Genetici kunnen aan iemands DNA zien tot welk ras hij of zij behoort. Daarbij wordt grofweg een onderscheid gemaakt tussen drie rassen, Afrikaans, Europeaans (Kaukasisch) en Oostaziatisch. Dit is duidelijk herkenbaar zowel onder de microscoop als met het blote oog. Ook forensisch onderzoekers kunnen met grote zekerheid een schedel in een van deze drie groepen plaatsen. Soms worden er ook nog twee extra rassen onderscheiden, de Amerikaanse indianen en de Australische Aboriginals.  Dit is allemaal niet controversieel.

Elk van deze rassen heeft een gezamenlijke evolutionaire geschiedenis van honderdduizenden jaren op het Afrikaanse continent, maar ook een eigen geschiedenis. Ongeveer 50.000 jaar geleden trokken verschillende groepen weg uit Afrika en deze zijn vervolgens blootgesteld aan lokale evolutie in het continent waar ze terecht kwamen. Er was waarschijnlijk niet al te veel vermenging tussen rassen want er bestonden nog geen vliegtuigen. Deze lokale evolutie is zichtbaar in fysieke verschillen, in bijvoorbeeld huidskleur en lichaamsbouw, en dus ook in het DNA. Tot zover geen probleem.

Een logische vervolgvraag is of de genetische verschillen tussen rassen ook aanleiding hebben gegeven tot gedragsverschillen. Evolutie is niet alleen van toepassing op het lichaam, maar ook op het menselijke brein dat ons gedrag bepaalt. Dat is de tak van wetenschap die evolutionaire psychologie heet. Kan het zo zijn dat natuurlijke selectie heeft geleid tot verschillen in gedrag tussen Europeanen, Aziaten en Afrikanen? Deze vraag stelt de bekende wetenschapsjournalist Nicholas Wade van de New York Times in zijn boek 'A troublesome inheritance: Genes, race and human history'. Dit boek verscheen enkele maanden geleden en heeft tot een golf van protest geleid in maatschappelijke kringen (zie onder meer de recensies in de Huffington Post) als wetenschappelijke kringen (lees deze open brief van Amerikaanse genetici). Zelfs zijn eigen New York Times kwam met een vernietigende recensie over het boek.

De vraag is of dit helemaal terecht is. Ik heb het boek deze vakantie gelezen en raad u aan dit ook te doen. Het is informatief en vlot geschreven. Het boek slaagt erin om interessante vragen op te werpen over het belang van recente lokale evolutie ter verklaring van psychologische verschillen tussen bevolkingsgroepen. Zo vraagt Wade zich af of Afrikanen van nature xenofober zijn dan Europeanen, dus meer geneigd om alleen mensen van hun eigen (etnische) groep te vertrouwen. Kan dat misschien verklaren waarom Afrika zo weinig goed functionerende instituties heeft?

Joodse Nobelprijswinnaars

Ook werpt hij de vraag op of genetische verschillen er de oorzaak van zijn dat de Han Chinezen in Azië economisch zo succesvol zijn vergeleken met de lokale bevolking van Maleisiërs en Indonezen. Verder refereert hij naar onderzoek waarin een evolutionaire verklaring gegeven wordt waarom de Asjkenazische Joden bovenmatig intelligent zijn. Met een gemiddelde IQ score tussen 110 en 115 steken ze ver boven het wereldgemiddelde uit. Slechts  0.2% van de wereldbevolking maakt deel uit van deze Joodse groep, maar ze leveren liefst 32% van de Nobelprijswinaars! Wellicht, zo stelt Wade, is dit het gevolg van natuurlijke selectie op cognitieve capaciteiten die nodig waren om handel te drijven en met geld om te gaan.

Tegelijkertijd is dit ook mijn grootste probleem met dit boek. Het werpt heel veel  vragen op, maar het geeft nauwelijks antwoorden. Dat komt omdat er eigenlijk nog heel weinig bekend is over hoe genen gedrag precies beïnvloeden. Ook al kun je vaststellen dat er genetische verschillen zijn tussen groepen en dat er zoiets is als een onderverdeling in rassen dan nog is het niet duidelijk hoe dat zich precies vertaalt in gedragsverschillen. Als je weet dat lichaamslengte (die in hoge mate erfelijk is bepaald) wordt beïnvloed door een samenspel van waarschijnlijk honderden genen dan realiseer je je hoe moeilijk deze klus is!

Vertrouwen

Bovendien is er een veel eenvoudiger, culturele verklaring voor de gevonden verschillen. Misschien hebben Afrikanen minder vertrouwen in elkaar omdat ze weinig ervaring hebben met goede, democratische instituties en wellicht scoren Chinezen hoger op een IQ test omdat educatie zeer belangrijk wordt gevonden in hun cultuur. Dat heb ik zelf deze zomer mogen ervaren in Singapore, dat een sterke Chinese cultuur kent. Op de vraag wat hun kinderen na schooltijd deden vertelden de ouders dat hun kinderen te weinig worden uitgedaagd op school, vandaar dat ze na school  naar wiskundeklas gaan en in het weekend krijgen ze muziekles en leren ze Chinese taal- en cultuur op de zaterdagschool.

Maar het kan nog steeds zo zijn dat dergelijke culturele verschillen zich uiteindelijk ook een plekje in het genoom hebben weten te verwerven in de laatste duizenden jaren. Het rassenvraagstuk lijkt door nieuwe inzichten uit de genetica weer heel actueel te worden, en de vraag is wat we daar als samenleving aan gaan doen. Zal deze kennis uiteindelijk leiden tot minder of juist meer racisme in onze samenleving? Ik vrees het laatste want biologische verschillen worden, onterecht, gezien als onveranderbaar. Daarom moeten we er alles aan doen om  de mogelijke triggers van racisme uit te bannen uit onze samenleving. Dus weg met Zwarte Piet, en leve het zebrahuwelijk!

Mark van Vugt (1967) is evolutionair psycholoog en hoogleraar aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Voor Vonk, het zaterdagse achtergrond- en opiniekatern van de Volkskrant, blogt hij geregeld over de 'vreemde, buitenissige en saillante aspecten van menselijk gedrag'. Hij is op Twitter te volgen via @ProfMarkvugt.