Jaarverslag 2018

Jaarverslag 2018 Van ons allemaal, voor ons allemaal

Het Mondriaan Fonds is hĂŠt publieke stimuleringsfonds voor erfgoed en beeldende kunst

De oogst van 2018

In gesprek over hoogtepunten

7 platforms

Ervaringen en resultaten

De feiten

Wat zijn de jaarcijfers?

2

Jaarverslag 2018

Het publieke stimuleringsfonds voor erfgoed en beeldende kunst

Van ons allemaal, voor ons allemaal

3

4

Voorwoord Dit jaarverslag laat u zien met welke bijdragen het Mondriaan Fonds in 2018 de productie en presentatie van beeldende kunst en cultureel erfgoed heeft kunnen versterken. En ook welke activiteiten het fonds zelf heeft gerealiseerd. Het afgelopen jaar ontving het Mondriaan Fonds maar liefst 2.257 aanvragen, waarvan 1.041 werden gehonoreerd voor een bedrag van 27,5 miljoen euro. De resultaten komen uitgebreid aan bod in zeven platforms, van talentontwikkeling tot internationale presentaties. Ook vertellen onze aanvragers – kunstenaars, curatoren, museummedewerkers, kunstkopers en opdrachtgevers – over hun ervaringen en het belang van de publieke investeringen in kunst en erfgoed. In november 2018 nam directeur-bestuurder Birgit Donker afscheid van het Mondriaan Fonds. Zij zette een nieuwe stap, als directeur van het Nederlands Fotomuseum. Hoewel zij niet meer betrokken is geweest bij de samenstelling, klinkt haar stem in dit jaarverslag natuurlijk door. Het Mondriaan Fonds dankt Birgit Donker voor haar inzet als fondsdirecteur de afgelopen zes jaar. Eind december benoemde de minister van OCW Eelco van der Lingen tot fondsdirecteur, per 1 maart 2019. In het afgelopen jaar heeft een commissie onderzoek gedaan naar het beleid en de dagelijkse praktijk van de Rijkscultuurfondsen. Deze visitatie vindt iedere vier jaar plaats in opdracht van de minister van OCW; in 2018 gebeurde dat voor de derde keer. Vlak voor het ter perse gaan van dit jaarverslag verscheen het rapport. De commissie prijst de ontwikkeling die de fondsen sinds de vorige visitatie hebben doorgemaakt. Haar bevindingen waren ook voor het Mondriaan Fonds positief: ‘Het fonds functioneert goed en heeft een sterke positie in de sector opgebouwd. De aanvragers beoordelen het fonds als deskundig, benaderbaar en ondersteunend en vinden het een zichtbare partij in de sector.’

5

Talentontwikkeling

Vitale Collectie Nederland

Opdrachten

Presenteren en programmeren

Internationale presentaties

Stimuleren markt

Samenwerken

2018 was ook in ander opzicht een positief jaar: het Kabinet deed een extra investering in de cultuursector. Wat het Mondriaan Fonds betreft kreeg de vernieuwing van talent een grote impuls. Met deze extra middelen verstevigde het fonds de mogelijkheden voor ontwikkeling en vernieuwing van mid-career talent en zette het in op nieuwe makers en nieuw publiek, zowel voor beeldende kunst als cultureel erfgoed. Zo krijgen makers de ruimte zich in binnen- of buitenland verder te ontwikkelen tijdens een werkperiode bij bijvoorbeeld gespecialiseerde bedrijven, ateliers of werkplaatsen. Nieuw was ook de introductie van de Bijdrage Kunstboeken­ beurzen. Sinds augustus 2018 kunnen Nederlandse uitgevers een tegemoetkoming ontvangen voor deelname aan internationale kunstboekenbeurzen als ze boeken tonen van levende beeldend kunstenaars uit Nederland of publicaties over hedendaagse beeldende kunst in Nederland uit de 21e eeuw. In haar brief Erfgoed Telt, verschenen in juni 2018, schetste minister Van Engelshoven haar plannen voor het cultureel erfgoed. Inmiddels heeft zij het Mondriaan Fonds verzocht met extra middelen ruim aandacht te schenken aan onderwerpen zoals archeologie en mobiel erfgoed. Het fonds heeft daarom aanvullende bijdragen verleend aan een aantal grootschalige archeologische projecten, en een nieuwe bijdrage voor de restauratie en de verduurzaming van mobiel erfgoed in het leven geroepen. Waar voorheen de directeur terugblikte op het voorbije jaar, komen deze keer verschillende medewerkers aan het woord over De Oogst van 2018. Christine Lindo waarnemend directeur-bestuurder

7

Inhoud

De oogst van 2018 In gesprek over hoogtepunten 10

Vitale Collectie Nederland ervaringen 55 Meta Knol – Bijdrage Incidentele Aankopen 57 Kris Callens – Bijdrage Collectieprogramma’s 61 Willy van Egdom – Bijdrage Beschermd Cultuurgoed

resultaten

Talentontwikkeling

bijdragen 62 Bijdrage Incidentele Aankopen 63 Bijdrage Collectieprogramma’s 64 Bijdrage Collectiemobiliteit 65 Bijdrage Beschermd Cultuurgoed

ervaringen 27 Raquel van Haver – Werkbijdrage Jong Talent 29 Netwerkbijeenkomst Oude Meesters – Werkbijdrage Bewezen Talent 31 Petra Noordkamp – Werkbijdrage Bewezen Talent 33 Hadassah Emmerich – Projectinvestering Kunstenaar en Bemiddelaar 35 Koen Taselaar – Bijdrage Gastateliers 37 Sanne van den Elzen – Prospects & Concepts 39 Alessandra Covini – Prix de Rome Architectuur 43 Davida de Hond – Erfgoedtalentprijzen

resultaten bijdragen 44 Werkbijdrage Jong Talent 45 Werkbijdrage Bewezen Talent 46 Projectinvestering Kunstenaar en Bemiddelaar 47 Bijdrage Gastateliers activiteiten 48 Prospects & Concepts 49 Prix de Rome 50 Erfgoedtalentprijzen 51 Prijs voor de Jonge Kunstkritiek 52 Kansplaatsen

Opdrachten ervaringen 69 Jacqueline Grandjean – Bijdrage Opdrachtgeverschap 73 Frank Koolen – Bijdrage Opdrachtgeverschap 75 Ella Derksen – Bijdrage Opdrachtgeverschap

resultaten bijdragen 76 Bijdrage Opdrachtgeverschap

Presenteren en programmeren ervaringen 81 Friso Lammertse – Project­ investering Instellingen 83 Wim Hupperetz – Meerjaren programma’s Musea en overige Erfgoedinstellingen 85 Maziar Afrassiabi – Meerjarenprogramma’s Presentatie-instellingen 87 Karina Bakx – Werkbijdrage Kunstinitiatieven 89 Alex van Warmerdam – Experimenteerreglement Kunstenaarshonoraria 93 Stephan Keppel – Bijdrage Publicaties 97 Andries van Weperen – Bijdrage Mobiel Erfgoed 99 Pieter van der Ham – Bijdrage Restauratie Mobiel Erfgoed

resultaten bijdragen 100 Projectinvestering Instellingen 101 Meerjarenprogramma’s Musea en overige Erfgoed instellingen 102 Meerjarenprogramma’s Presentatie-instellingen 103 Werkbijdrage Kunstinitiatieven 104 Experimenteerreglement Kunstenaarshonoraria 105 Bijdrage Publicaties 106 Bijdrage Mobiel Erfgoed 107 Bijdrage Restauratie Mobiel Erfgoed 108 Bijdrage Jaarlijkse Herdenking Slavernijverleden

Internationale presentaties ervaringen 111 Devrim Bayar – Bijdrage Presentatie Buitenland 113 Aaron Seeto – Internationaal bezoekersprogramma 115 Iris Kensmil – Nederlands paviljoen Biënnale van Venetië

resultaten bijdragen 116 Bijdrage Presentatie Buitenland activiteiten 117 Internationaal bezoekers­ programma 118 Nederlands paviljoen Biënnale van Venetië

Stimuleren markt

Behandeling aanvragen 153

ervaringen 121 Sam Samiee – Bijdrage Kunstbeurzen 125 Roger Willems – Bijdrage Kunstboekenbeurzen 127 Mirjam Egers – KunstKoop

resultaten bijdragen 128 Bijdrage Kunstbeurzen 129 Bijdrage Kunstboekenbeurzen 130 KunstKoopregeling activiteiten 131 Andere financieringsvormen

Kwaliteitszorg 155

Zichtbaarheid en transparantie 160

Partners 164

Samenwerken ervaringen 35 Marieke van der Donk – 1 Bijdrage Samenwerking Musea 137 Benno Tempel – Bijdrage Internationale Samenwerking Musea 139 Annet Zondervan – Oriëntatiereis 141 Andrea Möller – Regiomakelaars 143 Driegesprek over Bijeenkomst tien jaar De Verbeelding

resultaten bijdragen 144 Bijdrage Samenwerking Musea 145 Bijdrage Internationale Samenwerkingsprojecten Erfgoedinstellingen activiteiten 146 Oriëntatiereis 147 Regiomakelaars 148 De Verbeelding

Fonds achter de schermen 172

Financiën 179

De Oogst van 2018 Raquel van Haver bij het werk We do Not sleep as we Parade all Through the Night‌, 2018, Stedelijk Museum Amsterdam. Foto: Aad Hoogendoorn

Waar voorheen de directeur in het jaarverslag terugblikte op De Oogst, komen aandachtspunten en hoogtepunten dit jaar naar voren bij monde van verschillende medewerkers, ieder nauw betrokken bij de activiteiten en aanvraagmogelijkheden van het fonds.

De Oogst van 2018

allemaal, zoals ook de minister aangeeft en wij als fonds uitdragen in onze beleidsplannen voor deze cultuurperiode.’ Aldus Birgit Donker, die eind 2018 als directeur afscheid nam van het Mondriaan Fonds en in maart 2019 wordt opgevolgd door Eelco van der Lingen.

Een bevestiging van de verbeelding en de vrije geest Extra investeringen voor erfgoed en kunst ‘Onze cultuur verdient volle bloei. Kunstenaars schudden ons wakker en erfgoed laat zien waar we vandaan komen.’ Met haar visiebrief Cultuur in een open samenleving sprak minister Van Engelshoven van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap begin 2018 haar waardering uit voor de betekenis van kunst en erfgoed: ze bevestigde expliciet zowel de maatschappelijke functie als de innerlijke waarde van de kunsten. Het kabinet besloot in de loop van 2018 tot een extra investering van ruim 5 miljoen euro voor de periode tot en met 2020, speciaal voor cultureel erfgoed, de ontwikkeling van talent en internationalisering.

Voor haar vertrek naar het Nederlands Foto­museum schreef Donker in haar afscheidsblog: ‘De verbeelding aan de macht was voorgaande zes jaar de rode draad, want hierin spiegelt zich de functie van het fonds: het verdiepen en versterken van de vrijhaven van de verbeelding. Een vanzelfsprekendheid is deze vrijhaven helaas nooit. Bij aanvang van mijn periode bij het fonds was de ruimte ervoor ernstig gekrompen door de bezuinigingen. Het kan dan ook niet vaak genoeg worden gezegd hoe waardevol het is dat ook politici dit publieke belang erkennen en hoe verheugend het is dat we een minister hebben die eveneens pleitbezorger is van de vrije geest.’

‘Deze impuls versterkt kunst en erfgoed’

‘Deze impuls versterkt onze missie, die draait om het stimuleren van kunst en erfgoed. Publieke investeringen zijn essentieel. Ze staan voor het behoud van waardevolle schatten, maar ook voor de ontwikkeling van beeldende kunst; ons toekomstig erfgoed. Dat is een gedeeld belang, van ons allemaal en voor ons

‘2018 bracht goed nieuws voor alles waar het Mondriaan Fonds voor staat,’ aldus waar­ nemend directeur-bestuurder Christine Lindo. 11

Universiteitsmuseum Utrecht

De Oogst van 2018

In 2018 ontving het Mondriaan Fonds een record aantal aanvragen van 2.257, waarvan 1.041 werden gehonoreerd. Lindo: ‘De extra middelen zijn van doorslaggevend belang, want tegelijk merken we nog steeds hoe diep de eerdere bezuinigingen hebben ingegrepen. Het ‘slow burn-effect’ doet zich gelden: er is in de afgelopen vier jaar veel ingeteerd op artistieke, menselijke en economische reserves. Dat de toon waarop over het vakgebied wordt gesproken nu ten goede keert plús de bereidheid te investeren, dat is erg belangrijk en positief.’

van het fonds die kunst en erfgoed stimuleren. Na de eerdere, ingrijpende bezuinigingen betekent dat over de hele reikwijdte een stimulans. In 2018 is een extra accent gelegd op drie terreinen, namelijk archeologische projecten, talentontwikkeling en internationalisering.’ ‘Bij archeologie gaat het om het zichtbaar maken van schatten die uit de aarde zijn opgediept. Voor die vondsten is veel belangstelling. Met ArcheoHotspots, ontmoetingspunten voor publiek en geschoolde vrijwilligers, geven archeologische musea door heel Nederland een kijkje achter de schermen: iedereen kan hier aan tafel aanschuiven en kennis opdoen. Het Allard Pierson Museum in Amsterdam was in 2014 initiatiefnemer. In 2018 openden opnieuw twee Hotspots, zodat er nu, mede door het fonds gefinancierd, ruim een dozijn verspreid door het hele land te vinden zijn, van Castricum tot in Heerlen. Dat is een mooi voorbeeld van musea en erfgoedinstellingen die archeologie verlevendigen door actief vakkennis te delen en samen presentaties te maken.’ >pagina 83

Impuls voor archeologie, talent­ ontwikkeling én internationalisering ‘Erfgoed van morgen wordt vandaag gemaakt’ In antwoord op de vraag naar de besteding van de extra middelen, zegt Wouter Koelman, die als hoofd aanvragen verantwoordelijk is voor de uitvoering van de verschillende regelingen: ‘Het kabinet geeft met dit geld een impuls aan succesvol gebleken werkbijdragen voor kunstenaars, tentoonstellingsmakers en andere professionele partijen in het veld en aan activiteiten 12

De Oogst van 2018

Tegelijkertijd versterkt het Mondriaan Fonds de andere kant van het spectrum, zoals Koelman toelicht: ‘Naast de schatten uit het verleden, worden ook die van de toekomst gewaarborgd; het erfgoed van morgen wordt immers vandaag gemaakt. Talentontwikkeling staat daarom hoog op de agenda. Het wordt gestimuleerd met prijzen voor jonge professionals in kunstmusea en erfgoedinstellingen of in de kunstkritiek. En met de tentoonstelling Prospects & Concepts laten we tijdens Rotterdam Art Week elk jaar alle kunstenaars zien die een Werkbijdrage Jong Talent hebben gekregen: bijna tachtig kunstenaars in 2018. De werkbijdragen en projectinvesteringen voor kunstenaars en bemiddelaars vormen de hoofdmoot van de investeringen voor talent. Daarbij is leeftijd geen criterium; afgelopen jaar kreeg ook de 93-jarige Gerard Caris nog een werkbijdrage.’

‘Historische en toekomstige schatten gewaarborgd’

‘Opvallend in de genoemde voorbeelden is het grensoverschrijdende karakter van het werk. Zowel bij Emmerich als bij Van Haver zie je culturen met elkaar versmelten. Dit is een belangrijk thema binnen de kunst zelf en een steeds

Prospects & Concepts 2019. Foto: Mark Niedermann

‘Of het nou gaat om een gevorderde kunstenaar die nieuwe technieken onderzoekt met behulp van een projectinvestering of om

beginnend talent dat een professionaliseringsslag maakt, beide zijn even waardevol en complementair aan elkaar’, aldus Koelman. ‘Kijk naar Raquel van Haver. Zij durfde haar bijbanen op te zeggen nadat ze een Werkbijdrage Jong Talent ontving. Het nieuwe werk dat ze maakte na reizen in Afrika, de Caraïben en Zuid-Amerika leidde tot een solotentoonstelling bij het Stedelijk Museum Amsterdam. Of kijk naar Haddassah Emmerich, die al wat langer geleden is afgestudeerd. Zij experimenteerde via een projectbijdrage met levensgrote sjablonen. Voor de ambassade in Jakarta maakte ze met deze techniek een monumentaal werk, verspreid over drie etages; een spectaculair, veelkleurig patroon van afdrukken op de muur.’ >pagina 27, 33

13

De Oogst van 2018

terugkerend onderwerp in ons beleid. Met de extra impuls voor internationalisering sluit het kabinet nauw aan bij de overtuigingen die in het fondsbeleid zijn beschreven en verankerd: Kunst en erfgoed zijn een oefening in pluriformiteit; ze zorgen voor variaties op de werkelijkheid, zijn van nature kosmopolitisch en grenzeloos.’

gevorderd kunstenaarschap gepresenteerd, dat Leo Delfgaauw schreef op uitnodiging van het fonds. Delfgaauw wees daarbij op het onvoldoende benutte ‘kenniskapitaal’ in de kunst en bepleitte het doorgeven van ervaring en expertise van generatie op generatie. >pagina 29 ‘Gevorderd talent’, bevestigde Donker, ‘is één van de pijlers van het Mondriaan Fonds. ‘Daarom treedt het fonds ook op als relatiemakelaar, met initiatieven tot samenwerking zoals de meester-gezelregeling, zowel binnen Nederland als in een internationaal verband.’ In een duo-gesprek voor de camera, dat op de netwerkbijeenkomst werd vertoond en terug te vinden is op de website van het fonds, brachten Anton Henning uit Berlijn en Jasper Hagenaar uit Den Haag hun ervaringen als meester en gezel naar voren. Twee jaar lang wisselden zij van gedachten over elkaars werk, keken ze over elkaars schouder en ook naar de kunstgeschiedenis. Want: ‘de oude meesters zijn ieders mentor.’

Vrij van leeftijd en grenzen ‘De diversiteit van ons aanbod stijgt in binnenen buitenland’ ‘Talentontwikkeling houdt nooit op’, blogde Birgit Donker begin 2018. Prijzen kunnen aan leeftijd gebonden zijn, het fondsbeleid is ‘wars van puppy adoration’. Om dit te onderstrepen belegde het fonds in 2018 een bijeenkomst rond bewezen talent, waar tweehonderd belangstellenden op afkwamen bij Nest in Den Haag, tussen het met neonlicht aan- en uitflitsende werk van de 81-jarige Woody van Amen dat hier werd geëxposeerd. Op de bijeenkomst werd het essay Oude Meesters – de actualiteit van het

‘Nu het ministerie ruimte voor internationalisering biedt, kunnen we

Jasper Hagenaar en Anton Henning in gesprek (screenshot). Film: Marieke van der Lippe

‘De oude meesters zijn ieders mentor’

14

Tilmann Meyer-Faje, Arita Porcelain Industry (video still)

De Oogst van 2018

de komende tijd verder inzetten op bijzondere samenwerkingen zoals die tussen Anton Henning en Jasper Hagenaar en de meester-gezelregeling over de grenzen heen actualiseren en versterken.’ Aldus Mayke Jongsma, senior projectmedewerker Internationaal en betrokken bij het beleid op dit vlak.

en met Flora Ars en Natura in Colombia, met het oog op de relatie tussen kunst en natuur, of Arita in Japan, waar we in samenwerking met het Stimuleringsfonds voor Creatieve Industrie kunstenaars en ontwerpers de kans kunnen geven artistiek en technisch onderzoek te doen op het gebied van porselein. In vervolg op de oriëntatiereis in 2018 naar Zimbabwe en Zuid-Afrika zijn we ook daar in gesprek over mogelijke gastateliers.’

‘Tentoon­stellingen zijn tijdelijk; boeken blijven’

‘Behalve voor de meester-gezelregeling, is het extra geld een impuls voor gastateliers in binnen- en buitenland’, vertelt zij. ‘De diversiteit van ons aanbod stijgt. In Nederland strekt het zich uit van bijvoorbeeld W139 in het hartje van Amsterdam, met een atelier voor de ontwikkeling van eigen werk en deelname aan groepstentoonstellingen, tot in Gelderland, Friesland of de EU-regio in Limburg en nieuwe locaties die we nu aan het ontsluiten zijn voor 2019. Soms zijn daar maatschappelijke organisaties bij betrokken, voor kunstenaars die reflecteren op actuele thema’s zoals ontvolking, ouderenzorg of duurzaamheid. Deze variëteit speelt ook in buitenlandse gastateliers. Van de nieuwe locatie in Berlijn, bij het ZK/U, waar grootstedelijke ontwikkeling centraal staat, tot

Als bijzondere internationale activiteit die het fonds in 2018 met de extra middelen onmiddellijk heeft waargemaakt, wijst Jongsma op de bijdrage voor buitenlandse kunstboekenbeurzen. ‘Eerder hadden we er geen geld voor, maar deze wens lag vooraan, want Nederlandse kunstboeken, zeker de fotoboeken, nemen internationaal een unieke positie in. Ze worden hoog gewaardeerd, dankzij het hechte samenspel tussen kunstenaars en vormgevers. Zodra de middelen beschikbaar waren, heeft een adviescommissie een vijftal belangrijke beurzen, zoals New York Art Book Fair, aangewezen waarvoor presentaties worden ondersteund. Daarbij wordt waar mogelijk ook op geza15

Michelangelo Merisi, gen. Caravaggio, De graflegging van Christus, 1602-1603, Pinacoteca Vaticana, Vaticaanstad

De Oogst van 2018

menlijkheid ingezet. Door het groeperen van Nederlandse deelnemers vallen de inzenders extra op. Het is verheugend dat we dit hebben kunnen realiseren, ook gezien de wisselwerking met de Bijdrage Publicaties. De beurzen versterken de internationale zichtbaarheid van kunstenaars uit Nederland en kans op verspreiding van deze boeken. Dat komt de duurzaamheid ten goede die zo’n mooi aspect is van deze vorm van presenteren: tentoonstellingen zijn tijdelijk; boeken blijven.’ >pagina 125

richten’, zegt Marineke van der Reijden, hoofd cultureel erfgoed bij het Mondriaan Fonds, sprekend over zichtbaarheid als waardevolle uitkomst van de investeringen door het fonds. ‘Bijzonder in 2018 was de tentoonstelling Pure Rubens, in Museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam. Via een krachtenbundeling met het Prado in Madrid, dat net als Boijmans een topcollectie olieverfschetsen van Rubens heeft, plus een selectie van bruiklenen wereldwijd, kon iedereen binnenlopen in die wereld vol nimfen, helden en goden die door Rubens’ hand tot leven komt. >pagina 81 En nog zo’n once in a lifetime-ervaring was de tentoonstelling Utrecht, Caravaggio en Europa in

‘Internationale samenwerking maakt het ook voor musea en andere instellingen mogelijk de prachtigste schatkamers voor het publiek in te 16

De Oogst van 2018

het Centraal Museum, waar de drie Utrechtse schilders Gerard Honthorst, Hendrick ter Bruggen en Dick van Baburen werden gevolgd op hun reis begin zeventiende eeuw naar Rome en het werk van Caravaggio. Hun schilderijen, die van Europese collega’s en het grote voorbeeld Caravaggio kwamen hier bijeen, met als hoogtepunt een topstuk van Caravaggio uit het Vaticaan, dat nooit ofte nimmer wordt uitgeleend en nu tóch een maand naar Utrecht kwam. Er was vooronderzoek voor nodig om te zien of deze kostbare tentoonstelling gerealiseerd kon worden. Het fonds heeft zowel daaraan bijgedragen als aan de uitvoering. Soms kan het één onmogelijk zonder het ander: het werk achter de schermen schraagt de zichtbaarheid; de presentatie voor het publiek.’

Ook de Prix de Rome, de oudste prijs voor beeldende kunst en architectuur in Nederland, die in 2018 op het gebied van architectuur werd uitgereikt, verenigde dit jaar erfgoed met kunst en cultuurgeschiedenis met toekomstvisie. Allessandra Covini ontving de prijs uit handen van minister Van Engelshoven voor haar fictieve ontwerpvoorstel voor de Sixhaven, getiteld Amsterdam Allegories. ‘Verleden, heden en toekomst komen samen in een veelzijdige skyline voor de 21e eeuw,’ aldus Covini. Haar plan transformeerde het havengebied in Amsterdam-­ Noord in een verzameling eilanden, steeds met een andere sfeer en identiteit, passend bij de vele gezichten die de stad van oudsher kent, maar ook als een domein voor de verbeelding, ‘met vrije ruimte voor de dromen, verlangens en obsessies van de gebruikers, die zelf de stad kunnen scheppen en herscheppen.’ >pagina 39

‘Vrije ruimte voor beproeven van ideeën’

Voor en achter de schermen ‘Schijnwerpers op talentontwikkeling’

Alle vier genomineerden op de shortlist van de Prix konden profiteren van een gehonoreerde werkperiode. Nieuw aspect van de architectuurprijs was in 2018 bovendien een tentoonstelling van alle tot de longlist doorgedrongen plannen bij Het Nieuwe Instituut in Rotterdam. Covini kreeg als winnaar naast de hoofdprijs van 40.000 euro een werkperiode bij de American Academy in Rome, gefaciliteerd en gefinancierd door het fonds. Over deze investeringen in talentontwikkeling en de zichtbaarheid ervan, zegt zij: ‘Wat dit zo belangrijk maakt, is de ongelofelijke verruiming van mogelijkheden, vooral voor het testen van ideeën. Ook al zijn ze visionair, ze liggen dichtbij de realiteit. Mijn ideeën zijn optimistisch, maar niet utopisch. We kúnnen ze uitvoeren.’

Met het oog op dit werk achter de schermen, noemt Van der Reijden het belangrijk dat het ministerie, de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en het Mondriaan Fonds in 2018 gezamenlijk de schijnwerpers hebben gezet op talentontwikkeling in de museum- en monumentenwereld door het uitreiken van de aanmoedigingsprijs aan opkomende professionals. Welmoed Wijmans werd uitgeroepen tot Jong Monumententalent, vanwege haar verbeeldingsvolle educatieve programma over de Grote Kerk van Naarden. En Davida de Hond van CODA Museum in Apeldoorn werd Museum­ talent 2018. De jury roemde haar aanstekelijke plannen voor het museum als levendige ontmoetingsplaats. >pagina 43 ‘De prijzen voor Museumtalent en Monumenten­talent vullen elkaar aan, ’zegt Van der Reijden. ‘De combinatie laat zien dat binnen, maar ook buiten het museum ons cultureel erfgoed kleur en karakter geeft aan onze samenleving.’

Fair practice ‘Bevestiging van het nieuwe normaal: een eerlijk honorarium voor kunstenaars’ ‘Zonder kunstenaars geen kunst,’ stelt Steven van Teeseling, hoofd innovatie en verbinding bij het Mondriaan Fonds. ‘En wat daarom 17

De Oogst van 2018

zeker iets is om trots op te zijn, is dat op Prinsjesdag met de bekendmaking van extra investeringen voor talentontwikkeling en vernieuwing ook speciaal geld is gereserveerd voor het Experimenteerreglement. Daarmee stimuleert het fonds honoraria voor kunstenaars.’ Van Teeseling was nauw betrokken bij de ontwikkeling van een richtlijn voor de hoogte van kunstenaarshonoraria. Musea en presentatie-instellingen die met kunstenaars samenwerken aan een tentoonstelling of andere presentatie, kunnen voor een deel van het kunstenaarshonorarium compensatie aanvragen, op voorwaarde dat ze volgens de richtlijn belonen. Deze stimulans versterkt de onderhandelingspraktijk tussen instelling en kunstenaar.

lingen dat kunstenaars honoreert is sinds 2017 verdubbeld, zo blijkt uit onderzoek.’ ‘Het past bij de kenniseconomie waarin we leven en de intellectuele investering in het kunstenaarschap’, stelt Anke Bangma, artistiek leider van TENT, platform voor hedendaagse kunst in Rotterdam, in een korte film op de website kunstenaarshonorarium.nl. Niet alleen voor kunstenaars, ook voor presentatie-instellingen is de richtlijn volgens haar een belangrijk ijkpunt: ‘Door de richtlijn kunnen we samen een vuist maken, wat belangrijk is omdat er nog altijd structureel iets moet gebeuren. En het is ook heel prettig dat we er ons in het gesprek met kunstenaars op kunnen beroepen. Kijk, wij volgen de richtlijn en daarom krijg jij dit honorarium. Het is niet langer een sluitpost op de begroting maar juist het eerste wat erop komt te staan. Einde discussie. Iedereen blij.’

‘Iederéén kan opdracht­gever zijn’

‘Meer dan honderd instellingen maakten er sinds de lancering in 2017 gebruik van en in 2018 heeft onder meer het Stedelijk Museum Amsterdam de richtlijn ondertekend. Het gaat in feite om fair practice,’ zegt Van Teeseling. ‘Zoals er een bovengrens aan beloning zit, via de Wet Normering Inkomen, is het rechtvaardig een ondergrens te hanteren; een minimum als fatsoensnorm. Er is hard voor gestreden door de Kunstenbond, het Platform Beeldende Kunst, de Beroepsvereniging van Beeldend Kunstenaars en De Zaak Nu, die verenigd zijn in BKNL. De beeldende kunstsector loopt in deze ontwikkeling voorop: het veld heeft zelf het voortouw genomen en een succesvolle richtlijn ontwikkeld. Het Mondriaan Fonds heeft deze ontwikkeling ondersteund en hanteert de richtlijn ook als subsidievoorwaarde. Net als de minister, de Raad van Cultuur en de SER denken we dat fair practice belangrijk is voor een gezonde kunstsector en de positie van de maker daarbinnen. Het budget dat we als pilot beschikbaar hadden in 2017 en 2018, is door de minister nu voor 2019 en 2020 met twee maal 800.000 euro verruimd. Dat helpt kunstinstellingen in hun ambitie kunstenaars naar behoren te belonen en is een mooie stap op weg naar het nieuwe normaal. Het aantal musea en instel-

Opdrachtgeverschap zet kunst midden in de maatschappij ‘Een spiegel voor nieuwe generaties’ ‘Bijdragen als het experimenteerreglement en de bijdrage voor kunstenaarsopdrachten’, aldus Steven van Teeseling, ‘zijn soms complementair. Het mooie van de Bijdrage Opdrachtgeverschap is dat de productie en presentatie van kunst aan elkaar zijn gekoppeld. De zichtbaarheid voor het publiek is erin verankerd. En de productie en beloning van kunst zijn gekoppeld. Daarnaast slaat het opdrachtgeverschap een brug tussen kunst en partijen buiten het culturele veld. Iederéén kan opdrachtgever zijn, een museum, maar ook een individu, universiteit, ziekenhuis of voetbalvereniging. Het fonds vergoedt tot maximaal de helft van de kosten en stimuleert zo nieuwe vormen van financiering voor kunst en tegelijk de eenheid van kunst en samenleving.’ Bijzonder voorbeeld in 2018 was de samenwerking tussen Eye Filmmuseum in Amsterdam en Alex van Warmerdam. Voor de solotentoon18

Alessandra Covini, Studio Ossidiana, Amsterdam Allegories, inzending Sixhaven, Prix de Rome 2018. Foto: Majda Vidakovic

De Oogst van 2018

19

De Oogst van 2018

stelling L’histoire Kaputt maakte kunstenaar, film- en theaterregisseur Van Warmerdam tien monumentale installaties en animatiefilms. Het publiek belandde als hoofdrolspeler in een dynamisch decor. Eye ontving een Bijdrage Opdrachtgeverschap en compensatie voor het honorarium. Voor Van Warmerdam was dit onontbeerlijk: ‘Er was een deadline, maar daarbinnen kon ik voor het eerst tien maanden aan een stuk aan nieuwe beelden werken. Wat telde was die vrijheid, los van enig script: het beproeven van ideeën; de ruimte ze te kunnen verwerpen; schetsen en plannen te kunnen ontwikkelen die zich gaandeweg scherper aftekenen. Ik was blij met die ruimte, die ontstond dankzij het Mondriaan Fonds, want voor dat proces van experimenteren is nooit geld bij voorbaat en ook onderweg dreigt het altijd op te raken.’ >pagina 89

opdrachten opgeleverd. In 2018 is op de campus van de Erasmus Universiteit in Rotterdam een beeldbepalende sculptuur onthuld van Kathrin Schlegel, Der Stein des Weisen. Van Teeseling: ‘Het was een proces van langere adem, dat teruggaat tot 2011, toen het fonds de Bijdrage Opdrachtgeverschap als pilot in het leven riep. De vertragingen hadden te maken met een bijzonderheid van dit beeld: de historische sokkel van het Erasmusstandbeeld is erin opgenomen. Daar is gedurende het proces nader onderzoek naar verricht. Soms is kunst, met recht en reden, een proces van vertraging. Samen met een enorme gedachtewolk van spiegelend roestvrijstaal, rijst de oude sokkel nu op bij de universiteit. Erfgoed en actuele kunst zijn hier door Schlegel samengebald. Haar werk is een ode aan kennis- en verbeeldingskracht, middenin de maatschappij: generaties nieuwe studenten kunnen zich aan deze steen der wijzen spiegelen.’

Kathrin Schlegel, Der Stein des Weisen, 2018. Foto: Kathrin Schlegel / Q.R.J. van Dijk

Sinds de introductie van de Bijdrage Opdracht­ geverschap in 2013 zijn rond de tweehonderd

20

Alex van Warmerdam, Schneider vs Bax (filmstill), 2015

De Oogst van 2018

2018 bijvoorbeeld de video-installatie Unending Lightning van Cristina Lucas. Met een duizelingwekkende hoeveelheid digitaal verwerkte beelden laat het werk zien wat luchtaanvallen wereldwijd sinds 1912 teweegbrengen. ‘In de internationale kunst is het een belangrijk werk en daarnaast is het voor Arnhem betekenisvol omdat het de gebeurtenissen in de wereld verbindt met wat hier heeft plaatsgevonden rond de Slag van Arnhem en de impact daarvan tot op de dag van vandaag,’ aldus museumdirecteur Saskia Bak bij de bekendmaking van de aanwinst, over het samenkomen van heden en verleden in dit kunstwerk.

Museale aankopen, van flitsende video tot verfijnd drieluik ‘Een extra investering waard, voor een vitale toekomst’ Zoals afzonderlijke kunstwerken in het centrum van stad of dorp, bij een school of universiteit, ziekenhuis of voetbalveld de eigen tijd weerspiegelen, zo verankeren de musea met hun historische en hedendaagse collecties oude en nieuwe waarden: het zijn publieke schatkamers, waar idealen en herinneringen zichtbaar worden in de kunst en in de wereld. Het Mondriaan Fonds draagt bij aan het hele spectrum van cultureel erfgoed tot en met actuele kunst, van fossiel tot video.

‘Publieke schatkamers’

‘Voor aanwinsten die het vaste programma ontstijgen, soms een buitenkans die zich onverwacht voordoet, kent het Mondriaan Fonds daarnaast de Bijdrage Incidentele Aankopen,’ aldus hoofd erfgoed Marineke van der Reijden. ‘De beeldende en literaire nalatenschap van Jan Wolkers is langs deze weg in goede samenwerking verworven door Museum De Lakenhal en de Universitaire Bibliotheken Leiden. >pagina 55

Voor het op peil houden en vernieuwen van museale collecties kent het Mondriaan Fonds structurele en incidentele mogelijkheden. Binnen de Bijdrage Collectieprogramma’s, die erop is gericht het aankoopbeleid van musea te versterken voor langere duur (telkens een periode van twee jaar), verwierf Museum Arnhem eind 21

Museum Boijmans Van Beuningen, Meester van de heilige Veronica, 1410, Keulen

De Oogst van 2018

‘Automatisch politiek correct’

En op de valreep van 2018 kon Museum Boijmans Van Beuningen op een veiling in Londen bieden op een drieluik van Maria met het Christuskind; één van de allermooiste werken uit de Noord-Europese schilderkunst. Een spoedaanvraag, waar we dankzij de publieke budgetten die hiervoor zijn gereserveerd in konden meegaan. Alleen doordat private en publieke fondsen de handen ineen hebben geslagen, heeft Boijmans Van Beuningen dit fijnzinnige werk kunnen toevoegen aan de eigen museumcollectie en aan de Collectie Nederland – het is een schitterend exempel van het motto: van ons allemaal, voor ons allemaal!’

schreven de directeuren van de zes Rijkscultuurfondsen en de Nederlandse Unesco Commissie op 23 augustus 2018 in NRC Handelsblad en nrc.next. Vervolgens sprak Noraly Beyer zich over dit statement uit, in een interview met online kunstmagazine Mister Motley. Beyer trad begin 2018 toe tot de raad van toezicht van het Mondriaan Fonds. Ze is promotor van de Code Culturele Diversiteit en maakte deel uit van de Stuurgroep die de code definieerde. Beyer benadrukt hoe belangrijk het is recht te doen aan diversiteit onder makers en publiek en rekent af met de negatieve bijklank van de term ‘politiek correct’. ‘Natuurlijk moeten instellingen en musea hun keuzes niet enkel baseren op argumenten van politieke correctheid, maar ook op de artistieke kwaliteit,’ zegt ze. ‘Als het om prijsvragen gaat, of keuzes voor kunstenaars, toekenningen van gelden of

Recht doen aan pluriformiteit ‘Een vanzelfsprekendheid? Ja, dat is het zeker’ ‘Pluriformiteit in de breedste zin van het woord wordt niet langer uitzondering maar regel.’ Zo 22

De Oogst van 2018

prijzen, moet men automatisch politiek correct zijn. Dat is de basis. Vervolgens moet er worden gekeken naar de inhoud. Pluriformiteit is een vanzelfsprekendheid voor, achter en op de cultuur­podia. Is dat politiek correct? Ja, dat is het zeker. Is het terecht? Ja, dat ook.’

‘Het Mondriaan Fonds is er voor iedereen’, zo verklaarde Eelco van der Lingen eind 2018 meteen bij de bekendmaking van zijn benoeming tot fondsdirecteur per 1 maart 2019. En Van der Lingen voegde daaraan toe: ‘Ik hoop dat we nog meer mensen het gevoel kunnen gaan geven dat ook zij bij ‘wij’ horen. Ik kijk er naar uit om samen met het team van het Mondriaan Fonds verder bij te dragen aan een vitale toekomst voor de beeldende kunst en het cultureel erfgoed.’

Pluriformiteit is bij het fonds uitgangspunt in alle geledingen: zowel binnenshuis, onder het personeel, als bij de keuze van adviseurs, van wie inmiddels een derde van cultureel diverse afkomst is. Ook gaat het om regionale spreiding en pluriformiteit in de rijkste zin van het woord. Medio 2018 vond de herbenoeming plaats van de vier regiomakelaars die in 2017 zijn aangesteld om een onderzoekende en stimulerende rol te vervullen bij het bereiken van aanvragers, opdrachtgevers en adviseurs overal in het land. Regiomakelaar uit het noorden Andrea Möller stelt in de blog, getiteld Kom je nu hé-le-maal uit Friesland??, waarmee zij eind december 2018 de beperkingen en de reikwijdte van onze ‘mentale kaart’ ter discussie stelde op de website van het Mondriaan Fonds: ‘Afstand is relatief en valt te beïnvloeden volgens de eenvoudige formule: bekend = bemind.’ >pagina 141 Regionaal, nationaal en internationaal beleid liggen in elkaars verlengde en de onderlinge wisselwerking wordt actief gestimuleerd – van de regiomakelaars die onze mentale kaart corrigeren tot en met het bezoekersprogramma van buitenlandse curatoren en critici die in Nederland wegwijs worden gemaakt; van de stimulans voor het spreiden van kunstopdrachten over heel het land tot het tonen van kunst uit Nederland op internationale beurzen en de Nederlandse presentatie op de Biënnale van Venetië. Een internationale jury selecteerde in 2018 kunstenaars Remy Jungerman en Iris Kensmil voor de 58ste editie van de Biënnale van Venetië, die mei 2019 open gaat. Onder de titel The Measurement of Presence presenteren de kunstenaars, die door curator Benno Tempel zijn samengebracht, nieuw werk waarin verschillende kunsthistorische en maatschappelijke identiteiten en tradities versmelten en de transnationale cultuur belichten. >pagina 115

23

Aanvragen en toekenningen in 2018

Talentontwikkeling

aantal aangevraagd aantal toegekend aangevraagd bedrag toegekend bedrag

1.245

€ 21.550.429

426

€ 9.293.744

Vitale Collectie Nederland

30 € 7.696.774 22

€ 2.735.600

Opdrachten

€ 1.339.881

67

€ 2.249.652

44

Presenteren en programmeren

562 27.383.152 344 11.144.251

Internationale presentaties

240

3.202.435

112

1.828.362

Stimuleren markt

97

423.718

80

363.713

Samenwerken

Totaal

16

1.020.971

13

813.323

2.257 63.527.131 1.041 27.518.874

Talentontwikkeling Talentontwikkeling is cruciaal voor beeldend kunstenaars en zorgt voor kwaliteit van kunst van nu en erfgoed van de toekomst. Het gaat om experiment, onderzoek, praktijkverdieping, de productie van nieuw werk en waardevolle projecten.

ervaringen

27 29 31 33 35 37 39 43

Raquel van Haver – Werkbijdrage Jong Talent Sprekers netwerkbijeenkomst Oude Meesters – Werkbijdrage Bewezen Talent Petra Noordkamp – Werkbijdrage Bewezen Talent Hadassah Emmerich – Projectinvestering Kunstenaar en Bemiddelaar Koen Taselaar – Bijdrage Gastateliers Sanne van den Elzen – Prospects & Concepts Alessandra Covini – Prix de Rome Architectuur Davida de Hond – Erfgoedtalentprijzen

resultaten

bijdragen 44 Werkbijdrage Jong Talent 45 Werkbijdrage Bewezen Talent 46 Projectinvestering Kunstenaar en Bemiddelaar 47 Bijdrage Gastateliers activiteiten 48 Prospects & Concepts 49 Prix de Rome 50 Erfgoedtalentprijzen 51 Prijs voor de Jonge Kunstkritiek 52 Kansplaatsen

25

Raquel van Haver bij het werk We do Not sleep as we Parade all Through the Night…, 2018, Stedelijk Museum Amsterdam. Foto: Aad Hoogendoorn

Talentontwikkeling > Werkbijdrage Jong Talent > Ervaringen

‘Zichtbaarheid is een sterke aanjager van dynamiek’

Raquel van Haver over de Werkbijdrage Jong Talent zoals de bar van Kienholz. Alsof je in een theaterstuk stapt. Mijn schilderijen hebben ook iets van een podium; een toneel dat zich opent.’

‘Productie, productie, dat was het sleutelwoord dit afgelopen jaar, maar op een fijne manier: tegen de achtergrond van de reizen na mijn afstuderen, naar Zuid-Afrika, Zimbabwe en Nigeria. En als uitkomst van het onderzoek onderweg en in mijn atelier. Uiteindelijk komt alles samen in de schilder­kunst. Mijn foto’s van de dynamiek in megasteden. De verhalen van mensen die iets proberen te verbeteren aan hun bestaan. Zelfs mijn schetsen en experimenten met technieken, collages en monoprints. Ze zijn onmisbaar in het proces, maar de schilderkunst staat op één.’

Begin 2018 deed Van Haver nog mee aan Prospects & Concepts; het jaarlijkse overzicht van kunstenaars met een Werkbijdrage Jong Talent. ‘Die werkbijdrage was dé boost voor mijn professie. Ik had meerdere bijbanen. Deze toekenning gaf me de moed ze op te geven en vol voor het kunstenaarschap te gaan. Daarna ging het absurd snel, met een solo in Londen die uitverkocht raakte en diverse nominaties en prijzen, inclusief de Koninklijke. Het één stuwt het ander op. Zichtbaarheid is zeker een sterke aanjager van dynamiek.’

‘Absurd snel is het gegaan’

Hoe snel kan de ontwikkeling van een kunstenaar gaan? Raquel van Haver, geboren in Bogotá, Colombia, en het grootste deel van haar leven thuis in Amsterdam Zuidoost, is 29 jaar. Eind november opende haar solotentoonstelling Spirits of the Soil in het Stedelijk Museum Amsterdam. ‘Dat is zo bijzonder, mijn schilderijen in de oude vleugel, waar ik vroeger kwam met mijn opa die ook kunstenaar was. Al die herinneringen aan het werk van helden,

‘Door de werkbijdrage kun je professioneel ontwikkelen. De connectie met de kunstwereld en de wereld rondom moet je je zelf eigen maken, dat leer je niet op de academie, of het nou gaat om galeries, critici, kopers, kijkers, curatoren of de koning.’

27

Woody van Amen bij Nest in Den Haag

Talentontwikkeling > Werkbijdrage Bewezen Talent > Ervaringen

‘De oude meesters zijn ieders mentor’ Essay en netwerkbijeenkomst over de actualiteit van gevorderd talent

raties is achterhaald, betoogde Delfgaauw. Hij wees op het ‘kenniskapitaal’ in de kunst en bepleitte het doorgeven van ervaring en expertise. ‘Een noodzakelijke correctie op doorgeslagen ‘puppy adoration’, aldus toenmalig fondsdirecteur Birgit Donker, over talent dat geen leeftijd kent. In 2018 ontving zelfs een 93-jarige, Gerard Caris, een Werkbijdrage Bewezen Talent. ‘Nieuw, nieuwer, nieuwst is een hol misverstand als het volle wasdom uitsluit. Daarom is gevorderd talent één van onze pijlers. En daarom treedt het fonds ook op als relatiemakelaar en stimuleren wij de verbinding tussen jonge en gevorderde collega’s via de meester-gezelregeling.’

‘Ouder worden begint al jong,’ stelde Leo Delfgaauw fijntjes vast bij de presentatie van het essay Oude Meesters – de actualiteit van het gevorderde kunstenaarschap, dat hij schreef voor het Mondriaan Fonds. En Noraly Beyer noemde leeftijd ‘een waardeloos criterium’. Ze maakte het punt van de dag. In een afgeladen huis vol kunstenaars, museummedewerkers, kunstcritici en -theoretici bij Nest in Den Haag was Beyer één van de sprekers over gevorderd kunstenaarschap. De netwerkbijeenkomst was gewijd aan bewezen talent.

‘Correctie op puppy adoration’

De tweehonderd bezoekers van Nest werden omringd door het met neonlicht aan- en uitflitsende werk van de 81-jarige Woody van Amen uit Rotterdam. Mister Pop Art, zoals zijn bijnaam luidt uit de jaren zestig, beschouwde het ook zelf als passend decor. Hij verwees naar zijn Time Capsules en zijn geometrische vorm Taxat – ‘een lijn zonder begin of einde’.

In een duo-gesprek voor de camera brachten Anton Henning en Jasper Hagenaar hun ervaringen daarmee naar voren. Twee jaar keken ze over elkaars schouder. En samen keken ze naar de kunstgeschiedenis. Van het Prado Museum in Madrid tot de Gemäldegalerie in Berlijn. Want: ‘De oude meesters zijn ieders mentor.’

Het idee dat jongere kunstenaars voort­ durend afrekenen met voorgaande gene-

29

Petra Noordkamp, still (detail) Fragile - Handle with Care, december 2018

Talentontwikkeling > Werkbijdrage Bewezen Talent > Ervaringen

‘De kunst internationaal verder brengen’

Petra Noordkamp over de Werkbijdrage Bewezen Talent Brandweermannen omringden haar en ze droeg verplicht een bouwhelm. De eerste keer dat Petra Noordkamp in het aardbevingsgebied in de Italiaanse Marche foto’s en filmopnames maakte, speelde ze plotseling zelf een hoofdrol: die van ramptoerist. ‘Heel ongemakkelijk’. Daarna vond ze haar eigen weg door de spooksteden. Zonder begeleiding, maar met onderdrukte paniek. ‘Waarom doe ik dit werk!?’ De ruïnes van 24 augustus 2016 lieten niets aan de verbeelding over. ‘De aarde beeft, de wereld stort in. Voor de toekomst: geen garanties.’

Fragile, Handle with Care heet Noordkamps filminstallatie en fotoboek voor de tentoon­ stelling Terre in Movimento, komende zomer in MAXXI. Een dubbele projectie toont kapotte interieurs achter regen­ gordijnen versus engelen met gevouwen handen of een oprijzende Madonna in het depot. Beelden van verlies en troost. De emotionele ervaring van architectuur is een terugkerend thema, zoals Italië een terugkerend decor is, zeker sinds Noordkamp in 2013 via het fonds in Rome resideerde.

‘Beelden van verlies en troost’

‘Daar ontmoette ik curatoren van het Guggenheim en MAXXI. Mijn film uit 2016 over de verwoeste stad Gibellina, door land art kunstenaar Alberto Burri tot een wit labyrint omgevormd, was een opdracht van het Guggenheim; de samenwerking met MAXXI is weer een vervolg. Drie maanden residency is kort, maar vruchtbaar! Met de recente werkbijdrage, die ook tijd voor reflectie biedt, heeft het fonds een samenloop van omstandigheden los­gemaakt die me internationaal steeds verder heeft gebracht.’

‘Ik werd gevraagd een werk over dit gebied te maken door het MAXXI in Rome, een museum waar je geen nee tegen zegt in je ijdelheid. Daarbij komt: toewijding betekent iets als mensen alles kwijt zijn. Zij wonen ergens tijdelijk; de afwas staat al twee jaar op het aanrecht tussen de brokstukken thuis. Er is geen systeem om ze er bovenop te helpen, terwijl uit kerken en kastelen alles wat los en vast zit veilig wordt gesteld. Heiligenbeelden. Fresco’s. Ik ben geen documentairemaker, maar heb wel oog voor de kloof tussen menselijke kwetsbaarheden en de onverschilligheid van noodlot en onvolkomen systemen.’

31

Hadassah Emmerich. Collectie: Ministerie van Buitenlandse Zaken. Foto: Carel de Groot

Talentontwikkeling > Projectinvestering Kunstenaar en Bemiddelaar > Ervaringen

‘Los van de westerse maat’ Hadassah Emmerich over de sensualiteit van de schilderkunst en de vruchten van de projectinvestering

hangen bij de schilderijen waarin ze zijn gebruikt, als lichamelijke versterking.’

‘De belofte van iets dat buiten zijn oevers treedt, een sensualiteit met exotische toespelingen, los van de Westerse maat waarin alles bijtijds wordt teruggesnoeid, daar wordt het voor mij interessant. Daar kan ik een spanningsveld oproepen dat uit verleidingen bestaat, zoals de schilderkunst zelf.’ De schilderijen van Hadassah Emmerich (1974) groeien gemakkelijk uit tot veelluiken, muurschilderingen of ruimtelijke installaties. Het zijn woekerende panorama’s, waarin natuur en cultuur met elkaar versmelten, onder invloed van de windstreken die haar eigen afkomst kenmerken: Nederlands, Indonesisch, Chinees en Duits.

Tegelijk was deze presentatie een proef, voorafgaand aan de monumentale wandschilderingen in Jakarta, in opdracht van het ministerie van Buitenlandse Zaken. Emmerich: ‘Sjablonen rechtstreeks printen op de wand, in zo’n institutionele omgeving, is een technisch avontuur. Het gaat om etages van elk vijftien meter breed; een schaal die erom vraagt zonder reserves in de ring te springen. De projectinvestering was een onmisbare impuls voor überhaupt het lef om, BAF!, dat oppervlak te lijf te gaan. Je kunt zo’n technische ontwikkeling onmogelijk waarmaken zonder proefnemingen. Bijzonder is daarbij dat het nieuwe werk in Jakarta een vervolg geeft aan de muurschildering die ik er twaalf jaar geleden met spray paint en andere technieken heb gemaakt. Oud en nieuw werk komen op de ambassade samen; je ziet er de vruchten van publieke investeringen in exploraties precies op een gouden moment.’

‘Zonder reserves in de ring springen’

Op de ambassade in Jakarta, Indonesië beschildert Emmerich drie verdiepingen, in een recent ontwikkelde techniek met sjablonen. Begin 2018 kreeg ze een project­ investering voor het ontwikkelen ervan. Bij Park, in Tilburg, liet ze voor het eerst de levensgrote, uit vloervinyl gesneden sjablonen zien die ze als stempels afdrukt met olieverf. ‘Ze lagen als afgelegde huiden in mijn atelier. Ik heb ze paarsgewijs opge-

33

Koen Taselaar

Talentontwikkeling > Bijdrage Gastateliers > Ervaringen

‘Groeien als kunstenaar, met alles wat uit je handen komt, maar ook naar de geest’ Koen Taselaar over buitenlandse gastateliers

do-it-yourself kwaliteit die je in Korea en India ziet. Barsten in autoruiten worden hersteld met gekleurd plakband: supermooie tekeningen. Mijn favoriete plek in Kolkata was Baithakkhana, een wijkje vol drukkerijen met lokale printtechnieken die in Nederland niet bestaan, of niet meer. Het zit er vol papierwinkels, xerox shops, printers, snijwinkels, zeefdrukkers, blokdrukkers, als een soort enorme knarsende, papier uitspugende Tinguely installatie.’

Als beeldende kunst kan klinken spettert het geluid bij Koen Taselaar (1986) van de muren, met behangprints in felle kleuren en patronen. Ook in zijn tekeningen, boeken en sculpturen boksen vorm en tegenvorm tegen elkaar op, jongleert hij met taal en tekens, laat hij letters verspringen. Roodkapje in Rotterdam toonde in 2018 een overzicht van tien jaar Taselaar: een mix van media en technieken, invloeden en inzichten uit culturen en subculturen, deels dankzij werkperiodes bij de MMCA Residency Changdong in Seoul, Zuid-Korea en de Art Research Foundation in Kolkata, India.

‘Een mix van media en technieken, invloeden en inzichten’

Over het belang van de bijdrage voor deze residenties is Taselaar duidelijk. ‘Daar komt alle groei vandaan; de technische ontplooiing van ambachten. Alleen al het gebruik van materialen was anders onbetaalbaar, laat staan het experiment ermee. Werken zonder zorgen, tja, leg dat maar eens uit aan je medekunstenaars! Een toekenning zorgt er letterlijk voor dat je kunt groeien, met alles wat uit je handen komt, maar ook naar de geest.’

‘Kunst en design, maar ook ambacht, zijn in Azië veel minder strak van elkaar gescheiden dan bij ons. Voor mij een prima context,’ zegt Taselaar. ‘Tekeningen staan aan het begin van alles wat ik doe, meestal met letters als startpunt. Als je een taal niet beheerst kun je focussen op de abstractie. Het Koreaanse schrift, Hangul, is heel beeldend. En wat mij trekt is het provisorisch gebruik van materiaal, de

35

Sanne van den Elzen, Hommage (detail), 2017

Talentontwikkeling > Prospects & Concepts > Ervaringen

‘In volle vlucht naar voren’ Sanne van den Elzen over het vliegwiel van Prospects & Concepts

herinnering in het achterhoofd. Hommage is een toonbeeld van diversiteit en verbondenheid. Al snel kocht kunstverzamelaar Peter Rodrigues uit België het werk en installeerde Van den Elzen Hommage in een voormalige schoenenfabriek in Gent in de privécollectie vol internationale namen en jonge kunstenaars. ‘Het positieve zet zich zo voort. Spannende tijden zijn het, met een fijne groei.’

‘Ineens ben ik in volle vlucht!’ Sanne van den Elzen (1986) vertelt over ‘het vliegwiel’ van de Werkbijdrage Jong Talent en Prospects& Concepts: ‘Mijn praktijk is er helemaal door van de grond gekomen. Aan het begin van mijn studie aan de AKV|St.Joost in Breda zag ik er al naar uit om autonoom te gaan werken; mijn zorg was alleen: hoe verdien je als ondernemer in de beeldende kunst je geld? Voordeel van fotografie is dat klussen in opdracht, zoals portretfoto’s, gelijk op kunnen gaan met vrij werk. Dat functioneert, maar is beperkend. Wil je als kunstenaar diepgang bereiken dan stuit je vroeg of laat op de noodzaak tot focus. En experiment, om te ontsnappen aan verstarrende patronen.’

‘Spannende tijden met een fijne groei’

Van den Elzen ontmoette Rodrigues tijdens Prospects & Concepts op Art Rotterdam, het jaarlijkse fondsoverzicht van veelbelovende kunstenaars. Hier maakte ze ook kennis met Hasna Bajraktarevic, beheerder kunstcollectie van de Tweede Kamer der Staten Generaal. Ze planden meteen een presentatie in het openbare gedeelte van de Tweede Kamer. ‘Het lijkt wel alsof iederéén elkaar bij Prospects & Concepts ontmoet’, lacht Van den Elzen. ‘Van collega’s, vrienden en fondsmedewerkers tot en met de minister, critici, kunstverzamelaars en tentoonstellingsmakers. Als podium waar nieuwe kunst zichtbaar wordt en als trefpunt heeft het mij veel goeds gebracht.’

Met de video-installatie Hommage (2017) die zij mede dankzij Stipendium Dialoog 2017, Fotodok en de WJT kon ontwikkelen, verruimde Van den Elzen de kaders van het portret. Ze verschijnt zelf op zeven schermen, tegenover intimi zoals haar geliefde of een jeugdvriendin. Zwijgend kijken ze elkaar aan, een gedeelde

37

Alessandra Covini, Studio Ossidiana, Amsterdam Allegories, inzending Sixhaven, Prix de Rome 2018. Foto: Majda Vidakovic

Talentontwikkeling > Prix de Rome > Ervaringen

‘Optimistisch, maar niet utopisch’ Alessandra Covini over het winnen van de Prix de Rome Architectuur 2018

kelijk iets uit voortkomt.’ Aldus Alessandra Covini (Milaan, 1988), winnaar van de Prix de Rome Architectuur 2018. De hoofdprijs omvat 40.000 euro en een werkperiode van drie maanden bij de American Academy in Rome. Minister van Engelshoven overhandigde de prijs bij Het Nieuwe Instituut in Rotterdam, op de tentoonstelling met genomineerden.

‘Het was een groot plezier deze plannen voor de stad te verbeelden, bruggen te slaan tussen verleden, heden en toekomst. Dat begon met het verzamelen van verhalen over Amsterdam aan het water; over botenbouwers, zeevaarders en ontdekkingsreizigers, maar ook over agrariërs en handelaren. Ik vorm de geschiedenis om tot een stad vol openbare plekken die het geheugen bewaren en een open karakter hebben, op de toekomst gericht, zodat iedereen er zijn verbeelding kan laten vieren.

‘Bouwen aan de stad van de toekomst’

Covini studeerde in 2014 af aan de TU Delft en richtte in 2015 in Rotterdam Studio Ossidiana op, die ze leidt met haar partner Giovanni Belotti. Ze combineert kunst en geschiedenis, architectuur en stedenbouw in een toekomstbeeld dat de spelende mens ruim baan geeft. Het gedachtegoed van kunstenaar Constant, die samenwerkte met architect Aldo van Eyck, is niet ver weg. Covini: ‘De Prix biedt de kans op grotere schaal aan de verbeelding te bouwen. Het is een verruiming van mogelijkheden, zoals het beproeven van ideeën. Mijn ideeën zijn experimenteel en optimistisch, maar niet utopisch. Ze liggen dichtbij de realiteit.’

‘Door van de Sixhaven een ommuurde eilandengroep te maken met verschillende identiteiten wordt het een wereld die tot zwerven uitlokt, een fysieke ervaring die de stad in een wisselend licht zet. Het is een nieuwe typologische benadering van de stad, met als inspiratiebron de lusthoven langs de Vecht en de tuinen van Bomarzo in Italië, vol grillige sculpturen en architectuur. Alle eilanden zijn anders, overeenkomstig de diversiteit aan bewoners en bezoekers, maar ook aan planten, vogels en andere dieren. ‘Amsterdam Allegories is een denkoefening, maar niet onuitvoerbaar. Ik hoop dat er wer-

39

Winnaar Prix de Rome Architectuur 2018 Alessandra Covini met minister van Engelshoven. Foto Bas Czerwinski

Genomineerden Museumtalentprijs 2018: Brigitte Jansen, Femke Veeman en Davida de Hond

Talentontwikkeling > Erfgoedtalentprijzen > Ervaringen

‘Op naar verdergaande samenwerking tussen generaties en culturen’ Davida de Hond over de Museumtalentprijs

Ideaal van Davida de Hond, programmamaker bij CODA Museum Apeldoorn, is het museum als ontmoetingsplaats voor bezoekers van verschillende generaties, culturen, talen en gezindten. ‘Voor mij staat het Griekse begrip agora centraal, letterlijk: verzamelplaats in het hart van de gemeenschap. Ik koppel dit aan de cultuursector. Het gaat over het verbinden van diverse cultuurgebruikers. Daar ligt mijn passie.’ Aldus De Hond in oktober 2018, nadat ze op het Nationaal Museumcongres in Den Haag werd uitgeroepen tot Museumtalent 2018.

programma strategisch leiderschap volgen, waarschijnlijk op de Harvard Business University in Cambridge, Massachusetts. En als ik toch in Amerika ben, kan ik meteen collega’s en mogelijke partners op mijn werkterrein in Boston en New York ontmoeten.’ Daarnaast wil De Hond haar rol als Museumtalent binnen Nederland vervullen, door zich hard te maken voor samenwerking en inclusie binnen de sector cultureel erfgoed. ‘De prijs en pers die erop volgde hebben veel beweging veroorzaakt. De wil tot gedachtewisseling en samenwerking tekent zich af in uitnodigingen voor congressen en bijeenkomsten. Zo heeft de Rijksdienst Cultureel Erfgoed me gevraagd mee te denken over de strategische visie en missie. Gevoegd bij de bestuur− en adviesfuncties die ik vervul, bijvoorbeeld bij de Rotterdamse Raad voor Cultuur of het Fonds voor Cultuurparticipatie, geeft dit de kans om mijn perspectief te delen, in gesprek met de ander.’

‘Het museum als plaats van ontmoeting’

De jury roemde haar educatieve projecten op het gebied van cultureel erfgoed en beschouwt haar als ‘jonge professional met potentie om door te groeien naar een leiding­gevende positie in de museum­wereld’. De prijs omvat een ontwikkeltraject van 5.000 euro via het Mondriaan Fonds. ‘Het mooie daarvan is,’ vertelt De Hond, ‘dat het je helpt de balans op te maken: welke competenties kun je uitbouwen? In overleg met de Rijksdienst Cultureel Erfgoed, het Mondriaan Fonds en mijn collega’s bij CODA Apeldoorn, ga ik een

43

Talentontwikkeling > Werkbijdrage Jong Talent > Resultaten

Werkbijdrage Jong Talent De Werkbijdrage Jong Talent (WJT) is voor startende, veelbelovende beeldend kunstenaars tot uiterlijk vier jaar na hun opleiding. Doel is het stimuleren van de artistieke ontwikkeling en het cultureel ondernemerschap zodat werk ontstaat dat een betekenisvolle bijdrage kan leveren aan de hedendaagse beeldende kunst in Nederland. De bijdrage kan worden gebruikt voor alles wat verband houdt met de ontwikkeling van nieuw werk, zoals onderzoek, materiaal, apparatuur en projecten in binnen- of buitenland. Ook kan deze worden besteed aan deelname aan tentoonstellingen en manifestaties.

selectiever deelnemen aan tentoonstellingen. Verder blijkt de WJT ingezet te worden voor praktische kosten zoals het investeren in nieuwe apparatuur, de huur van atelierruimte of het inhuren van expertise of assistentie. Een derde zet de WJT deels in voor presentaties en tentoonstellingen in binnen- en buitenland die zonder de bijdrage niet gerealiseerd hadden kunnen worden. En een kwart realiseert een onderzoeksreis naar het buitenland. Een beperkt aantal talenten gebruikt de bijdrage om gericht aan een kunstenaarsboek te werken. Zeventig procent promoot zijn werk actief op sociale media, houdt een website of nieuwsbrief bij. Een klein deel organiseert open ateliers, wat vaak nieuwe onverwachte contacten oplevert. Bijna negentig procent geeft aan in de periode van de toekenning het gewenste publiek te hebben bereikt en een kwart wist daarnaast nieuwe publieksgroepen te interesseren. Volgens aanvragers draagt een bijdrage van het Mondriaan Fonds bij aan erkenning binnen het kunstenveld. De toekenning zorgt voor positieve spin-off in de vorm van onverwachte uitnodigingen voor tentoonstellingen of residencies, verkopen, prijzen en nieuwe artistieke samenwerkingen. Uiteraard is elke kunstenaar getoond op Prospects & Concepts. >pagina 48

In 2018 hebben 182 kunstenaars een aanvraag ingediend voor een WJT, waarvan 68 werden toegekend. Een groot deel van de WJT-ontvangers engageert zich met hedendaagse thema’s zoals digitale cultuur, neokolonialisme en gender­diversiteit. Puck Schot bijvoorbeeld reflecteert in video’s op zelfrepresentatie, verlangen en escapisme in het digitale tijdperk waarbij ze gebruikmaakt van onlinediensten als voice-overs. Het overgrote deel van de kunstenaars werkt interdisciplinair en maakt onder meer installaties, video­werken en performances, zoals Mylan Hoezen die online­strategieën onderzoekt om zijn performances wereldwijd te verspreiden. De positie van de jonge kunstenaar staat onder druk; ze moeten rondkomen van bijbanen en hebben in toenemende mate moeite met het vinden van betaalbare werkruimte. Tegelijkertijd moeten ze de weg vinden binnen de uiterst competitieve kunstwereld.

In samenwerking met Cultuur+Ondernemen biedt het Mondriaan Fonds kunstenaars met een WJT de mogelijkheid van een mentoringtraject-op-maat aan. Het programma bestaat uit een aantal ontmoetingen met een ervaren vakgenoot om de ontwikkeling en de voortgang van het werk te bespreken en het ondernemerschap verder te ontwikkelen. In 2018 zijn 25 kunstenaars begonnen met mentoring. Sinds 2012 hebben 125 kunstenaars een traject afgerond.

Terugblikkend noemt tachtig procent van de tachtig kunstenaars die in 2018 hun verantwoording inleverden de gewonnen tijd voor de ontwikkeling van nieuw werk als een cruciaal effect van de WJT. De bijdrage is ‘een vangnet voor radicaal onderzoek’ en maakt het mogelijk ‘je concessieloos te wijden aan productie en onderzoek’. Door de bijdrage konden zij zich focussen op hun kunstenaarspraktijk en bijvoorbeeld

Aantal aanvragen: 182 Totaal gevraagd bedrag: € 3.458.000 Gehonoreerd: 68 Toegekend bedrag: € 1.292.000

44

Talentontwikkeling > Werkbijdrage Bewezen Talent > Resultaten

Werkbijdrage Bewezen Talent De Werkbijdrage Bewezen Talent (WBT) is voor kunstenaars die minstens vier jaar een beroepspraktijk hebben. Doel is het stimuleren van de ontwikkeling van het oeuvre, het cultureel ondernemerschap en de zichtbaarheid van de kunstenaars, zodat werk ontstaat dat een betekenisvolle en zichtbare bijdrage levert aan de heden­ daagse beeldende kunst in Nederland. De bijdrage is een tegemoetkoming in de kosten van materiaal, tijd en diensten van derden en kan aangewend worden voor alles dat is gerelateerd aan de ontwikkeling van nieuw werk: onderzoek, materialen, apparatuur of projecten. Ook kan de werkbijdrage worden besteed om deel te nemen aan tentoonstellingen en manifestaties in binnen- en buitenland.

Het Mondriaan Fonds ontving in 2018 42 verantwoordingen voor de WBT. Aanvragers geven unaniem aan dat de bijdrage cruciaal is geweest. De redenen zijn uiteenlopend: vanwege de ruimte die de bijdrage biedt voor kunstenaars zich verder te ontwikkelen en nieuwe ideeën ten uitvoer te brengen alsook hun netwerk uit te breiden en nieuwe samenwerkingen aan te gaan. Ook praktische kosten worden genoemd. De WBT stelde kunstenaars in staat de kosten van atelierhuur, apparatuur of reizen te kunnen maken, onmisbaar voor de ontwikkeling van hun werk. ‘Door mijn financiële lasten te verzachten, heeft de beurs mij in staat gesteld met flexibiliteit te werken en risico’s te nemen binnen mijn praktijk’, aldus een van hen. De bijdrage helpt kunstenaars nieuw werk te maken voor tentoonstellingen, waarbij het voor hen cruciaal is dat zij tijd hebben voor experiment en onderzoek. In een enkel geval noemt de aanvrager dat ook de toekenning zelf erkenning bewerkstelligt. De manieren waarop kunstenaars een verbinding met het publiek aangaan, zijn heel uiteenlopend: via kleine instellingen en musea, tot grote events zoals de documenta in Kassel en internationale biënnales. Ook gaan kunstenaars regelmatig interdisciplinaire samenwerkingen aan, zowel binnen als buiten de kunstwereld, om hun werk te ontwikkelen en te realiseren.

In 2018 hebben 270 kunstenaars een aanvraag ingediend, waarvan 132 keer een WBT is toegekend. Het honoreringspercentage is als gevolg van het kwalitatief hoge niveau van de aanvragen bijna vijftig procent. Een WBT kan sinds 2013 worden aangevraagd. Minimaal vier jaar na een eerdere toekenning kan nogmaals worden aangevraagd. In 2018 kwamen er daarom ook aanvragen van kunstenaars die reeds eerder een WBT hebben ontvangen. Dit zijn over het algemeen aanvragen van kunstenaars die al een wat langere beroepspraktijk hebben. Ook het honoreringspercentage onder deze aanvragen is hoog. Hieruit blijkt dat kunstenaars ook na een langere beroepspraktijk behoefte hebben aan een bijdrage zoals de WBT. Een voorbeeld is kunstenaar Hans Landsaat. Hij schildert landschappen en ontving een bijdrage voor het maken van schilderijen geïnspireerd op het werk van de schrijver W.G. Sebald. Het kunstenaarsduo Sylvie Zijlmans & Hewald Jongenelis werkt multidisciplinair en combineert verschillende media. Zij ontvingen een bijdrage om onderzoek te doen naar de mogelijkheden van grote autonome tekeningen en het doen van research voor een film.

Aantal aanvragen: 270 Totaal gevraagd bedrag: € 10.260.000 Gehonoreerd: 132 Toegekend bedrag: € 4.986.550

45

Talentontwikkeling > Projectinvestering Kunstenaar en Bemiddelaar > Resultaten

Projectinvestering Kunstenaar en Bemiddelaar De projectinvestering is voor kunstenaars en bemiddelaars met in tijd begrensde plannen, bijvoorbeeld voor onderzoek, samenwerking, een reis- of werkperiode of de uitvoering van nieuw werk. De investering beoogt talentontwikkeling te stimuleren door hun de mogelijkheid te geven een artistiek plan te realiseren dat van belang is voor de kwaliteit en de zichtbaarheid van de hedendaagse beeldende kunst en/of het cultureel erfgoed in Nederland.

belangrijke vorm van professionele als ook maatschappelijke erkenning. In 2018 deden honderdtien aanvragers verslag van hun gerealiseerde project. Bijna allemaal geven ze aan dat de bijdrage essentieel was voor het realiseren van hun project. Men noemt de bijdrage cruciaal voor onder andere artistieke verdieping en ontwikkeling én als tegemoetkoming in de praktische kosten. De bijdrage maakt het mogelijk om investeringen te kunnen doen die nodig zijn voor de productie van nieuw werk. Onregelmatige inkomsten maken het soms lastig geconcentreerd te kunnen werken; aanvragers geven aan dat een projectbijdrage die concentratie mogelijk maakt. Tachtig procent heeft de bijdrage gebruikt om nieuw werk te creëren en ruim veertig procent beschouwt het werk dat zij verrichten binnen de projectbijdrage als ‘onderzoek’. Een klein deel gebruikt de bijdrage voor een residency of schreef een manuscript, essay of artikel. Aanvragers noemen het belang van de erkenning die de bijdrage met zich meebrengt: zij wekt het vertrouwen van andere investeerders en partners. Veertig procent van de aanvragers geeft aan dat gedurende het project het professionele netwerk is uitgebreid. En driekwart zegt het verwachte publiek in kleine of grotere mate te hebben bereikt. Opvallend is de toename van aanvragers die hun project online zichtbaar hebben gemaakt. Projecten met een overwegend onderzoeksmatig karakter hebben niet direct tastbaar resultaat, dit volgt veelal in verwachtte vervolgprojecten. Tachtig procent geeft aan dat er sprake was van spin-off; het betreft met name uitnodigingen voor exposities en presentaties.

In 2018 ontving het Mondriaan Fonds 302 aanvragen voor een projectinvestering. Hiervan werden 163 aanvragen gehonoreerd, ruim zestig procent meer dan in 2017. Ook in 2018 valt de diversiteit in aanvragen wat betreft aard en doel van projecten op. Zoals de aanvraag van bemiddelaars Colin Huizing en Julia Mullié: zij ontvingen een bijdrage om de basis te leggen voor een compleet overzicht van het oeuvre van stanley brouwn. Kunstenaar Ronald van der Meijs ontving een bijdrage voor het project A Nomadic Diptych waarbij hij op uitnodiging van de Land Art Biënnale Mongolië een installatie maakte nadat hij als een nomade de zijderoute naar Mongolië had afgelegd. Sinds 2017 kunnen kunstenaars en bemiddelaars ook een vaste bijdrage aanvragen voor een werkperiode variërend van één tot maximaal zes maanden met een standaard­bedrag van 1.700 euro per maand. Zo ontving kunstenaar Christian Friedrich een vaste bijdrage voor zijn project Nonverbal Communication, een onderzoek van zes maanden dat zich richt op de associatieve betekenis van geluid en visuele expressie en dat zal resulteren in een nieuwe serie geluids- en videowerken. In 2018 werd een enquête uitgevoerd onder 192 ontvangers van een Projectinvestering Kunstenaar en Bemiddelaar om het effect van de bijdrage te achterhalen. Bijna alle respondenten achten de bijdrage van groot belang voor hun artistiek-inhoudelijke ontwikkeling en beschouwen deze als een

Aantal aanvragen: 302 Totaal gevraagd bedrag: € 4.086.188 Gehonoreerd: 163 Toegekend bedrag: € 2.407.648

46

Talentontwikkeling > Bijdrage Gastateliers > Resultaten

Bijdrage Gastateliers Met de Bijdrage Gastateliers wil het Mondriaan Fonds de verdieping van de (artistieke) ontwikkeling en de praktijk van beeldend kunstenaars en bemiddelaars uit Nederland in binnen- en buitenland stimuleren. Hierdoor kunnen aanvragers nieuwe (inter)nationale contacten, netwerken en markten verkennen, uitbreiden en opbouwen. Het Mondriaan Fonds heeft vaste gastateliers in New York, Parijs, Berlijn, Rome, Beijing, Tokio, Kolkata, Rio de Janeiro, Curaçao, Brussel, Moengo, Yogyakarta, Warschau, Arita, Annandale-­on-Hudson en Taipei.

ren, ontwerpers en wetenschappers werken aan vraagstukken op het kruispunt van kunst, ecologie en milieu. Ook werden tijdelijke residencies aangeboden in W139 (Amsterdam), De Geheime Bunker (Arnhem), VHDG/SRV (Leeuwarden), airWG (Amsterdam), SCHUNCK* (Heerlen) en bij Beeldenstorm/Daglicht/Glaslab. Speciaal voor deze residency werken GlasLab in ‘s-Hertogenbosch en Beeldenstorm/Daglicht in Eindhoven nauw met elkaar samen en bieden mogelijkheden voor onderzoek naar glasbewerking. En er werden werkperioden aangeboden in het negentiende-eeuws water­ pompgemaal in Den Helder.

In 2018 bood het Mondriaan Fonds werk­ perioden aan bij 22 gastateliers in het buitenland. Tijdens sommige residencies ontstonden bijzondere projecten. Zo ontwikkelde Elke Uitentuis tijdens haar residency bij Instituto Buena Bista (Curaçao) samen met studenten een serie workshops voor een ideële buitenschoolse opvang voor kinderen die in armoede leven. De keramiek residency in Arita in Japan, die samen met het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie wordt aangeboden, is wegens groot succes als vast atelier opgenomen. De resultaten van de residenten die in 2017 in Arita hebben gewerkt (twee kunstenaars en twee ontwerpers) werden in 2018 in het Van Abbemuseum gepresenteerd tijdens de Dutch Design Week. Voor de gezamenlijke residency van de Neder­ landse publieke cultuurfondsen in het Van Doesburghuis in Meudon-Val-Fleury/Parijs selecteerde een interdisciplinaire commissie een kunstenaar, een vormgever en een duo podiumkunstenaars. Dankzij een extra financiële impuls, de project­investering Internationalisering van het ministerie van OCW, konden twee nieuwe residencies aan het aanbod worden toegevoegd: ZK/U (Zentrum für Kunst und Urbanistik) in Berlijn en Bamboo Curtain Studio in Taipei (Taiwan). ZK/U beweegt zich op het snijvlak van beeldende kunst, kunstonderzoek, architectuur en stedelijke innovatie en biedt kunstenaars en bemiddelaars de mogelijkheid om zich in hun werk te verhouden tot interventies in de openbare ruimte. Bamboo Curtain Studio is een residency waar kunstenaars, curato-

Het afgelopen jaar dienden 56 aanvragers een verantwoording in. Zij gaven zonder uitzondering aan dat de bijdrage essentieel was voor de ontwikkeling en verdieping van hun praktijk. Vrijwel iedereen noemt de ruimte voor onderzoek en reflectie een cruciaal onderdeel van een residency. Ook het vinden van een ingang in de kunstwereld buiten Nederland wordt als belangrijk genoemd. Een aantal aanvragers merkte op dat de relatie tussen het fonds en de betrokken residency van essentieel belang is. Hierdoor waren zij in de gelegenheid op locaties te werken ‘off the beaten track’ van de bekende kunst­wereld, zoals bij Deltaworkers in New Orleans of bij een gerenommeerde opleiding als CCS Bard. De begeleiding door de staf van de residencies wordt als belangrijk ervaren. Zonder die begeleiding en het netwerk waren nieuwe contacten niet of in mindere mate tot stand gekomen. Meer dan de helft van de residenten geeft aan dat de residency heeft geresulteerd in grotere zichtbaarheid van hun werk, onder andere door Open Studio’s, het geven van artist talks, uitnodigingen voor een tentoonstelling (in Nederland) of een samenwerkingsverband met kunstenaars of instellingen waarmee tijdens het verblijf contact is gelegd. Aantal aanvragen: 399 Totaal aangevraagd bedrag: € 3.556.741 Gehonoreerd: 56 Toegekend bedrag: € 533.046

47

Talentontwikkeling > Prospects & Concepts > Resultaten

Prospects & Concepts Het Mondriaan Fonds presenteerde voor de zesde keer de tentoonstelling Prospects & Concepts tijdens de internationale kunstbeurs Art Rotterdam in de Van Nellefabriek. Het fonds doet dit om de zichtbaarheid van beginnende kunstenaars een extra impuls te geven. Door de nabijheid van Art Rotterdam krijgen zowel kunstprofessionals en verzamelaars als een brede groep geïnteresseerden de mogelijkheid met het werk van deze veelbelovende kunstenaars kennis te maken. Ook is de tentoonstelling een uitgelezen kans te laten zien wat mede dankzij een Werkbijdrage Jong Talent (WJT) tot stand is gekomen.

contact te komen en te spreken. Iedereen is in principe binnen handbereik.’, aldus kunstenaar Lisa Sebestikova. Zij werd naar aanleiding van de tentoonstelling uitgenodigd om deel te nemen aan groeps­ tentoonstellingen op Landgoed Anningahof in Zwolle en bij galerie Nouvelles Images in Den Haag, dat op 1 oktober de deuren sloot. Ook andere kunstenaars lieten weten dat ze hun netwerk hebben kunnen uitbreiden met nieuwe contacten zoals galerie­houders, bezoekers, potentiële kopers en curatoren. Een aantal van hen verkocht werk of hield er een opdracht of tentoonstelling aan over. Ook tijdens deze editie van Prospects & Concepts inventariseerde de effect­ metingscommissie Werkbijdrage Jong Talent de bijdragen die aan startende kunstenaars is verstrekt. De commissie geeft aan dat een belangrijk deel van de kunstenaars bovengemiddeld van kwaliteit is. Met name de performance-kunstenaars vond de commissie sterk. Deze kunstenaars tonen ambitie en overtuiging. Verder ziet de commissie een relatief grote ontwikkeling bij kunstenaars die hun bijdrage aanwendden voor verdieping van de eigen praktijk via een reis, een verblijf aan een (internationaal) gastatelier of een opleiding.

Op de tentoonstelling was werk te zien van 79 beeldend kunstenaars die in 2016 van het Mondriaan Fonds een WJT ontvingen. Het Mondriaan Fonds had Stijn Huijts (directeur Bonnefantenmuseum, Maastricht) uitgenodigd de tentoonstelling voor de tweede keer samen te stellen en gebruik te maken van zijn ervaringen bij de vorige editie. De deelnemers toonden hun werk in de tentoonstelling en een aantal van hen verzorgde artist talks, performances, filmscreenings en gesprekken in de Prospects & Co-Workspace of daarbuiten. De tentoonstelling is in vijf dagen tijd door 18.270 mensen bezocht. Evenals de afgelopen jaren werd samengewerkt met Tom Postma Design voor het ruimtelijk ontwerp, Team Thursday voor het grafisch ontwerp en Eveline Mulckhuyse voor de productie.

In de loop van 2018 is begonnen met de voorbereidingen van de tentoonstelling die in februari 2019 zal plaatsvinden. Voor deze editie is Macha Roesink (onder meer bekend van spraakmakende tentoonstellingen bij De Paviljoens in Almere) gevraagd als gastcurator en werd weer een huurovereenkomst gesloten met de Van Nelle­ fabriek.

In de zomer van 2018 is een vragenlijst gestuurd naar alle deelnemers, die door 28 van hen is ingevuld. Vrijwel iedereen heeft de deelname aan P&C positief ervaren. Daarbij werden kwalificaties gebruikt als ‘droomkans’, ‘leerzaam’, ‘professioneel’ en de interactie met publiek. Ook waren de meeste kunstenaars positief over Art Rot­ terdam als plek voor een tentoonstelling als Prospects & Concepts. ‘Te midden van Art Rotterdam krijg je als jonge kunstenaar de mogelijkheid om met veel mensen in

48

Talentontwikkeling > Prix de Rome > Resultaten

Prix de Rome In 2018 kwamen drie Prix de Rome rondes samen. Het Mondriaan Fonds is verantwoordelijk voor de organisatie en financiering van de prijs en de coördinatie van de tentoonstelling, publicatie en andere activiteiten rondom de Prix de Rome.

de werkperiode heeft Het Nieuwe Instituut samen met ontwerpersduo Collective Works en de kandidaten gewerkt aan de presentatie van hun plannen. De jurering vond plaats op 1 oktober. Op 18 oktober heeft minister Van Engels­ hoven de Prix de Rome uitgereikt aan Alessandra Covini voor haar voorstel Amsterdam Allegories. >pagina 39 Bram van Kaathoven kreeg een eervolle vermelding voor zijn plan Nieuw Atlantis. Op dezelfde avond maakte de Prix de Rome deel uit van een drukbezochte opening in Het Nieuwe Instituut waarin alle nieuwe tentoonstellingen open gingen voor publiek. Met ook de tijdelijke pop-in tentoonstelling waarin een groot deel van de maquettes voor de eerste ronde werden tentoongesteld. De eerste ronde had inmiddels de aandacht getrokken van de provincie Groningen, Stichting Oldambt Cultuur, Festival Hongerige Wolf en Stichting Landschap Oldambt. Deze partijen bereiden een tentoonstelling en symposium voor dat in 2019 moet plaatsvinden. Op 6 december stonden de vier plannen voor de Sixhaven centraal tijdens een door Het Nieuwe Instituut georganiseerde Thursday Night Life. Voor een publiek met ruim honderd belangstellenden schetsten de finalisten hoe hun plannen tot stand waren gekomen en hoe zij geprofiteerd hadden van de open opgave en de mogelijkheid in vrijheid te experimenteren en te reflecteren op de toekomst van de stad. De tentoonstelling is nog tot 10 maart 2019 te zien. De begeleidende publicatie, een samenwerking tussen Mondriaan Fonds en uitgeverij nai010, is ontworpen door Lesley Moore. De publicatie bevat onder meer een inleidend essay van Louise O. Fresco, interviews door Sander Heijne en locatiefoto’s van Sem Langendijk. De Prix de Rome Architectuur is uitgebreid gerecenseerd door kranten en vakbladen.

Tot 25 februari was in de Kunsthal Rotterdam nog de tentoonstelling te zien met het werk van Melanie Bonajo, Rana Hamadeh, Saskia Noor van Imhoff en Katarina Zdjelar, de genomineerden voor de Prix de Rome 2017. In totaal trok de tentoonstelling 44.097 bezoekers. Winnaar Rana Hamadeh werkte van september tot december bij de American Academy in Rome. In januari werd ook de nieuwe ronde van de Prix de Rome Architectuur aangekondigd met een open call voor architecten tot 35 jaar. Zesenzestig architecten, stedenbouwers en landschapsarchitecten stuurden een plan in voor de eerste opdracht die zich toespitste op een landelijke locatie in Oost-Groningen. Onder de titel Low Pressure werden deelnemers uitgedaagd een interventie te ontwerpen voor het gebied rondom de dorpen Hongerige Wolf en Ganzedijk en de tussenliggende dijk. Deze opdracht was geformuleerd door de jury die bestond uit Mels Crouwel (architect/ partner Benthem Crouwel Architects), Frank Havermans (beeldend kunstenaar/ontwerper Studio Frank Havermans), Afaina de Jong (architect / eigenaar AFARAI), Oana Rades (architect, eigenaar Shift architecture urbanism), Ronald Rietveld (architect, partner RAAAF, winnaar Prix de Rome 2006) en Peter Cachola Schmal (directeur Deutsches Architekturmuseum). De nieuwe werkwijze waarbij deelnemers niet alleen werden beoordeeld op hun portfolio, maar zeker ook op de maquettes die zij instuurden, is alle partijen goed bevallen. In april selecteerde de jury uit 66 inzendingen vier genomineerden voor de shortlist: Alessandra Covini, Bram van Kaathoven, Katarzyna Nowak en het duo Rademacher de Vries. Zij werkten gedurende drie maanden aan een voorstel voor het gebied bij de Sixhaven in Amsterdam-Noord; een plan met een kritisch perspectief op Amsterdam in de 21e eeuw. Na afloop van

Eind 2018 is ook een begin gemaakt met de voorbereiding van de Prix de Rome Beeldende Kunst. Daarbij zal het Mondriaan Fonds samenwerken met het Stedelijk Museum Amsterdam.

49

Talentontwikkeling > Erfgoedtalentprijzen > Resultaten

Erfgoedtalentprijzen Jong Monumententalent Voor de Jong Monumententalentprijs 2018 werden in totaal elf talenten voorgedragen, uit alle hoeken van de erfgoedwereld. Welmoed Wijmans is tijdens het Nationaal Monumentencongres in Amersfoort uitgeroepen tot Jong Monumententalent 2018 vanwege haar rol als projectleider van het project Blik naar boven, zicht op de toekomst van Stichting Grote Kerk Naarden. Zij gaat cursussen volgen aan de Schrijvers Academie, onder meer de specialisatie Storytelling. De twee andere prijzen gingen naar Martijn Hendriksen als projectleider op complexe (gevel) restauratie足projecten van Museum Het Schip en Kees van Leeuwen die zich ontwikkelde tot expert op het gebied van erfgoed van de Koude Oorlog.

De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed organiseerde in 2018 de prijsuitreiking voor jonge erfgoedprofessionals voor zowel het Jong Monumententalent als het Museumtalent van het jaar. Het Mondriaan Fonds leverde net zoals in 2017 een jurylid en financiert de trajecten die de winnaars in het kader van hun talentontwikkeling ontwerpen. Het is een aanmoedigingsprijs voor jonge erfgoedprofessionals tot en met 31 jaar, ingesteld door de minister van OCW. Doel is talent in de sector in de schijnwerpers te zetten en de museumbranche te stimuleren te verjongen en na te denken over mogelijkheden voor kennisoverdracht. De prijs bevordert de verbinding van generaties in de erfgoedsector en genereert positieve (publicitaire) aandacht voor cultureel erfgoed en jonge professionals. De winnaar ontvangt een naar eigen wens in te vullen ontwikkeltraject ter waarde van 5.000 euro. De overige twee finalisten krijgen de mogelijkheid een buitenlands congres te bezoeken naar eigen keuze ter waarde van 1.500 euro. Museumtalent De vijftien inzendingen voor het Museum足 talent 2018 waren vanuit het hele land afkomstig, van grote en kleinere musea en van hoge kwaliteit. Op het Nationaal Museumcongres in Den Haag is Davida de Hond (programmamaker CODA museum in Apeldoorn en bestuurslid bij diverse culturele organisaties) uitgeroepen tot Museum足talent 2018 vanwege onder meer haar brede belangstelling en betekenis voor de museum足wereld. Vanuit CODA legt zij verbindingen tussen diverse doelgroepen waarbij participatie en diversiteit een vanzelfsprekend onderdeel vormen. >pagina 43

De twee andere prijzen gingen naar Brigitte Jansen van het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid en Femke Veeman van het EYE Filmmuseum uit Amsterdam.

50

Talentontwikkeling > Prijs voor de Jonge Kunstkritiek > Resultaten

Prijs voor de Jonge Kunstkritiek De Prijs voor de Jonge Kunstkritiek is een stimuleringsprijs voor een nieuwe generatie critici en essayisten tot 35 jaar uit het Nederlands-Vlaams taalgebied. Doel van de prijs is jonge kunstcritici die schrijven over beeldende kunst de mogelijkheid bieden hun talenten verder te ontwikkelen, ze een extra duwtje geven in de richting van een professionele carrière. De prijs wordt om het jaar uitgereikt; in 2018 werd de zesde editie van de prijs georganiseerd met in december een feestelijke uitreiking bij Witte de With Center for Contemporary Art in Rotterdam.

De jury besloot daarnaast een aantal basisprijzen uit te reiken, in samenwerking met de partners: Thomas van Huut ontving een begeleidingstraject van De Nieuwe Garde en zijn essay wordt op de website van Knack gepubliceerd. Het essay van Sarah van Binsbergen zal vertaald worden voor publicatie op de internationale AICA website. Pia Louwerens kreeg een schrijfopdracht voor Metropolis M, waarvoor zij een volledig bekostigde internationale reis mag maken. De inzending van Maarten Buser werd gewaardeerd met een uitnodiging tot het schrijven van een tekst voor de Prix de Rome 2019. Beide auteurs kregen bovendien een schijfopdracht aangeboden van Het Parool ter waarde van 500 euro.

Noortje de Leij won met haar essay Sigarettenpeuk op doek de hoofdprijs in de categorie essay. Als onderdeel van de prijs werd haar stuk gepubliceerd door De Groene Amsterdammer in het eerste januarinummer van 2019. De categorie recensie werd gewonnen door Jorne Vriens met zijn recensie De tragiek achter taart over het werk van Wayne Thiebaud in Museum Voorlinden. Zijn tekst werd in het tijdschrift Tubelight gepubliceerd en hij ontving bovendien schrijfopdrachten van Het Parool ter waarde van 1.800 euro. Waar de hoofdprijzen in de categorieĂŤn essay en recensie door Nederlandse auteurs werden gewonnen, gaat de hoofdprijs voor de Prijs voor Innovatieve Kunstkritische Praktijken naar een Vlaming: Boris Van den Eynden. Met deze nieuwe categorie willen de initiatiefnemers van de prijs individuen of initiatieven signaleren en stimuleren die op innovatieve wijze een bijdrage leveren aan de Nederlandstalige reflectie op beeldende kunst. Van den Eynden onderscheidt zich door het optimaal en extreem inzetten van taal. De winnaars van de hoofdprijzen ontvingen een geldprijs van 3.000 euro.

De prijs is een initiatief van het Mondriaan Fonds, De Appel Amsterdam, Witte de With Center for Contemporary Art, Stedelijk Museum Amsterdam, M HKA - Museum van Hedendaagse Kunst Antwerpen, Van Abbemuseum Eindhoven, Cobra Museum of Modern Art, Netwerk Aalst en M van Museum Leuven. Met dank aan: De Groene Amsterdammer, Het Parool, Metropolis M, Knack, rekto:verso, H ART, Tubelight, Domein voor Kunstkritiek, De Nieuwe Garde, AICA Nederland en Prix de Rome.

51

Talentontwikkeling > Kansplaatsen > Resultaten

Kansplaatsen Het Mondriaan Fonds draagt bij aan het project Kansplaatsen, waarbij erfgoedtalent werkervaring van minimaal zes maanden wordt geboden, coaching door mentoren en extra training. Het project is een samenwerking tussen Landelijk Contact Museumconsulenten (LCM) en detacheringsbureau Vriens Archeo Flex en biedt kansen aan jong of startend talent in de museum- en erfgoedsector.

met verschillende erfgoed­organisaties en opleidingsinstituten werd in 2018 een enquête uitgezet bij ruim zeshonderd musea om de gebieden in beeld te krijgen waar kennisverlies en zorgen voor behoud een belangrijke rol spelen. Uit deze enquête kwam naar voren dat elk museum zijn eigen specialisme heeft en ook eigen oplossingen heeft bedacht. Tegelijker­tijd blijkt dat de instellingen wel op een vergelijkbare manier op zoek zijn naar het borgen van die kennis. Voor de tweede fase wordt het onderzoek opgesplitst in twee onderzoekslijnen: het duurzaam vastleggen van informatie in samenwerking met Netwerk Digitaal Erfgoed en aandacht voor personeelsbeleid, waardoor kennisdeling in de toekomst beter aansluit bij de dagelijkse praktijk.

Resultaten uit de periode 2016-2017 laten zien dat 49 talenten zijn gestart met een kansplaats. Een groot deel daarvan kreeg een verlenging, een tweede kansplaats of werd in dienst genomen door de instelling. Eind 2017 ontving Kansplaatsen voor de tweede maal een bijdrage van het Mondriaan Fonds, ditmaal in samen­werking met Stichting Opleidingsfonds SVGB, Vriens Archeo Flex, Raadsaam Erfgoedprojecten en Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. In 2018 zet Kansplaatsen in op specialistische kennisborging, een onderwerp dat gezien wordt als een van de grootste uitdagingen in de sector. In samen­werking

52

Vitale Collectie Nederland De Collectie Nederland is ieders schatkamer: een wereld aan beeldende kunst en cultureel erfgoed in alle openbare verzamelingen. Waardevolle aankopen, zorgvuldige selectie, afstoting en collectie-overdracht dragen hierbij aan.

ervaringen

55 57 61

Meta Knol – Bijdrage Incidentele Aankopen Kris Callens – Bijdrage Collectieprogramma’s Willy van Egdom – Bijdrage Beschermd Cultuurgoed

resultaten

bijdragen 62 Bijdrage Incidentele Aankopen 63 Bijdrage Collectieprogramma’s 64 Bijdrage Collectiemobiliteit 65 Bijdrage Beschermd Cultuurgoed

53

Atelier Jan Wolkers

Vitale Collectie Nederland > Incidentele Aankopen > Ervaringen

‘Wie Wolkers wil zien moet in Leiden zijn, in de voetsporen van Wolkers zelf ’ Meta Knol over de aankoop van Jan Wolkers

erop, merkt Knol. ‘Met Wolkers is iedereen volwassen geworden. Door zijn beeldende taal en bevrijding van de seksuele moraal staan Kort Amerikaans en Turks Fruit sinds de sixties nog altijd hoog op de lijst. Zijn boeken, boekverfilmingen en media-optredens zijn mythisch geworden. Wolkers straalde een bijna dierlijke levenslust uit die tot de verbeelding spreekt. Toch was hij, met respect voor zijn literaire werk, bovenal kunstenaar. Toen hij doorbrak met zijn romandebuut was hij al twintig jaar professioneel beeldhouwer. Meer dan de woorden, waren de beelden zijn spiegel. Zijn schilderijen geven blijk van introspectie; een ontwikkeling van tumultueus naar harmonieus; naar een eenheid van cultuur en natuur.’

‘In Leiden had Wolkers zijn eerste solotentoonstelling. En het was de stad waar de toekomst aan hem trok toen hij hier als gereformeerd jongetje met zijn moeder kwam. In musea ging de wereld voor hem open. Het Laatste Oordeel van Lucas van Leyden uit onze collectie noemde hij ‘een supernudistenkamp’ met alle naakte zielen die erin ronddolen. Dat we hier zijn nalatenschap kunnen delen maakt de cirkel rond.’

‘Zijn schilderijen waren zijn spiegel’

Directeur Meta Knol van Museum De Lakenhal selecteerde zeventien kunstwerken uit het oeuvre van Jan Wolkers (1925-2007): vroeg figuratief werk, experimentele collages en late lichtschilderijen. De verwerving werd bekostigd met een Bijdrage Incidentele Aankopen. De Universitaire Bibliotheken Leiden verwierven zo tegelijkertijd Wolkers’ archief, vol brieven, dagboeken, foto’s, typoscripten en drukproeven, maar ook kunstwerken op papier. ‘Wie Wolkers wil zien en bestuderen,’ zegt Knol, ‘moet voortaan in Leiden zijn, in de voetsporen van Wolkers zelf.’

De aankoop heft volgens Knol een hiaat op in de Collectie Nederland en kent een ideale kruisbestuiving: ‘De Lakenhal bereikt het museumpubliek; de universiteit studenten en onderzoekers in een waaier van vakken: literatuur, film, taal, kunst- en cultuurgeschiedenis. De publieke investeringen via het fonds vermenigvuldigen zich publiekelijk.’

Een aanwinstententoonstelling volgt medio 2019, wanneer De Lakenhal heropent na een verbouwing. Het publiek verheugt zich 55

Kris Callens. Foto: Ruben van Vliet

Vitale Collectie Nederland > Bijdrage Collectieprogramma’s > Ervaringen

‘Nieuwe aanwinsten, nieuwe inzichten’

Kris Callens over collectieprogramma’s en de tentoonstelling ‘Made in Holland, 400 jaar wereldmerk’ Van tulpenpiramides in Delfts blauw tot en met art nouveau serviezen van eierschaalporselein, zo dun dat het licht erdoorheen schemert; en van boerenbont tot minimalisme: Made in Holland: 400 jaar wereldmerk in Keramiekmuseum Princessehof in Leeuwarden presenteert het succesverhaal van de Nederlandse keramiek in binnen- en buitenland. Het overzicht opende in 2018 tijdens Leeuwarden, Culturele Hoofdstad van Europa. ‘Het mooie is, dat we hier de Friese én Nederlandse keramiek door de eeuwen heen aan de wereld hebben kunnen presenteren’, zegt directeur Kris Callens.

het depot, maar omarmen onze aanwinsten en presenteren ze telkens in een ander licht.’ De huidige tentoonstelling plaatst de varkensschedeltheepot en ontwerpen van bijvoorbeeld Piet Hein Eek en Bas van Beek in hun historische context. ‘De Bijdrage Collectieprogramma’s is cruciaal voor het doortrekken van lange lijnen. Dutch Design combineert geavanceerde technologieën soms met oude ontwerpen. Er komen gasbranders en printers bij kijken, maar tegelijk tref je tulpenvazen van Studio Job en Hella Jongerius in de traditie van Delfts Blauw. Nieuwe aanwinsten, nieuwe inzichten! Wij vertellen het verhaal over Nederlandse keramiek via de mooiste voorwerpen, met aandacht voor internationale wisselwerking. ‘Made in Holland’ betekent van oudsher: gekleurd door buitenlandse invloeden. Dat begint met de komst van Chinees porselein rond 1600 via de VOC. Delftse imitaties werden zo populair dat de export heel Europa besloeg. Het buitenlandse succes van Dutch Design met zijn soms humoristische ontwerpen is wel eens als marketingstunt weggezet, maar traditiegetrouw kenmerkt het samengaan van kwaliteit en handelsgeest dit succesverhaal.’

‘Wij verzamelen niet voor het depot’

Meer dan zevenhonderd bruiklenen kwamen uit Europa. ‘Maar vertrekpunt is de eigen collectie, inclusief aanwinsten dankzij de Bijdrage Collectieprogramma’s. Zulke investeringen zijn hard nodig wil je technische vernieuwingen of verrassende transformaties laten zien. Voorbeeld is de High Tea Pot van beenderporselein, gevormd naar een varkensschedel, met theemuts van bont. Deze theepot van Wieki Somers dateert uit 2003 en stond hier toen op een tentoonstelling over uitbundige serviezen.’ Geen wonder, vindt Callens, dat het nieuw verworven werk andermaal een prominente rol vervult, want: ‘Wij verzamelen niet voor

57

58

Maastrichts aardewerk met boerenbont decors, 1875-1930, Petrus Regout & Co / De Sphinx en Société Céramique, Maastricht, hard aardewerk. Collectie Toos Boelkens-Brante. Foto: Erik & Petra Hesmerg

59

Koningin Mรกxima en Willy van Egdom in de regentenzaal, Bartholomeusgasthuis Utrecht

Vitale Collectie Nederland > Bijdrage Beschermd Cultuurgoed > Ervaringen

‘Straks gaan gewoon de gordijnen open en zien we de wandkleden in het zonlicht’ Willy van Egdom over de Bijdrage Beschermd Cultuurgoed

Het Bartholomeus Gasthuis vangt al meer dan 650 jaar inwoners van Utrecht op die onderdak en zorg nodig hebben. Van toevluchtsoord voor pelgrims en armen tot verzorgingstehuis van ouderen: sinds 1367 heeft het als enige gasthuis in Nederland alle eeuwen getrotseerd, met enkele verbouwingen en vernieuwingen. Uniek is de Regentenzaal uit 1632, die nog steeds als vergaderzaal fungeert. De Raad van Toezicht, de huidige regentengroep, zit er tussen wandkleden uit de 17e eeuw die zich over drie muren uitstrekken.

hebben gevonden voor het controleren van temperatuur, luchtvochtigheid en licht. En met de bijdrage van het Mondriaan Fonds voor die klimaatbeheersing, want in de branche van zorg en welzijn hebben de bezuinigingen net als in de kunst hun sporen nagelaten. Dankzij de toekenning kunnen we de tapijten tijdens rondleidingen gewoon met opengetrokken gordijnen aan iedereen laten zien.’

‘Lanen, vergezichten en kleurrijke dieren’

De Regentenzaal is officiële trouwlocatie van de gemeente Utrecht. Bedrijven en instellingen kunnen de zaal huren en publiek is welkom op zondagen, tijdens Open Monumenten­dag en bij activiteiten van bijvoorbeeld het Internationaal Kamermuziekfestival. Net als de regenten die tapijtwever Maximiliaan van der Gught uit Delft indertijd hebben ingeschakeld – en de gobelins uit eigen zak betaalden – kan iedereen straks wegdromen bij het wandtapijt, dat, zoals de opdracht luidde, een boslandschap laat zien ‘met lanen, ver­gezichten en talloze kleurrijke dieren.’

‘Een verborgen juweel’, noemt directeur Willy van Egdom de zaal. ‘De tapijten zijn beschermd cultuurgoed. Ze hebben lange levens achter zich, opgerold in kelders tijdens de oorlog en schoongemaakt tijdens een latere restauratie. Maar ook het glaswerk, meubilair en portret boven de schouw zijn origineel. Stel je voor dat zo’n zaal dicht en donker moet blijven, om alles voor de toekomst te bewaren! Bijzonder is juist dat alles hier met elkaar samenhangt én nog functioneert. Daarom zijn we zo blij met de oplossingen die we na onderzoek

61

Vitale Collectie Nederland > Bijdrage Incidentele Aankopen > Resultaten

Bijdrage Incidentele Aankopen De Bijdrage Incidentele Aankopen is bestemd voor musea en andere erfgoedinstellingen op alle collectiegebieden die bijzondere objecten of deelcollecties willen verwerven: van hedendaagse en toegepaste kunst tot oude handschriften en natuurhistorische collecties. De bijdrage is bedoeld voor een aankoop die een verrijking vormt voor de Collectie Nederland: alle kunst- en erfgoedobjecten in publiek bezit. Doel is de kwaliteit, de samenhang en de zichtbaarheid van de Collectie Nederland te vergroten.

applicatie in de tentoonstellingszaal, waarmee het manuscript altijd volledig in te zien zal zijn. In 2018 werd één aanvraag van het Museum van Wereldculturen deels gehonoreerd vanuit het resterende budget van het voormalig Volkenkundig Aankoopfonds: het Kamerscherm Uitzicht op Deshima in de baai van Nagasaki. Omdat de volkenkundige musea inmiddels zijn gefuseerd werd dit Aankoopfonds opgeheven, maar bleef het budget gereserveerd voor dit museum. In 2018 deden dertien musea verslag van hun aankoop. Het ging om tien aankopen op het vlak van erfgoed en drie aankopen van hedendaagse kunstenaars. De musea gaven aan dat de bijdrage cruciaal was om de aankoop te kunnen doen. Private fondsen zoals de Vereniging Rembrandt op hun beurt verlangen dat de Rijksoverheid zich via het Mondriaan Fonds committeert aan aankopen. De zichtbaarheid van de Collectie Nederland is vergroot, omdat bijna alle aankopen zijn opgenomen in de (semi)permanente opstelling van de aankopende musea. Wanneer het om kwetsbare werken gaat die niet permanent gepresenteerd kunnen worden, zijn deze door de musea gedigitaliseerd. Het merendeel van de aankopen resulteerde in mediabereik. Op het vlak van online zichtbaarheid en digitalisering van de aankoop ontwikkelde een derde van de aanvragers activiteiten.

Het Mondriaan Fonds heeft in 2018 een eenmalige bijdrage van 5,7 miljoen euro van het ministerie van OCW ontvangen voor het Aankoopfonds Collectie Nederland. In 2018 ontving het Mondriaan Fonds 21 aanvragen: vijftien daarvan werden gehonoreerd. De meeste gehonoreerde aanvragen kwamen van musea, één werd gedaan door een bibliotheek. Er werd aan vier aankopen van hedendaagse kunstenaars bijgedragen. Het merendeel van de aangekochte objecten betrof erfgoed, van schilderkunst tot bijzondere erfgoedobjecten. Het Scheepvaartmuseum Amsterdam kocht een famille noire figuur uit circa 1720, een uniek stuk van uitzonderlijke kwaliteit. De famille noire figuur heeft Afrikaanse trekken, maar tegelijkertijd zijn het stereotype kenmerken die vaak aan mensen van Afrikaanse herkomst werden toegedicht. Het museum kan met deze figuur de distributie van beeldvorming op een genuanceerde manier aan de orde stellen. Het afgelopen jaar werden twee gezamenlijke aankopen gehonoreerd: Museum De Lakenhal en de Universitaire Bibliotheken Leiden verworven de nalatenschap van Jan Wolkers (1925-2007). >pagina 55 Het Joods Historisch Museum kocht samen met het Jüdisches Museum in Archäologischen Quartier Köln in Duitsland het Machzor, een in het Hebreeuws geschreven middeleeuws geebedenboek. De helft van het jaar zal het Machzor in Duitsland te zien zijn. Het Joods Historisch Museum zorgt voor een digitale

Op de website staat een overzicht van alle aankopen die met een bijdrage van het Mondriaan Fonds hebben plaatsgevonden. Op deze manier worden de rijkdom en de verscheidenheid zichtbaar van de verwervingen met publiek geld – van verkeersvliegtuig Uiver tot de aankoop van de monumentale installatie Church I van Helen Verhoeven (2018). mondriaanfonds.nl/overzichtincidentele-aankopen Aantal aanvragen: 21 Totaal gevraagd bedrag: € 6.760.380 Gehonoreerd: 15 Toegekend bedrag: € 2.320.600

62

Vitale Collectie Nederland > Bijdrage Collectieprogramma’s > Resultaten

Bijdrage Collectieprogramma’s De Bijdrage Collectieprogramma’s is bestemd voor kunstmusea die hun collecties beeldende kunst en/of vormgeving van na 1945 willen uitbreiden op basis van hun collectieprogramma en aankoopplan. Ook kan de bijdrage gebruikt worden om – als onderdeel van het aankoopplan – aan een beeldend kunstenaar een opdracht te verstrekken die is gericht op verwerving van een of meerdere werken voor de collectie. Doel is het verhogen van de kwaliteit, de samenhang en de zichtbaarheid van de Collectie Nederland. De aanvraagrondes vinden om het jaar plaats. In 2017 vond de ronde 2018-2019 plaats.

de kunstenaar als het publiek zeer serieus worden genomen. Uit de achttien in 2018 ingediende verantwoordingen blijkt dat het publiek enthousiast is over nieuwe aankopen: ‘We krijgen positieve reacties op de doorontwikkeling van ons museum inclusief de aankopen. Deze reacties worden mondeling, via Face­ book, Instagram en overige schriftelijke reacties ontvangen.’ De musea melden unaniem dat de bijdrage van het Mondriaan Fonds cruciaal is geweest om aankopen te kunnen doen: ‘Zonder de bijdrage van het Mondriaan Fonds was het niet mogelijk geweest de eigen collectie op deze schaal uit te breiden en zo verder te bouwen aan de collectie volgens de beleidslijnen. Het Mondriaan Fonds speelt met het collectie­ programma een cruciale rol in het kunnen aankopen van actuele kunst.’ En: ‘De bijdrage van het Mondriaan Fonds is van cruciaal belang. Zonder deze bijdrage kunnen geen kunstwerken van (inter)nationale allure worden verworven.’

In 2018 hebben zes musea, die bij de aanvraagronde 2018-2019 een bijdrage voor een periode van één jaar kregen, een vervolgaanvraag ingediend. Vijf aanvragen werden gehonoreerd. De toegezegde bedragen variëren van 25.000 tot 125.000 euro. Bij vijf van de zes musea die voor 2019 een aanvullende aanvraag konden indienen was er sprake van de komst van een nieuwe directeur. Deze musea kregen met de aanvullende middelen de ruimte om het eigen collectie- en aankoopbeleid vorm te geven Net als in 2017 blijkt de Collectie Nederland het referentiekader te zijn. Het Mondriaan Fonds vindt het belangrijk dat de musea hun plannen onderling afstemmen en naar elkaars collecties kijken alvorens een aankoop te doen. De musea zien zelf ook de meerwaarde van het doen van gezamenlijke aankopen: ‘Door de samenwerking werd duidelijk wat de toegevoegde waarde daarvan is op de samenstelling van de collectie van het museum zelf en van de Collectie Nederland’, aldus een aanvrager. Wat verder opvalt, is dat alle musea nadenken over welke rol zij in de samenleving willen spelen, aankoopvoorstellen komen vervolgens op basis van die positiebepaling tot stand. Interessant is dat die posities heel verschillend kunnen zijn en toch tot kwalitatief goede aankoopplannen hebben geleid. Dat maakt dat het museale landschap in Nederland zo gedifferentieerd is. Ten slotte blijkt dat in de plannen zowel

Aantal aanvragen: 6 Totaal gevraagd bedrag: € 632.455 Gehonoreerd: 5 Toegekend bedrag: € 300.000

63

Vitale Collectie Nederland > Bijdrage Collectiemobiliteit > Resultaten

Bijdrage Collectiemobiliteit De Bijdrage Collectiemobiliteit is bestemd voor musea en andere erfgoedinstellingen die collectieonderdelen willen selecteren, afstoten of herplaatsen. Met deze bijdrage wil het Mondriaan Fonds de kwaliteit van collecties, de focus op collectieprofielen en de zichtbaarheid van de Collectie Nederland voor het publiek vergroten. Selectie, overdracht en afstoten van collectie­ onderdelen bevorderen dat instellingen zich meer onderscheiden.

In 2018 heeft Museum Stoomtrein Goes-Borsele een verantwoording ingediend met betrekking tot het verwerven, demonteren en herplaatsen van de productie­ hal van de voormalige Allen & Co fabriek voor spoorwegmaterieel op het museumterrein in Goes. Het project ontving veel media-­aandacht, zowel regionaal als landelijk. Dit vergrootte de naams­bekendheid van het museum als organisatie en zorgde voor ruime bekendheid van het project.

In 2018 is een Bijdrage Collectiemobiliteit toegekend aan het Bijbels Museum voor herplaatsing van een deel van de collectie. De collectie van het Bijbels Museum betreft onder meer uniek protestants erfgoed dat van (inter)nationaal belang is. Het is belangrijk dat de collectie met uiterste zorgvuldigheid, volgens de museale standaard en regels wordt behandeld. Hierbij dient zorg en aandacht te worden besteed aan de donateurs die de collectie bijeen hebben gebracht als deze wordt herplaatst of herbestemd. Een goede vertegenwoordiging van de collectie in de Collectie Nederland is voorts essentieel omdat slechts weinig protestants materieel erfgoed is behouden.

Aantal aanvragen: 1 Totaal gevraagd bedrag: € 153.939 Gehonoreerd: 1 Toegekend bedrag: € 80.000

Het is belangrijk dat musea nadenken over hun missie en wat voor collectie daarbij hoort, zodat collecties uit de depots weer zichtbaar worden voor museumbezoekers. Collecties die niet bij de missie passen, komen wellicht in andere instellingen beter tot hun recht. Het onderzoeken en mogelijk afstoten van collecties is een arbeids­ intensief traject. Een Bijdrage Collectiemobiliteit kan dan een financiële uitkomst bieden.

64

Vitale Collectie Nederland > Bijdrage Beschermd Cultuurgoed > Resultaten

Bijdrage Beschermd Cultuurgoed Aantal aanvragen: 2 Totaal gevraagd bedrag: € 150.000 Gehonoreerd: 1 Toegekend bedrag: € 35.000

Eigenaren en beheerders van objecten en verzamelingen die geregistreerd zijn in het Register zoals bedoeld in de Erfgoedwet (voorheen wbc-lijst) kunnen een Bijdrage Beschermd Cultuurgoed aanvragen. De bijdrage stimuleert goede zorg voor objecten die een belangrijk onderdeel zijn van het Nederlands cultureel erfgoed en bevordert voor zover mogelijk ook de publiekstoegankelijkheid ervan. In 2018 is een Bijdrage Beschermd Cultuur­ goed toegekend aan het Bartholomeus Gasthuis voor de verbetering van de klimaatomstandigheden ten behoeve van de wandkleden in de Regentenzaal. De Erfgoedinspectie en het Instituut Collectie Nederland hebben de noodzaak om de klimaatinvloeden aan te pakken reeds jaren geleden aan de orde gesteld. Het Bartholomeus Gasthuis heeft na uitvoerig onderzoek relatief eenvoudige oplossingen gevonden om de conservering, de temperatuur, de relatieve vochtigheid van de lucht, het invallend licht en de zoninstraling terug te dringen. >pagina 61

65

Opdrachten Publiek en privaat opdrachtgeverschap is van belang voor de productie en zichtbaarheid van kunst. En voor het verruimen van het publieke draagvlak voor kunst. Of het nou gaat om een afzonderlijk kunstwerk of een intensievere samenwerking met een kunstenaar.

ervaringen

69 73 75

Jacqueline Grandjean – Bijdrage Opdrachtgeverschap Frank Koolen – Bijdrage Opdrachtgeverschap Ella Derksen – Bijdrage Opdrachtgeverschap

resultaten

bijdragen 76 Bijdrage Opdrachtgeverschap

67

Giorgio Andreotta Calò, Anastasis, Oude Kerk, 2018. Foto: Matthijs Immink

Opdrachten > Bijdrage Opdrachtgeverschap > Ervaringen

Over rood licht en de kerk als donkere kamer Jacqueline Grandjean over de opdracht aan Giorgio Andreotta Calò

Het is de warmste meimaand in driehonderd jaar en de Oude Kerk in Amsterdam baadt in een rode gloed. Kunstenaar Giorgio Andreotta Calò bekleedde alle ramen met rode folie, ruim 1600 vierkante meter. Het licht gloeit door heel het interieur. ‘Het is een lichamelijke ervaring,’ zegt Jaqueline Grandjean, directeur en curator: ‘Je wordt erin ondergedompeld. Er is veel om over na te denken én het heeft emotionele impact. De kerk is als oudste gebouw van Amsterdam vol betekenis. ‘s Zondags wordt de eredienst hier gevierd, een verrassing voor Giorgio, die dacht dat de kerk ontwijd was. Maar het interieur is getekend door de Beeldenstorm in 1566; de overgang van katholiek naar protestants. Bijna al het gebrandschilderd glas is toen vernietigd. Italië kent geen beeldenstorm. Zelfs in Europa verschillen onze culturen soms meer dan we denken.’

actuele kunst. De bedoeling is: elkaar versterkende functies. Onvermijdelijk schuurt dat soms. De bijbel blijkt lastig leesbaar bij rood licht. Maar de eenheid van kunst en religie wekt ook intense ontroering. Zoals een foto zich ontwikkelt in rood licht, bereik je hier steeds diepere lagen. In de Mariakapel, waar nog gebrandschilderd glas resteert, maakt Giorgio levensgrote afdrukken van het raam op lichtgevoelig papier, met de kerk als donkere kamer.’

‘De eenheid van kunst en religie wekt ontroering’

Het Mondriaan Fonds verleende voor Anastasis een Bijdrage Opdracht­ geverschap en compensatie kunstenaarshonorarium. ‘Onmisbaar gezien de buitengewone schaal en complexiteit van zulk site-specific werk’, aldus Grandjean. ‘Het is belangrijke, maar nauwelijks tot niet te verhandelen kunst; een actuele reflectie op cultureel erfgoed met veel impact, maar je hebt een publiek fonds nodig voor het omarmen van deze artistieke reikwijdte en ambitie.’

Door Calò’s ingreep vlamde het historisch omslagmoment zomer 2018 in de herinnering op, maar de focus op het licht gaf ook een hoofdrol aan de zon. De titel Anastasis duidde op vernietiging én wederopstanding, de eenheid van dag en nacht, licht en leven. ’s Nachts brandde de kerk als rode lantaarn; een baken in de rosse buurt.

Een permanente installatie van Giorgio Andreotta Calò is nazomer 2018 in aansluiting op zijn tijdelijke ingreep in de Oude Kerk onthuld in de Heilig Graf Kapel. Het vensterglas is hier vervangen door helderrood mondgeblazen glas.

Grandjean: ‘De Oude Kerk fungeert als kerk, monument, museum én instituut voor 69

70

Giorgio Andreotta Calò, Anastasis, Oude Kerk, 2018. Foto: Gert Jan van Rooij

71

Frank Koolen, Monument voor Toekomstig Geluk, 2018. Foto; Jilmer Postma

Opdrachten > Bijdrage Opdrachtgeverschap > Ervaringen

‘Kunstraket lanceert humor en geluk tussen hoogbouw in Drachten’ Kunstenaar Frank Koolen en bewoner Wim Schraa over opdrachtgeverschap

Een felgekleurde raket is geland tussen drie flats aan de oostkant van Drachten, de Tjaardaflats waarmee Drachten na de oorlog stedelijk aanzien kreeg. In de volksmond heten ze de rode, gele en blauwe flat. Passend bij deze hoogbouw maakte Frank Koolen zijn raketsculptuur: Monument voor Toekomstig Geluk. Het is een kunst­opdracht van de gemeente Smallingerland en de Vereniging van Eigenaren (VvE) van de Tjaarda­ flats. Drie woorden waren uitgangspunt: dromen, toekomst en vooruitgang.

waarin ook de Tjaardaflats bakens in een levendige wijk zijn. Bij het waarmaken daarvan speelt de zichtbaarheid van kunst een rol, als uitnodiging tot saamhorigheid.’ Met wat geluk wordt de raket spil van zijn omgeving. In de voet komen zitplaatsen, waar mensen kunnen uitrusten en bijkletsen. Maar de echte verrassing prijkt hogerop. ‘Een kunstenaar moet iets onverwachts toevoegen, vindt Koolen. ‘De top verandert van kleur. Elke maand licht één van de huisnummers op. De gelukkige bewoner wint een prijs. Daaraan werkt de middenstand van Drachten mee: met een dinertje bij kaarslicht, nieuwe hondenmand of knipbeurt bij de kapper. De loterij zorgt voor humor, maar is tegelijk aanleiding om de bewoners over hun prijs en zichzelf te interviewen in een plaatselijke flyer.’

‘Kunst als uitnodiging tot saam­ horigheid’

‘Dit beeld brengt nog wel wat reuring teweeg,’ verwacht Wim Schraa, bewoner van de rode flat en voorzitter van de VvE. ‘Ik woon op de dertiende woonlaag, de hoogste, in een hoekappartement. Ruim zicht dus. Toch ken ik weinig andere bewoners. Zo vergaat het de meeste van ons en daar mogen we best wat aan doen. Ik ben benieuwd wat er gebeurt met dit beeld als trefpunt.’

‘Wat ik mooi vind,’ zegt Schraa, ‘is dat Koolen nadere kennismaking en betrokkenheid oproept. Ik zie dit als een kunstwerk met effect.’

‘Soms moet een alien landen om het gesprek een frisse start te geven,’ zegt Koolen. ‘De gemeente heeft een droom: die van Drachten als prettige bestemming,

73

Boris Tellegen, Mondriaan ontmoet Rietveld. Foto: Lighthouse Productions / Dirk Verwoerd

Opdrachten > Bijdrage Opdrachtgeverschap > Ervaringen

‘Van zuil tot zuil werkt het als een reeks ontmoetingen’ Ella Derksen over de kunstopdracht aan Boris Tellegen

die ruim zesenhalve meter hoog oprijzen: als totembeelden langs het fietspad, over een lengte van zo’n twintig kilometer.

‘Scholieren, cultuurtoeristen en dagjesmensen, maar ook fietsers tussen huis en werk hebben duidelijk plezier aan deze sculpturen. Ze stappen af en gaan ermee op de foto. De ANWB brengt dit pad tussen Amersfoort en Utrecht nu onder de aandacht als De Stijl fietsroute. Tien nieuwe sculpturen van Boris Tellegen koppelen de geboorteplaats van Rietveld aan die van Mondriaan. Voor deze kunstopdracht werken beide steden samen met musea en kunst­ instellingen. Amersfoort in C, koepelorganisatie, is organisator. En het Mondriaan Fonds gaf een Bijdrage Opdrachtgeverschap. Overheden, kunst­instellingen en het fonds: hun gedeelde inspanning komt hier echt ten goede aan kunst met een maatschappelijk karakter.’

Derksen: ‘Van zuil tot zuil werkt het als een reeks ontmoetingen. De band tussen beide steden komt erin naar voren, via een kruising van kunstgeschiedenis met actuele kunst. Boris’ werk is eigenzinnig. Je kunt er een ode aan De Stijl in zien, maar het is ook street art op groot formaat. Soms lijken zijn sculpturen op computerpixels die in hun beweging zijn gestold. Het is naar buiten gerichte kunst. Er zijn zuilen die met hun industriële materialen aansluiten bij de stad en de high tech wereld van Park Vliegbasis Soesterberg waar je langskomt. En andere sculpturen gaan juist meer op in de natuur: daar slingeren zich bosrank en wilde kamperfoelie omheen.’

‘Ze stappen af en gaan ermee op de foto’

Aan het woord is Ella Derksen, als projectleider nauw betrokken bij de kunstopdracht aan Boris Tellegen. Hij maakte tien zuilen

75

Opdrachten > Bijdrage Opdrachtgeverschap > Resultaten

Bijdrage Opdrachtgeverschap De Bijdrage Opdrachtgeverschap is bestemd voor publieke en private opdrachtgevers die aan beeldend kunstenaars een opdracht willen geven voor het maken van een nieuw, publiek toegankelijk kunstwerk. Met deze bijdrage stimuleert het Mondriaan Fonds initiatieven die in samenwerking tot stand komen en waarbij het maken van beeldende kunst nadrukkelijk wordt verbonden aan het tonen ervan. Publiek en privaat opdrachtgeverschap is van belang voor de productie van kunst; het versterken van het draagvlak voor kunst en het vergroten van de zichtbaarheid van het beeldende kunstaanbod. Het kan gaan om incidentele opdrachten of juist een intensievere samenwerking met een kunstenaar.

Arnhem vormt het opdrachtgeverschap een invalshoek om ook tijdens een periode van sluiting zichtbaar te zijn. Het geeft Negin Zendegani de opdracht een onderzoek te doen naar de Arnhemse makers en ze in beeld te brengen. Dit resulteert in een fotoserie die wordt gepresenteerd in de openbare ruimte, als een handreiking van Museum Arnhem aan de stad in de periode van sluiting. Daarnaast bestaat er binnen de Bijdrage Opdrachtgeverschap de mogelijkheid een ontwikkelbijdrage aan te vragen. Een voorbeeld hiervan is de aanvraag van Stichting Bewogen Aarde voor de ontwikkelfase van Art7 waarbij aan een tiental regionale en nationale kunstenaars opdracht wordt gegeven een monumentaal beeld te ontwerpen en vervaardigen dat aansluit bij het gebied Oldambt en de reeds ontwikkelde werken in de regio. Aanvrager Vrienden van het Singelpark in Leiden zet de ontwikkelbijdrage in om de artistieke invulling van het toekomstige Singelpark te onderzoeken. Daarbij valt op dat het project geĂŻnitieerd is door de bewoners van Leiden zelf waarmee het draagvlak voor de toekomstige kunstwerken groot is.

In 2018 ontving het Mondriaan Fonds 67 aanvragen. Er werd aan 44 opdrachten bijgedragen. De gemiddelde eigen bijdrage van de opdrachtgever (inclusief bijdragen van derden) bedroeg 75 procent van de totale projectkosten. Dat betekent dat iedere bijdrage van het Mondriaan Fonds een driedubbele bijdrage van derden heeft gegenereerd. Ruim de helft van de gehonoreerde aanvragen komt van buiten het culturele circuit, waaronder aanvragers zoals gemeenten, bibliotheken en ziekenhuizen. Een voorbeeld is de opdracht van LUMC Vrienden Stichting voor een herdenkingsmonument voor lichaamsdonoren. Ook festivals geven opdrachten aan kunstenaars. Zo ontving Stichting Possibilize een bijdrage voor een opdracht aan Susan van Hengstum. De stichting organiseert al vele jaren een muziekfestival voor doven, slechthorenden en horenden en vraagt voor de editie in 2019, Sencity Utrecht, onder anderen Van Hengstum een interactieve installatie te maken, die verbinding tussen de diverse publieksgroepen stimuleert. Voor Museum

Alle 41 aanvragers die hun verantwoording in 2018 indienden, noemen de bijdrage van het Mondriaan Fonds cruciaal. Ze sommen verschillende redenen op: het merendeel van de aanvragers geeft aan erin te zijn geslaagd om het beoogde publiek te bereiken en zo’n veertig procent is door de bijdrage bijzondere en ook nieuwe samenwerkingen aangegaan. Daarnaast werd het belang van de bijdrage aangegeven voor de artistiek, inhoudelijke ontwikkeling van de betrokken kunstenaars. Tot slot wordt gemeld dat de bijdrage heeft geholpen om bijdragen te werven van medefinanciers.

76

Opdrachten > Bijdrage Opdrachtgeverschap > Resultaten

Op de website staat een overzicht van alle opdrachten die de afgelopen vijf jaar tot stand zijn gekomen uit samenwerkingen tussen kunstenaars en alle denkbare opdrachtgevers. Inmiddels gaat het om bijna tweehonderd publiek toegankelijke kunstprojecten verspreid over Nederland. Het kan gaan om een installatie, een beeld, videowerk of andere vormen van kunstwerken; met een permanent of tijdelijk karakter. Mondriaanfonds.nl/opdrachtgeverschap Aantal aanvragen: 67 Totaal gevraagd bedrag: â‚Ź 2.249.652 Gehonoreerd: 44 Toegekend bedrag: â‚Ź 1.339.881

77

Presenteren en programmeren Inspirerende presentaties maken de betekenis zichtbaar van beeldende kunst en cultureel erfgoed en doen de vonk overslaan bij een zo divers mogelijk publiek. Het kan gaan om bijzondere (tentoonstellings-)projecten, festivals, programma’s als ook om publicaties die zich weten te verbinden aan een (passend) publiek.

ervaringen

81 83 85 87 89 93 97 99

Friso Lammertse – Projectinvestering Instellingen Wim Hupperetz – Meerjarenprogramma’s Musea en overige Erfgoedinstellingen Maziar Afrassiabi – Meerjarenprogramma’s Presentatie-instellingen Karina Bakx – Werkbijdrage Kunstinitiatieven Alex van Warmerdam – Experimenteerreglement Kunstenaarshonoraria Stephan Keppel – Bijdrage Publicaties Andries van Weperen – Bijdrage Mobiel Erfgoed Pieter van der Ham – Bijdrage Restauratie Mobiel Erfgoed

resultaten

bijdragen 100 Projectinvestering Instellingen 101 Meerjarenprogramma’s Musea en overige Erfgoedinstellingen 102 Meerjarenprogramma’s Presentatie-instellingen 103 Werkbijdrage Kunstinitiatieven 104 Experimenteerreglement Kunstenaarshonoraria 105 Bijdrage Publicaties 106 Bijdrage Mobiel Erfgoed 107 Bijdrage Restauratie Mobiel Erfgoed 108 Bijdrage Jaarlijkse Herdenking Slavernijverleden

79

Friso Lammertse op de tentoonstelling Pure Rubens (Drie Nimfen). Foto: Aad Hoogendoorn

Presenteren en programmeren > Projectinvestering Instellingen > Ervaringen

‘Rubens geeft ons vleugels’ Friso Lammertse over Pure Rubens

‘Bij Rubens wervelt de wereld je tegemoet, vol verstrengelde goden, engelen en helden. Hij wil de mens niet in zijn nietigheid laten zien, maar mee laten wervelen. Alle beweging en sensualiteit; Rubens’ voorliefde voor het vertellen van verhalen en zijn vrije toets van schilderen brengen hem dichtbij de openheid van de actuele kunst en het leven zelf. Vandaar dat de performances in het programma met cross-overs zo goed werkten. Dansers en musici verbeeldden de hartstochten en dynamiek die Rubens schilderde in Venus’ liefdesverhaal of Hercules’ heldendaden, zoals zijn strijd met hellehond Cerberus. Connar Schumacher nam het publiek mee in dans en bio­mechanica; Kristie Su gaf Rubens’ helden een stem op haar viool.’

De bruiklenen completeren het beeld van Rubens’ ontwikkeling, zijn thema’s en technische virtuositeit. Het is een en al dans; een beweging die zich op zaal uitstrekt via hedendaagse geestverwanten. Ook voor hun performances was de bijdrage essentieel.’ Tijdgenoten beschouwden Rubens als ‘de god van de schilders’. Constantijn Huygens noemde hem ‘één van de zeven wereldwonderen’. ‘Superlatieven die indruisen tegen de Nederlandse nuchterheid, maar waar niets op af te dingen valt,’ vindt Lammertse. ‘Rubens geeft ons vleugels. Meestal waren zijn schetsen een voorbereiding op monumentale schilderijen of wandtapijten in paleizen en kathedralen. Vrijwel niemand maakte olieverfschetsen. Rubens pionierde, stak er zijn collega’s de loef mee af en overrompelde opdrachtgevers. In de vaart en nuances, vooral van de menselijke huid, die hij met enkele toetsen in rare kleuren een levende zachtheid gaf, zie je zijn plezier en genie. Bij de uitwerking waren assistenten betrokken, maar door de olieverfschetsen waait Rubens’ eigen adem.’

‘Een vaart die zich uitstrekt op zaal’

Friso Lammertse is conservator bij Museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam. Met Alejandro Vergara van het Prado Museum in Madrid maakte hij Pure Rubens: het grootste overzicht van Rubens’ olieverfschetsen sinds 65 jaar. Boijmans en het Prado bezitten belangrijke verzamelingen schetsen van Rubens. ‘Door de projectinvestering konden we ze op het hoogste internationale niveau uitbreiden.

81

Puzzelen in het ArcheoLAB. Foto: Lize Kraan

Presenteren en programmeren > Meerjarenprogramma’s Musea en overige Erfgoedinstellingen > Ervaringen

Puzzelen met scherven

Wim Hupperetz over het delen van archeologische kennis via ArcheoHotspots ArcheoHotspots zijn de vooruitgeschoven post in de wereld van de archeologie. Ze bieden een kijkje in de keuken bij archeologische musea en studiecentra. Iedereen kan er gratis binnenlopen, aanschuiven voor het puzzelen met scherven of het bespreken van opgravingen uit de eigen achtertuin met een archeoloog. Dankzij het publieke enthousiasme en een uitdijend netwerk van deskundigen en vrijwilligers groeien de ArcheoHotspots in aantal, door heel Nederland. Het initiatief kwam in 2014 van het Allard Pierson Museum in Amsterdam. Tijdens de Nationale Archeologiedagen in oktober 2018 zijn locatie tien en elf geopend, in Lelystad en Heerlen.

het zichtbaar maken van archeologisch onderzoek en erfgoed.’ Kenmerkend voor de schatten van de archeologie is immers juist hun geschiedenis van ónzichtbaarheid. ‘Ze zitten per definitie onder de grond.’ En anders, zegt Hupperetz, ‘belanden ze al gauw in de depots van overheden en musea’. Museumpubliek en vrijwilligers dragen letterlijk een steentje bij aan het archeologisch onderzoek, door het ordenen van scherven, kledingfragmenten, lakzegels en andere kleine vondsten, tot druivenpitten aan toe. Vaak restanten uit een vroegere beerput, ‘materiaal dat al kapot is en waarmee dus weinig mis kan gaan’, aldus Hupperetz, ‘terwijl het wél veel oplevert. Ons bodemarchief is rijker dan je verwacht. Bezoekers treffen elkaar voor een oefening in kijken, waarbij ze veel opsteken van elkaar en de opgeleide vrijwilligers. Achter de schermen vraagt het organisatie, tijd en inzet; daarom zijn de bijdragen van het Mondriaan Fonds onmisbaar; het zijn investeringen in een voortdurende participatieve dialoog die rechtstreeks ten goede komt aan het publiek.’

‘Ons bodem­ archief is rijker dan je verwacht’

Wim Hupperetz, directeur van het Allard Pierson Museum, is initiator van de ArcheoHotspots. Aanstekelijke communicatie met het publiek en professionele training van de begeleidende vrijwilligers liggen aan de bron van het succes, vertelt hij. ‘Het interessante van dit initiatief is dat het landelijk wordt aangestuurd, maar uitsluitend kan slagen wanneer het lokaal wordt gedragen en gestimuleerd door alle partijen. Krachtenbundeling is een voorwaarde bij het bereiken van ons hoofddoel:

83

Maziar Afrassiabi bij Rib in Rotterdam. Foto: Aad Hoogendoorn

Presenteren en programmeren > Meerjarenprogramma’s Presentatie-instellingen > Ervaringen

‘Een uitbundige verbintenis met de omgeving’

Maziar Afrassiabi over de bijdrage presentatie-instellingen Afrassiabi: ‘De ruimte wordt omgebouwd tot verdergaande eenheid met de wijk en locatie voor experiment. Het wordt een kunstenaarsaccommodatie waar, van kruip­ ruimte tot dak, vaste contouren verdwijnen en de infrastructuur een vrij, speels en publiek element opvoert.’ Juist dat element van vrijheid, aldus Afrassiabi, is mogelijk dankzij de bijdrage. ‘Als jong initiatief ben je relatief kwetsbaar en is deze steun in de rug belangrijk om het programma tot bloei te laten komen. Bij onze professionalisering hoort het beter belonen van degenen met wie we samenwerken. En het is erkenning op landelijk niveau; dat maakt ook onze positie in gesprek met andere partijen sterker.’

In een voormalige slagerij op Rotterdam-­ Zuid huist sinds 2015 kunstruimte Rib, een presentatie-instelling voor beeldende kunst in haar meest veelzijdige gedaante. Ook publicaties, radio- of internetprogramma’s horen erbij. Oprichter en directeur Maziar Afrassiabi spreekt van ‘een radicale, uitbundige verbintenis met de omgeving.’ Rib wil ‘de publieke ruimte versterken door een open contact met de stad rondom, met de bewoners en gebruikers van de wijk.’ Het Rotterdamse Charlois kent een eigen stijl en sfeer, met veel culturele diversiteit. ‘Aspecten daarvan komen hier naar voren, al gaat het niet per se om deze specifieke locatie, maar eerder om de mentaliteit deel te willen uitmaken van alles wat hier kenmerkend is en tegelijk verwijst naar verwante werelden elders’, aldus Afrassiabi. ‘Wij verbinden ons internationale netwerk en kunstenaars met een veelzijdige praktijk aan de lokale omgeving.’

‘Open en vrij van de kruipruimtes tot het dak’

Op het dak van Rib komt een uitkijkplek om naar de lucht en de vogels te kijken, evenals een duivenhok ontworpen door Julian Lewis en Paul Elliman. ‘Zo ontstaat, vanuit de focus op de wijk, een verschuiving naar de vele werelden en perspectieven die, al was het maar door hun migratie­patronen, ook worden belichaamd door de vogels.’

Eind 2018 ontving Rib een Bijdrage Meerjarenprogramma’s Presentatie-­instellingen.

85

Alban Karsten, Mitigations. Foto: Tom van Huisstede

Presenteren en programmeren > Werkbijdrage Kunstinitiatieven > Ervaringen

‘Een boost voor kunstenaars en voor Groningen als kunststad’ Karina Bakx over kunstinitiatief Het Resort in Groningen

en maakt het vervullen ervan ook echt mogelijk. Van de kunstenaars vragen we veel en daar willen we evenveel tegenover stellen. Erekwestie: als we het doen, dan ook goed, dus met professionele honoraria volgens de richtlijn. Ellen en ik steken veel vrijwillige uren in Het Resort, maar met het oog op de duurzaamheid moet je ook als organiserend team proberen mensen uit te betalen. Wij streven ernaar op de langere termijn te plannen. Gezien en gewaardeerd worden helpt daarbij.’

‘We geven kunstenaars die een band met Groningen hebben de kans één seizoen uit hun beslommeringen los te breken. Het Resort voorziet in een werkperiode, show en passend honorarium. Dat is een boost voor de beroepspraktijk en voor Groningen als kunststad. Elk seizoen komen drie kunstenaars samen, die op elkaar inspelen en een show maken, telkens ergens anders zodat we een ruimer publiek bereiken dan de vaste kunstkijkers. Begin 2018 stonden we in de Machinefabriek van het Noord Nederlands Toneel. Eind 2018 opende de show bij een ex-benzinestation aan de Turfsingel, waar Alban Karsten met zijn auto op een betonnen bloembak knalde.’

‘Schakel in de kunst­ keten’

Mitigations – het autowrak – van Alban Karsten zette de schoonheid van het gevaar op scherp, tegen de betonnen bloembak die aan barricades tegen terrorisme doet denken. Bakx: ‘Mensen gingen ermee op de foto, maar we hebben ook heel wat telefoontjes met de politie gepleegd. Voorbijgangers maakten er melding van. Kijk, als het Groninger Museum zoiets doet gelooft iedereen het wel, in de context die wij eraan kunnen geven, met de esthetica van de straat, krijgt kunst een andere urgentie.’

Karina Bakx is samen met Ellen de Haan directeur van het piepjonge kunstinitiatief Het Resort. ‘Voorjaar 2018 gingen we open; in het najaar kregen we de werkbijdrage. Kunstinitiatieven konden 10.000 euro aanvragen, die flexibel kan worden besteed. Deze landelijke erkenning bevestigt onze rol als schakel in de kunstketen

87

Alex van Warmerdam, Schneider vs Bax (filmstill), 2015

Presenteren en programmeren > Experimenteerreglement Kunstenaarshonoraria > Ervaringen

‘Gedegen én eerlijk samenwerken’ Alex van Warmerdam en Jaap Guldemond over tien nieuwe installaties voor Eye Filmmuseum

‘Interdisciplinair werk blijft precair’, zegt Jaap Guldemond, hoofd tentoonstellingen bij Eye Filmmuseum in Amsterdam, over de wisselwerking tussen film en beeldende kunst. Hij maakte tentoonstellingen met Anthony McCall en William Kentridge, waarin ruimtelijke projecties de museumzalen in een beweeglijk parcours veranderden. In 2018 volgde L’histoire kaputt van film- en theatermaker, kunstenaar en dichter Alex van Warmerdam. Naast zijn speelfilms, presenteerde Eye tien nieuwe installaties.

L’ histoire kaputt onthaalde het publiek op een filmisch parcours van installaties. ‘Voor het eerst kon ik tien maanden aan een stuk aan nieuwe beelden doorwerken. Die staan op zichzelf, zij het met de suggestie van een onderling verband’, zegt Van Warmerdam. ‘Voor mij telde het werken in vrijheid, los van enig script: het beproeven van ideeën; de mogelijkheid ze te verwerpen; schetsen en plannen kunnen ontwikkelen die zich gaandeweg scherper aftekenen. Ik was blij met die ruimte, die ontstond dankzij het fonds, want geld is er nooit bij voorbaat voor experiment en dreigt ook onderweg altijd op te raken.’

‘Inter­ disciplinair blijft precair’

‘Een mix van David Lynch en Edward Kienholz,’ schreef de Volkskrant, die de tentoonstelling vijf sterren gaf. Guldemond: ‘Het denken in geschilderde beelden speelt bij Alex overal doorheen. Zijn films beginnen vaak als geschilderde sequenties. Het is bijzonder dat iemand op zoveel gebieden iets op hetzelfde hoge niveau kan. Ook gezien de terugkerende strijd om financiën. Want: ontkom je aan kaders, dan val je er ook buiten. Gelukkig kregen we een Bijdrage Opdrachtgeverschap en compensatie via het Experimenteerreglement Kunstenaarshonoraria. Alleen zo kun je gedegen én eerlijk samenwerken. En een ontwikkeling in een oeuvre verwezenlijken.’

De beweeglijkheid van denken bleef zichtbaar in stopmotionfilms als L’histoire kaputt, waarnaar de tentoonstelling was genoemd; ‘een film over het schilderen zelf ’, aldus Van Warmerdam, waarin alles verandert en vloeibaar is als verf. ‘Niets krijgt een eindoordeel. Want dat ligt verderop. Bij het maken was ik voortdurend onderweg. Zo vrij als een vogeltje.’

89

90

Alex van Warmerdam, Zijkanaal B, 2018

91

Stephan Keppel, actie 5 New York. Foto: Hans Gremmen

Presenteren en programmeren > Bijdrage Publicaties > Ervaringen

Flat Finish – New York als rauwe scan

Stephan Keppel over het fotoboek in omtrekkende bewegingen ‘Over Parijs verschijnen per jaar zeker driehonderd fotoboeken; over New York nog vele malen meer. Hoe voeg je daar een eigen versie aan toe?’ Stephan Keppel vond ontsnappingsroutes, weg van de clichés. Na publicaties over Den Helder (Reprinting the City) en Parijs (Entre Entree), maakte hij Flat Finish, over New York, samen met grafisch ontwerper Hans Gremmen en uitgeverij FW:Books. Het Stedelijk Museum Amsterdam toonde Flat Finish als één van de Best Verzorgde Boeken 2018; tegelijk presenteerde FW:Books het op de New York Art Book Fair.

Met vierhonderd pagina’s en een omslag in reliëf is Flat Finish een stevig object; bijna zelf een gevelsteen. Het boek omvat veel close-ups, met harde zwartwit contrasten. Alleen het Empire State Building baadt in fanatiek gekleurd licht. Het effect is filmisch én fysiek. Keppel: ‘Die dubbel­zinnigheid heeft te maken met het imago van de stad en de dynamiek van het printen. Dankzij de fondsbijdrage konden we het onderzoek uitvoeren tot op de filmset van New York in Los Angeles, bij Paramount Studio’s. En in het Canadian Centre for Architecture in Montreal, met 19e eeuwse stadsfotografie en het archief van Gordon Matta Clark. Via de film, documentaire fotografie en kunst van Matta Clark versmelt de gescande stad met de mythe. En alle beelden gaan mee mijn studio in, waar grafische keuzes tellen: het gebruik van speciale inkten, met veel pigment of metalen. Met mijn scans, foto’s, gerecyclede beelden en druktechnieken, maak ik een nieuwe stad in inkt.’

‘Een nieuwe stad in inkt’

Keppel werkt als fotograaf annex verzamelaar. ‘Ik zie de stad langs de omweg van het beeld’, zegt hij. ‘Als weergave van zichzelf.’ Foto’s van architectonische fragmenten in online kringloopwinkels vormden de aanleiding tot eigen strooptochten langs gevels, hekwerken en zuilenrijen in Manhattan en tweedehandsloodsen in Brooklyn en Queens. ‘Flat Finish stond als aanduiding van een matte verfsoort op oude blikken. De alliteratie, het ritme en de suggestie van vlakke afwerking passen bij dit boek over de stad in oppervlakken; New York als rauwe scan.’

93

94

Stephan Keppel, actie 3 New York. Foto: Hans Gremmen

95

Hout-Vaert

Presenteren en programmeren > Bijdrage Mobiel Erfgoed > Ervaringen

‘De dynamiek van varend hout’

Andries van Weperen over de Bijdrage Mobiel Erfgoed

‘Hout speelde de hoofdrol in dit evenement op het water: als vracht en verwerkt in de vrachtschepen zelf, een historische vloot. We brachten varend erfgoed in beeld; de vloot bestond uit klassieke transportschepen voor hout en schepen die uit klassiek hout zijn opgebouwd. Daarmee zorgden we voor een evenement dat Friesland doorkruiste. Mensen voeren mee en kwamen erop af in de havens, maar ook onderweg, langs de wal was het feestelijk,’ vertelt Andries van Weperen, secretaris van Stichting De Boad­skipper. Het Mondriaan Fonds kende een Bijdrage Mobiel Erfgoed toe aan HoutVaert, dat deel uitmaakte van het programma rond Leeuwarden, Culturele Hoofdstad van Europa.

over het water voerden, trad een orkest op met cellisten, violisten, fluitisten en andere musici met houten instrumenten. Ze speelden het stuk Wood, dat Kees van der Meer in onze opdracht heeft gecomponeerd.’ De hele geschiedenis van het vervoer, de handelsverbindingen met Scandinavië en het verwerken van hout kwam tijdens Hout-Vaert aan bod. De start was in Dokkum, waar, evenals in de 16e eeuw, hout werd binnen gevaren; daarna ging het via Burdaard naar Leeuwarden en Grou, tot in IJlst, bij de houtzagerijmolen, waar de stammen tenslotte worden verzaagd. ‘Dat gebeurt voorjaar 2019, wanneer ook het boek uitkomt waarin de geschiedenis van deze historische schepen wordt doorverteld, met de prachtige foto’s die we hebben gemaakt. Zonder bijdrage van het fonds hadden we deze reis nooit van begin tot eind kunnen maken, laat staan als publieksevenement. En dat is juist zo mooi bij het zichtbaar maken van mobiel erfgoed: alle schepen komen in beeld en worden toegelicht, met de dynamiek die hoort bij het varend hout.’

‘Publieks­ evenement op het water’

‘Vlaggenschip was de honderd jaar oude Blazer TX33 uit Makkum, gevolgd door ruim vijftig schepen. Aan boord was een tentoonstelling over de geschiedenis van houttransport ingericht en gaven we workshops houtbewerking. Zes boten fungeerden als werkplaats. Kinderen konden meevaren en hadden zo een korte vakantie. Onderweg, op de verzameling boomstammen die we net zoals in het verleden als vlot

97

Tramlocomotief Vrijland

Presenteren en programmeren > Bijdrage Restauratie Mobiel Erfgoed > Ervaringen

‘Stoomlocomotief over smalspoor is een tijdcapsule’

Pieter van der Ham over de Bijdrage Restauratie Mobiel Erfgoed Tramlocomotief Vrijland is een tijdcapsule, zegt Pieter van der Ham, voorzitter van Stoomtrein Katwijk Leiden, het smalspoormuseum in Zuid-Holland. De locomotief is 115 jaar oud en wonderwel overgeleverd, met haar opbouw in glanzend groen, voorzien van witte biezen en koperen accenten. Tot 1956 reed ze in Gelderland, met personen- en goederentrams. Daarna werd Tramlocomotief Vrijland een museumstuk; eerst in Spoorwegmuseum Utrecht, waar het schilderwerk nog is bijgewerkt; sinds 2003 in Museum Stoomtrein Katwijk. De museale zorg verklaart de conditie van de locomotief. Het interieur is sinds 1956 onveranderd; de ketel dateert zelfs nog uit 1904. De nu onvermijdelijke restauratie respecteert het originele karakter, aldus Van der Ham. ‘Daarin verschilt de Vrijland van de twee vergelijkbare locomotieven in Nederland, die herbouwd moesten worden.’

geconserveerd; de ketel vervangen door een nieuw, identiek exemplaar. Deze ingreep garandeert ‘een bedrijfsvaardige restauratie’. ‘In een voertuig dat kan rijden schuilt het beste behoud ervan. En daarmee brengen we een historisch trambedrijf tot leven in ons buitenmuseum, gezien de combinatie met replica’s van originele gebouwen, zoals het station van Gorssel en de stoom­ locomotievenloods van Doetinchem. Tegenwoordig pakken we gemakkelijk het vliegtuig naar de Malediven, maar indertijd was de interlokale stoomtram hét tot de verbeelding sprekende vervoerbedrijf. Dat verhaal wordt hier zichtbaar.’

‘We brengen een historisch trambedrijf tot leven’

Uiterlijk in 2021 zal de tramlocomotief weer rijden als tijdcapsule naar het begin van de vorige eeuw, belooft Van der Ham. ‘Er wordt door professionals en vele vrijwilligers aan gewerkt. De toekenning van het Mondriaan Fonds is een belangrijke erkenning van de sector. De inzet van vrijwilligers is hier ongekend groot, wat het belang van mobiel erfgoed als onderdeel van ons gemeenschappelijke, culturele erfgoed alleen maar onderstreept.’

Het Mondriaan Fonds stelde 80.000 euro beschikbaar voor het herstel, uit de extra middelen die het kabinet in 2018 vrijmaakte voor verduurzaming van mobiel erfgoed. Het uiterlijk van de Vrijland wordt

99

Presenteren en programmeren > Projectinvestering Instellingen > Resultaten

Projectinvestering Instellingen Van Deventer Boekenstad tot een expositie over Bauhaus Nederland in Museum Boijmans Van Beuningen; de Projectinvestering Instellingen maakt uitzonderlijke projecten mogelijk van beeldende kunst- en erfgoedinstellingen. Projecten die de gangbare (tentoonstellings-) praktijk overstijgen en de relatie met de burger versterken. Projecten van nationaal belang, dan wel met een belangrijke regionale uitstraling. Doel is bijzondere kunst- en erfgoedprojecten te stimuleren en die op inspirerende wijze zichtbaar te maken.

In 2018 dienden 72 aanvragers een verantwoording in van een eerder toegekende bijdrage. Bijna alle aanvragers geven aan dat ze op een inspirerende manier publiek bereikten. Tachtig procent stelt nieuw publiek bereikt te hebben, variërend van een uitbreiding van regulier eigen publiek tot het bereik van bijzondere doelgroepen zoals jongeren en jongvolwassenen. De helft van de aanvragers geeft aan het publiek actief te hebben betrokken. Zo meldt een aanvrager: ‘In de opzet van het programma was de uitwisseling tussen de makers en denkers onderling en met het publiek van levensbelang; pas dan zouden de gemeenschappelijke thema’s als (post) kolonialisme, queer futures, emancipatie en omgang met de aarde en de ander vanuit de verschillende disciplines besproken kunnen worden. De deelnemers bezochten elkaars activiteiten en waren een betrokken publiek.’ Meer dan tachtig procent van de aanvragers stelt bijzondere samenwerking(en) gerealiseerd te hebben. En een aantal van de aanvragers geeft aan dat presentaties op onverwachte plekken plaatsvonden en dat een nieuwe werkwijze werd ingezet of ontwikkeld binnen het project. Bijvoorbeeld een project waarbij buurtbewoners actief werden betrokken: ‘De tentoonstelling werd gerealiseerd in samenwerking met buurtbewoners. Deze stelden genereus hun huizen ter beschikking voor het tonen van de werken van een van de kunstenaars uit het programma. Het uitgebreide publieke programma kende een groot aantal nieuwe bezoekers, die zich thuis voelden bij een inhoudelijk, verdiepend programma en op zoek waren naar uitwisseling.’

In 2018 werden 182 aanvragen ingediend, in vergelijking met 161 aanvragen in 2017. Hiervan werden 92 aanvragen gehonoreerd, twintig procent meer dan in 2017. Het ging om 34 projecten op het gebied van beeldende kunst en 58 erfgoedprojecten. De bijdrage lag in een aantal gevallen lager dan aangevraagd, omdat het budget ook in 2018 overvraagd is. Regionaal Historisch Centrum Limburg ontving bijvoorbeeld een bijdrage voor het ontwikkelen van een digitale onderzoeksgids om alle Limburgse archieven met betrekking tot de Tweede Wereldoorlog samen te brengen. Op die manier wordt het publiek gestimuleerd van deze waardevolle archieven gebruik te maken. Het Utrechts Archief heeft een bijdrage gekregen voor een herinrichting. Verder droeg het fonds bij aan het project Reizend Erfgoed van erfgoedpartners waarbij oudere bewoners van zorginstellingen, die niet meer in staat zijn om zelf naar een museum te gaan, toch in aanraking kunnen komen met museale objecten. Voor Schunck* betekent het een tentoonstelling te kunnen realiseren rondom het werk van kunstenaar Jean-Michel Basquiat. Ook in 2018 ontvingen een aantal multidisciplinaire festivals een bijdrage voor hun beeldende kunstprogramma, zoals Tweetakt, LekArt en Todays Art.

Aantal aanvragen: 182 Totaal gevraagd bedrag: € 8.588.850 Gehonoreerd: 92 Toegekend bedrag: € 3.909.290

100

Presenteren en programmeren > Meerjarenprogramma’s Musea en overige Erfgoedinstellingen > Resultaten

Meerjarenprogramma’s Musea en overige Erfgoedinstellingen als een cruciale stap in de voorbereiding richting realisatie van een vernieuwd Thermenmuseum. De hoogste bijdrage ging naar de restauratie van de Zwammerdamschepen uit de Rijkscollectie. Interessant hierbij is dat bij het restauratieproces veel maatschappelijke groeperingen worden betrokken.

Erfgoedinstellingen kunnen aanvragen voor nieuwe, experimentele programma’s over relevante ontwikkelingen op het gebied van hedendaagse beeldende kunst en erfgoed. Doel is instellingen te stimuleren zich te professionaliseren en profileren om een unieke positie in het erfgoedveld te verwerven, waardoor beeldende kunst en erfgoed op een inspirerende manier aan het publiek kan worden getoond en de relatie met de burger wordt versterkt. Omdat het maken van dergelijke plannen veel inventiviteit en kosten vergt, draagt het fonds ook bij aan haalbaarheidsonderzoeken.

Bij zeven van de dertien ingediende verantwoordingen van eerder toegekende bijdragen heeft het programma geleid tot duurzame verbinding met specifieke publieksgroepen, bijvoorbeeld doordat herhaalbezoek geconstateerd is, presentaties meer gericht zijn op actieve beleving bij bezoekers of door duurzame samenwerking met lokale ondernemers en het oprichten van een vriendenvereniging. Zo stelt een aanvrager: ‘De kracht van de hele stad werd ineens zichtbaar, bewoners kwamen uit alle hoeken en gaten en staken elkaar aan. Vaak hadden we meteen contact; soms was een vereniging minder makkelijk gevonden, maar toen de inventarisatie eenmaal rond was, ging het voort met een sneeuwbal­ effect.’ Voor bijna alle programma’s geldt dat nieuwe publieksgroepen bereikt zijn (lokale inwoners, toeristen, scholen) of dat bestaande publieksgroepen op een geheel nieuwe manier zijn aangesproken. Zeven aanvragers stellen dat het programma een betekenisvolle verandering in gang heeft gezet, zoals de manier van presenteren als gevolg van een reeds ingezette veranderende beleidsvisie. Tot slot vermelden alle aanvragers dat de bijdrage van het fonds cruciaal is geweest; het fungeerde als vliegwiel voor andere bijdragen, bood de mogelijkheid om kunstenaars op een reële wijze te betalen en de mogelijkheid om tot nieuwe technologieën te komen.

In 2018 vroegen 38 erfgoedinstellingen voor in totaal 5,6 miljoen euro aan. Het fonds honoreerde 23 aanvragen uit verschillende erfgoedsectoren – van het Nederlands Vestingmuseum met een haalbaarheidsonderzoek voor de ontwikkeling van een nieuw concept voor presentatie en profilering tot de Van Gogh Heritage Foundation dat de drie Van Gogh Heritage centra wil verbinden met lokaal erfgoed (kerk, pastorie, watermolen en knotwilglaantje). Musea denken na over nieuwe manieren om hun publiek te betrekken en te enthousiasmeren. Zo wil het Wereldmuseum Rotterdam Reispaleis 3.0 realiseren: een nieuwe (semi-) vaste presentatie waar kinderen de diverse wereld van Rotterdam leren kennen. Het Stedelijk Museum Schiedam wil met het project Mijn Museum faciliterend gaan werken naar en met de bewoners van Schiedam. Alternatieve presentatiemethoden worden bedacht, zoals het Eindhovens Museum dat geen eigen presentatieruimte heeft maar een programmaketen van evenementen en kleinschalige publieksinteracties ontwikkelt. Het Mondriaan Fonds had in 2018 de beschikking over extra budget voor presentatie en restauratie van archeologische erfgoed. Er werden vier aanvragen gehonoreerd; verschillend van inhoud en omvang. Het Thermenmuseum Heerlen ontving een bijdrage voor een haalbaarheidsonderzoek

Aantal aanvragen: 38, waarvan 6 op het gebied van archeologie Totaal gevraagd bedrag: € 5.652.464 Gehonoreerd: 23, waarvan 4 op het gebied van archeologie Toegekend bedrag: € 2.454.750

101

Presenteren en programmeren > Meerjarenprogramma’s Presentatie-instellingen > Resultaten

Meerjarenprogramma’s Presentatie-instellingen variërend van 30.000 tot 170.000 euro op jaarbasis. Opvallend in de ronde van 2018 was de energie en de betrokkenheid waarmee presentatie-instellingen in Nederland hun activiteiten uitvoeren. Zij doen dat met een minimum aan middelen en personeel, waardoor het risico bestaat dat de presentatie-­instellingen te druk zijn met hun eigen programma’s en zo te veel naast elkaar opereren. Verschillende instellingen reflecteren met hun programma op actuele maatschappelijke ontwikkelingen. In het programma van If I Can’t Dance, I Don’t Want To Be Part Of Your Revolution worden bijvoorbeeld onderwerpen als gender en diversiteit aan de hand van nieuwe performanceproducties onderzocht. Belangrijke aandachtspunten voor deze instellingen zijn (inter) nationale samenwerking en kennisdeling. Er zijn nu sporadisch coproducties met buitenlandse instellingen, de presentatie-instellingen zouden gebaat zijn bij meer mogelijkheden voor internationale samenwerking en kennisdeling die verder gaat dan alleen het presenteren van kunstenaars uit het buitenland.

De bijdrage is voor presentatie-instellingen en platforms met programma’s van één tot drie jaar die bijdragen aan de ontwikkeling van of discussie over hedendaagse beeldende kunst. Instellingen vragen aan voor inhoudelijk samenhangende activiteiten, gericht op presentatie, experiment, opinie en debat. Doel is het stimuleren van instellingen met programma’s die op een onderscheidende manier vorm en inhoud geven aan relevante ontwikkelingen op het gebied van de hedendaagse beeldende kunst en deze op een inspirerende manier zichtbaar maken. Het Mondriaan Fonds draagt bij aan de programma’s van presentatie-instellingen omdat ze cruciaal zijn voor diversiteit en voor regionale spreiding van beeldende kunst. Ze vormen een onmisbare schakel in het beeldende kunstveld. Zowel publiek en kunstenaars als grotere instellingen, galeries en musea zijn omwille van talent­ ontwikkeling en doorstroming van interessante kunstenaars en concepten gebaat bij kwalitatief hoogstaande programma’s. In 2018 vroegen 38 presentatie-instellingen voor in totaal ruim 8,5 miljoen euro aan. De afgelopen jaren was het fondsbudget sterk overvraagd en daarom zette het Mondriaan Fonds reserves in. In 2017 stelde de minister van OCW structureel extra middelen beschikbaar voor presentatie-instellingen (jaarlijks 1,1 miljoen euro) maar het budget blijft krap. Het fonds heeft de aanvragen afgewogen op basis van de kwaliteit van de plannen in de gehele Nederlandse context, inclusief de zes instellingen in de culturele basisinfrastructuur en de tien doorlopende toekenningen van het fonds uit 2017. In 2018 werd ruim 3,3 miljoen euro toegekend aan negentien presentatie-­ instellingen, landelijk gespreid en programmatisch van elkaar verschillend. Deze instellingen, van Aruba tot Groningen, kregen een bijdrage voor hun programma’s

In 2018 deden vijftien presentatie-­ instellingen verslag van hun programma van de voorbije jaren. De bijdrage van het Mondriaan Fonds blijkt cruciaal voor de omvang, kwaliteit en diepgang van de programmering. Zonder bijdrage is het onmogelijk nieuwe producties te realiseren, internationale netwerken te onderhouden of opdrachten te geven. Aantal aanvragen: 38 Totaal gevraagd bedrag: € 8.574.997 Gehonoreerd: 19 Toegekend bedrag: € 3.308.190

102

Presenteren en programmeren > Werkbijdrage Kunstinitiatieven > Resultaten

Werkbijdrage Kunstinitiatieven In 2015 en 2016 stelde het Mondriaan Fonds als pilot via open oproepen werkbudgetten beschikbaar voor kunstinitiatieven in Nederland. Sinds 2017 maakt deze oproep deel uit van het reguliere beleid van het fonds voor presentatie-instellingen en initiatieven. Met de bijdrage wil het fonds recht doen aan de rol en positie van kunst­ initiatieven en tegemoetkomen aan een vraag vanuit het veld voor deze specifieke vorm van ondersteuning aansluitend op de werkwijze en aard van de initiatieven. Met de bijdrage wil het Mondriaan Fonds de wendbaarheid en slagkracht van de initiatieven vergroten, en overdracht, doorstroming en professionalisering bevorderen.

het institutionele kader, maar maken desalniettemin een belangrijk deel uit van de professionele kunstwereld. Ze vormen met name voor kunstenaars een belangrijke schakel tussen de academie, het professionele veld en het publiek. Uit de veertien ingediende verantwoordingen van eerdere toekenningen blijkt dat de bijdrage van belang is geweest voor de totstandkoming van projecten om tot bijzondere samenwerkingen te komen en de zichtbaarheid te vergroten. Bijna een derde heeft geĂŻnvesteerd in residencies. Ongeveer de helft van de aanvragers geeft aan het beoogde publiek actief te hebben bereikt met onder meer lezingen en seminars, workshops en andere vormen van kunsteducatie en (in mindere mate) publicaties. Meer dan de helft van de initiatieven heeft de bijdrage ingezet voor samenwerkingen en ruim twee derde in de digitale zichtbaarheid. Andere genoemde toepassingen van de bijdrage zijn het professionaliseren van de voorzieningen en het betalen van honoraria van kunstenaars.

In 2018 dienden 58 kunstinitiatieven een aanvraag in; een heterogene groep aan organisaties, samenwerkingsverbanden en collectieven die zijn ontstaan vanuit de motivatie kunst op een alternatieve manier te presenteren. Sommigen opereren nomadisch, andere initiatieven hebben een (vaste) locatie of bestaan alleen digitaal. Over het algemeen zijn de initiatieven klein in termen van menskracht en organisatorische structuren, maar beschikken ze over grote (internationale) netwerken. Vijftien initiatieven van Groningen (Het Resort), Arnhem (Studio Omstand) tot Tilburg (Whatspace), Amsterdam (San Seriffe) en Maastricht (B32 Artspace) kregen een werkbijdrage. De gehonoreerde initiatieven kennen een risicovolle en experimentele praktijk. Ze onderscheiden zich door een onafhankelijke en wendbare houding en werkwijze, die dicht bij de kunst en kunstenaars en hun publiek staan. Nederland kent een rijk aanbod aan kleine kunst- en kunstenaarsinitiatieven. Zij hebben een specifieke functie naast de grotere presentatie-instellingen. De kunstinitiatieven opereren veelal buiten

Aantal aanvragen: 58 Totaal gevraagd bedrag: 553.773 Gehonoreerd: 15 Toegekend bedrag: â‚Ź 150.000

103

Presenteren en programmeren > Experimenteerreglement Kunstenaarshonoraria > Resultaten

Experimenteerreglement Kunstenaarshonoraria Musea en andere beeldende kunstinstellingen kunnen voor honoraria aan kunstenaars een gedeeltelijke compensatie aanvragen als zij de in 2017 ingevoerde richtlijn voor kunstenaarshonoraria toepassen. Via het zogeheten experimenteerreglement stimuleert het Mondriaan Fonds de toepassing van deze richtlijn die De Zaak Nu, Beroepsvereniging van Beeldend Kunstenaars, Kunstenbond en Platform Beeldende Kunst begin 2017 lanceerden. De richtlijn is een handreiking aan kunstenaars, instellingen en musea om te komen tot een professionelere contract- en onderhandelingspraktijk bij tentoonstellingen zonder verkoopdoel. De combinatie van richtlijn en reglement zien partijen als de SER en Raad voor Cultuur als goed voorbeeld van collectieve onderhandeling om te komen tot fair practice en het verbeteren van de arbeidsmarktomstandigheden van kunstenaars. Op Prinsjesdag werd bekendgemaakt dat het Mondriaan Fonds een jaarlijks bedrag van 800.000 euro krijgt voor het experimenteer­reglement, om ook in 2019 en 2020 het gebruik van de richtlijn kunstenaars­honoraria te stimuleren richting een ‘nieuw normaal’.

In 2018 is onderzoek gedaan naar de werking en effectiviteit van de richtlijn voor kunstenaarshonoraria. Daaruit blijkt dat het aantal musea en instellingen dat de richtlijn volgt sinds de lancering is verdubbeld. Uit een brede enquête, uitgezet onder zowel kunstenaars als instellingen, blijkt dat vrijwel alle instellingen en zo’n tachtig procent van de kunstenaars de richtlijn inmiddels kent. Twee derde van de instellingen geeft aan de richtlijn ook daadwerkelijk toe te passen. Dat is opvallend omdat twee jaar geleden nog gold dat twee derde van instellingen géén honoraria betaalden. Inmiddels passen al meer dan honderdtien musea en kunstinstellingen in Nederland de richtlijn in de praktijk toe. Uit aanvragen blijkt dat de compensatie van het Mondriaan Fonds vooralsnog cruciaal is: ‘Zonder de bijdrage van het Mondriaan Fonds is er onvoldoende ruimte in de begroting om een bedrag voor het kunstenaarshonorarium ter beschikking te stellen dat zich redelijkerwijs verhoudt tot het normbedrag dat de richtlijn kunstenaarshonoraria voorschrijft.’ En ook: ‘De bijdrage is cruciaal om de werkzaamheden van de kunstenaar op een redelijke wijze te vergoeden en draagt direct bij aan de kwaliteit van het werk, de duurzaamheid van de praktijk van de kunstenaar en aan de goede verstandhouding tussen kunstenaar en instelling.’

Via het experimenteerreglement is in 2018 aan meer dan honderdvijftig instellingen een bijdrage gegeven, een toename van 260 procent ten opzichte van 2017. Het aantal aanvragen zal naar verwachting verder groeien aangezien steeds meer instellingen de richtlijn toepassen en de bekendheid van zowel richtlijn als reglement is gegroeid. Bij aanvragen worden het werk en de tentoonstelling niet inhoudelijk getoetst, maar wordt beoordeeld of instellingen de richtlijn toepassen en op welke wijze.

Aantal aanvragen: 165 Totaal gevraagd bedrag: € 656.590 Gehonoreerd: 152 Toegekend bedrag: € 595.141

104

Presenteren en programmeren > Bijdrage Publicaties > Resultaten

Bijdrage Publicaties procent van de productiekosten. Op deze manier wil het fonds experiment stimuleren en extra bijdragen aan de zichtbaarheid van de beeldende kunstpraktijk in Nederland aan de hand van kwalitatief hoogstaande publicaties.

Beeldend kunstenaars en uitgeverijen kunnen aanvragen voor de productie van bijzondere publicaties van en over levende beeldend kunstenaars. Het gaat om publicaties die drager zijn van een verhaal, oeuvre-publicaties, eerste publicaties van startende talenten of eenmalige opiniërende uitgaven die reflecteren op de kunstenaarspraktijk en bijdragen aan de gedachtenvorming over hedendaagse beeldende kunst. Doel is bijzondere publicaties te realiseren die door inhoud en/of vorm bijdragen aan de discussie over of het inzicht in hedendaagse beeldende kunst.

Uit de 25 verantwoordingen die het Mondriaan Fonds in 2018 ontving, blijkt dat de bijdrage voor iedereen cruciaal was voor het realiseren van de publicatie die zonder de bijdrage niet of veel later zou zijn verschenen. In enkele gevallen wordt gemeld dat de publicatie zonder bijdrage in een andere vorm zou zijn verschenen. Bijna alle aanvragers geven aan dat de publicatie de zichtbaarheid heeft vergroot door deze te koppelen aan presentatiemomenten zoals performances, openingen van tentoonstellingen en publieksactiviteiten, maar ook middels digitale kanalen en de pers. Naast de samenwerking met uitgevers en vorm­gevers, geeft meer dan de helft aan te hebben samengewerkt met andere kunstenaars, bemiddelaars, presentatie-­ instellingen, onderzoeksinstituten en/of deskundigen uit andere disciplines, waaronder medische ethici en ambtenaren van het ministerie van Landbouw. Samenwerking met vormgevers leidde tot aanscherping van zowel het inhoudelijk concept van de publicatie als de presentatie ervan. Zonder uitgevers hadden veel kunstenaars de distributie van het boek zelf moeten organiseren.

In 2018 hebben 38 kunstenaars en 27 uitgeverijen een aanvraag ingediend, in vergelijking met respectievelijk 48 en dertien aanvragen in 2017. Hiervan werden 33 aanvragen gehonoreerd. Meerdere kunstenaars gebruiken de publicatie om een fase in hun werkpraktijk af te sluiten en te reflecteren op voorgaande jaren. Ook wordt de publicatie gebruikt als oeuvre-overzicht. Gehonoreerde monografieën verschijnen vaak tijdens overzichts­tentoonstellingen of solopresentaties. Zo ontving Jap Sam Books een bijdrage voor de Engels­talige monografie Where the river runs van Remy Jungerman. De publicatie dient als oeuvre-overzicht ter ondersteuning van Junger­mans deelname aan de Biënnale van Venetië in het Nederlandse paviljoen. Het Stedelijk Museum Amsterdam ontving een bijdrage voor Truth Futurism, een monografie over het werk van Metahaven (Vinca Kruk en Daniel van der Velden). De publicatie werd uitgegeven ter gelegenheid van een solotentoonstelling.

Aantal aanvragen: 65 Totaal gevraagd bedrag: € 650.912 Gehonoreerd: 33 Toegekend bedrag: € 369.154

In september 2018 is de Bijdrage Publicaties verhoogd van 25 procent van de productiekosten naar 35 procent. Publicaties die gebruik maken van een innovatieve toepassing van printing on demand, e-­publishing of apps, of digitale media integreren kunnen aanspraak maken op vijftig

105

Presenteren en programmeren > Bijdrage Mobiel Erfgoed > Resultaten

Bijdrage Mobiel Erfgoed Organisaties op het gebied van de zorg voor het mobiel erfgoed kunnen sinds 2017 een Bijdrage Mobiel Erfgoed aanvragen. De bijdrage kan worden gebuikt voor bijzondere projecten die gericht zijn op fysieke en virtuele zichtbaarheid, draagvlakvergroting of educatie en die bijdragen aan de professionalisering en versterking van de sector mobiel erfgoed als geheel. Een bijdrage kan ook worden verstrekt als tegemoetkoming voor een haalbaarheidsonderzoek, zoals het fysiek en/of digitaal zichtbaar maken van mobiel erfgoed; het voorbereiden van verregaande vormen van samenwerking of fusie; het professionaliseren van de mobiele erfgoedsector; het inhuren van specifieke expertise; onderzoek naar best practices of het aangaan van intensieve (internationale) samenwerking. Doel is de zichtbaarheid van het mobiel erfgoed te vergroten en de sector verder te professionaliseren.

In 2018 werden twee gerealiseerde projecten verantwoord. Het fonds ontving een verantwoording van het project Hout-Vaert van Stichting De Boadskipper waarmee de geschiedenis van varend erfgoed en tevens de oorspronkelijke functie van schepen bij het vervoer, de handel en het verwerken van hout werden belicht. >pagina 97 Tijdens Hout-Vaert was er aandacht voor doelgroepen als kenners van historische vaartuigen, personen met een lichamelijke beperking en Pabo-studenten. De tweede verantwoording betrof een haalbaarheidsonderzoek van Stichting Beheer Collectie Amsterdam Vervoer Museum naar de mogelijke plaatsing van het laatst over­ gebleven exemplaar van de eerste generatie metrotreinstellen in Amsterdam bij het buurtarchief Bijlmermeer. Het onderzoek bood duidelijkheid over de nodige stappen en de haalbaarheid van de plaatsing van het metrostel.

De bijdrage volgde op de eerder aangeboden Mobiel Erfgoed Lening: een samenwerking met het Nationaal Restauratiefonds waarvan te weinig gebruik werd gemaakt om voort te zetten. Na overleg met het veld en het ministerie is tot deze nieuwe mogelijkheid besloten. In 2018 ontving het Mondriaan Fonds zeven aanvragen, waarvan drie werden gehonoreerd. Zoals de aanvraag voor een AOC (Aircraft Operating Certificate) van Stichting DDA Classic Airlines. Dit certificaat maakt het mogelijk historische vluchten te organiseren met betalende passagiers en een eigen inkomstenbron te genereren om te voorzien in het voortbestaan van de historische luchtvaart­organisatie. Een bijdrage werd ook toegekend aan het MEC (Mobiel Erfgoed Centrum) voor het organiseren van een Mobiel Erfgoed Congres en een expertmeeting over verduurzaming. De twee trajecten dragen bij aan de professionalisering van de mobiel erfgoed sector.

Aantal aanvragen: 7 Totaal gevraagd bedrag: € 1.432.740 Gehonoreerd: 3 Toegekend bedrag: € 92.900

106

Presenteren en programmeren > Bijdrage Restauratie Mobiel Erfgoed > Resultaten

Bijdrage Restauratie Mobiel Erfgoed Organisaties op het gebied van mobiel erfgoed kunnen sinds 2018 aanvragen voor restauratie en herstel van mobiel erfgoed met aandacht voor verduurzaming daarvan. Het gaat om alle sectoren van het mobiel erfgoed: rail, weg, water en lucht. De bijdrage kan worden gebruikt voor restauratie en herstel van mobiel erfgoed dat is opgenomen in het Nationaal Register Mobiel Erfgoed en dat een duidelijke positie inneemt in de verhaallijn van de Toonbeelden, waarmee uitdrukking wordt gegeven aan een bijzonder nationaal of regionaal belang. Doel is het versterken van de kwaliteit, het vergroten van het draagvlak, het operationeel houden en verduurzamen van het mobiel erfgoed door het verstrekken van bijdragen voor de restauratie en herstel van mobiel erfgoed.

Behoud van Spaken­burger Botters ontving een bijdrage om de botter BU 65 te restaureren. Tijdens het onderhoud zijn een aantal slechte plekken ontdekt en er is houtrot geconstateerd in het roer. De geschiedenis van de BU 65 is onlosmakelijk verbonden met de zeilvisserij op de voormalige Zuider­ zee. Daarom is het waardevol dat de stichting zich inzet voor de restauratie en het behoud van deze specifieke botter met als vaste ligplaats de museumhaven van Spakenburg. Aantal aanvragen: 4 Totaal gevraagd bedrag: € 1.106.315 Gehonoreerd: 2 Toegekend bedrag: € 91.315

De Bijdrage Restauratie Mobiel Erfgoed volgde op de reeds bestaande Bijdrage Mobiel Erfgoed, gericht op het vergroten van de zichtbaarheid van mobiel erfgoed en het professionaliseren van de sector. Het ministerie van OCW stelde in 2018 een miljoen euro per jaar beschikbaar voor restauratie en verduurzaming van mobiel erfgoed. Sinds de lancering van deze nieuwe bijdrage in het najaar van 2018 zijn twee van de vier aanvragen gehonoreerd. Stichting Nationaal Smalspoor ontving een bijdrage voor de restauratie van de smalsporige tramlocomotief ZE 607. Museum Stoomtrein Katwijk zal de loco­ motief in rijdende toestand tonen. >pagina 99 Hierdoor kan het verhaal verteld worden van het belang van de plattelands stoomtrein in het begin van de 20e eeuw. Stichting tot

107

Presenteren en programmeren > Bijdrage Jaarlijkse Herdenking Slavernijverleden > Resultaten

Bijdrage Jaarlijkse Herdenking Slavernijverleden De Bijdrage Jaarlijkse Herdenking Slavernij­verleden is gericht op het vergroten van het draagvlak voor de herdenking, waarbij een relatie wordt gelegd tussen verleden en heden, zodat een brug wordt geslagen tussen kunst, cultureel erfgoed en de burger. Belangrijk daarbij is nauwe samenwerking tussen culturele instellingen onderling, met kunstenaars en met andere maatschappelijke partijen. De bijdrage kan alleen aangevraagd worden door het Nationaal instituut Nederlands slavernijverleden en erfenis (NiNsee). Als de aanvraag voldoet aan de formele voorwaarden, stelt het Mondriaan Fonds het bedrag van 50.000 euro ter beschikking aan NiNsee.

Naast de Bijdrage Jaarlijkse Herdenking Slavernijverleden staan verschillende andere bijdragemogelijkheden van het Mondriaan Fonds open voor projecten rond de erfenis van het slavernijverleden, zoals de Projectinvestering Instellingen. Uiteenlopende organisaties, kunstenaars en bemiddelaars kunnen hiervoor een aanvraag indienen. Aantal aanvragen: 1 Totaal gevraagd bedrag: € 50.000 Gehonoreerd: 1 Toegekend bedrag: € 50.000

NiNsee organiseerde op 1 juli 2018 opnieuw de Nationale Herdenking Nederlands Slavernijverleden. Bij het slavernijmonument in het Oosterpark in Amsterdam werd herdacht dat op 1 juli 1863 de slavernij werd afgeschaft in de toenmalige koloniën Suriname en de Nederlandse Antillen. Het NiNsee werkte onder meer samen met Organisatie van Caribische Nederlanders (Ocan), Vereniging Antilliaans Netwerk (VAN), Simia Literario, Multicultureel Netwerk Defensie, Amsterdams Centrum 30 juni – 1 juli, Stichting Eer en Herstelbetalingen slachtoffers van slavernij in Suriname en de Vereniging Opo Kondreman. Keynote speaker bij de herdenking was prof. dr. Hilary Beckles (vice-kanselier van de University of the West Indies en voorzitter van de Caribbean Commission on Reparations van de Caribische Gemeenschap (Caricom). Tevens werden kransen gelegd ter herdenking van de slachtoffers van de trans-­Atlantische slavernij. Aansluitend vond in het Oosterpark het Keti Koti festival plaats om de vrijheid te vieren.

108

Internationale presentaties Het presenteren van beeldende kunst uit Nederland in het buitenland leidt tot versterking van de internationale positie. De nadruk ligt op artistieke ontwikkeling en verbinding in de vorm van uitwisseling en het stimuleren van de buitenlandse vraag naar beeldende kunst uit Nederland.

ervaringen

11 Devrim Bayar – Bijdrage Presentatie Buitenland 1 113 Aaron Seeto – Internationaal bezoekersprogramma 115 Iris Kensmil – Nederlands paviljoen Biënnale van Venetië

resultaten

bijdragen 116 Bijdrage Presentatie Buitenland activiteiten 117 Internationaal bezoekersprogramma 118 Nederlands paviljoen Biënnale van Venetië

109

Cover René Daniëls: Fragmenten uit een onvoltooide roman, 2018

Internationale presentaties > Bijdrage Presentatie Buitenland > Ervaringen

Briljante schilder met Rock and Roll attitude

Devrim Bayar van WIELS in Brussel over René Daniëls ‘Iedereen houdt van René Daniëls. Hij is de briljante schilder die figuratie aan conceptuele kunst kon koppelen. Intussen straalde hij een Rock and Roll attitude uit. Zijn langspeelplaten cirkelen door zijn schilderijen. Die dynamiek wilde ik recht doen. Daarom ben ik ook zo blij met de catalogus, vormgegeven door Mevis & van Deursen. Er staat een zwartwit portretfoto van Daniëls op, begin jaren tachtig. Hij houdt een schilderij omhoog, een geschilderd gezicht voor zijn gezicht, als in een optreden voor de camera. De cover lijkt op een platenhoes.’

uitgevonden schilderkunst. Met beeldrijm en woordspelingen verbeeldde hij een literaire, soms dromerige logica. ‘We tonen beroemde schilderijen, naast zelden geëxposeerde doeken,’ aldus Bayar. ‘Goeddeels dankzij het fonds konden we wereldwijd onderzoek doen. Bijzondere opbrengst is dat we schilderijen uit Europa en Amerika verenigen. We combineren vele variaties die Daniëls schilderde op het motief van de museum­ zaal annex vlinderdas, zoals een musicus variaties op een thema speelt. In de samenhang van kunstwerken toont zich de kracht van het oeuvre. De publieke bijdrage maakt dat zichtbaar voor het publiek. En achter de schermen komen daarbij duurzame investeringen, zoals onderzoek en restauraties. Voorbeeld is het schilderij dat Daniëls als enige thuis heeft willen bewaren, met een planeet in zijn baan om een ster. Inspirerend, maar ook intiem, als metafoor voor zijn beide levens. We hebben een trailer gemaakt van transport en restauratie, om het publiek een kijkje te geven in de wereld achter de tentoonstelling.’

‘Wereldwijd onderzoek en duurzame investeringen’

Devrim Bayar is curator van WIELS in Brussel. Samen met Paul Bernard van het MAMCO in Genève maakte ze een reizend retrospectief van René Daniëls. Het Mondriaan Fonds verleende een Bijdrage Presentatie Buitenland voor tentoonstelling en catalogus. Beide belichten de belangrijke rol die Daniëls in de recente kunstgeschiedenis speelt, ondanks de abrupte carrière­stop in 1987 door een hersenbloeding. Eind jaren zeventig kwam Daniëls naar voren als pionier van de her-

111

Aaron Seeto

Internationale presentaties > Internationaal bezoekersprogramma > Ervaringen

‘De behoefte aan kunst is ongekend’

Aaron Seeto over Museum MACAN in Indonesië en zijn bezoek aan de Nederlandse kunstwereld Aaron Seeto, directeur van Museum MACAN in Jakarta, Indonesië, was te gast in het bezoekersprogramma waarmee het Mondriaan Fonds buitenlandse professionals introduceert in de Nederlandse kunstwereld en het netwerk versterkt. MACAN is het eerste museum in Indonesië gericht op moderne en actuele kunst wereldwijd. ‘In dat perspectief ontsluiten we een museale infrastructuur. Alleen Jakarta telt al 10 miljoen inwoners. In de eerste drie maanden van onze openingsexpositie Art Turns. World Turns kwamen er 130.000 bezoekers. We zijn anderhalf jaar open en gaan al uitbreiden! De behoefte is ongekend. Zowel onder professionals of studenten, als onder ouderen, scholieren en gezinnen. Wij willen één zijn met de maatschappij. Jakarta kent maar heel weinig parken of tuinen en vele volle wegen. Museum MACAN biedt tegenwicht en is toevluchtsoord.’

activiteiten en mogelijkheden te introduceren uit Zuidoost-Azië. Het was een reis ter oriëntatie. Wat mij opviel was de sterke infrastructuur en variëteit aan collecties, waardoor Nederland een scala aan benaderingen en discussies over kunst kent. Iets anders is het uitgesproken bewustzijn rond thema’s als diversiteit. Dankzij deze reis heb ik kennis gemaakt met uiteenlopende gedachten over museumbeleid en tentoonstellingspraktijk; en collecties kunnen bekijken voor en achter de schermen.’

‘In het teken van de dialoog’

‘De weerklank tussen Indonesië en de wereld was het uitgangspunt van de openingstentoonstelling Art Turns. World Turns in Museum MACAN,’ aldus Saato, ‘De show gaf met negentig kunstwerken uit Azië, Europa en Amerika een rijk beeld van de verzameling van museumeigenaar Haryanto Adikoesoemo. Directeur Charles Esche van het Van Abbemuseum in Eindhoven was co-curator. Hij heeft een gewaardeerde, artistiek-inhoudelijke betrokkenheid bij het discours in de regio. Onze wens de maatschappelijke en internationale betrokkenheid op te voeren blijft een leidraad. Ook deze reis stond in het teken van die dialoog.’

Samenwerking is een sleutelwoord; kan de reis in Nederland in dat licht worden gezien? Seeto: ‘Ondanks de digitale netwerken blijft het doorslaggevend de dialoog één-op-één te voeren. Het Mondriaan Fonds bood hiertoe een geweldige kans: zowel om kunstenaars en tentoonstellingsmakers in Nederland te ontmoeten als om

113

Iris Kensmil. Foto: Aad Hoogendoorn

Internationale presentaties > Nederlands paviljoen Biënnale van Venetië > Ervaringen

‘Portretten en wandschildering zijn één’

Iris Kensmil over haar deelname aan de Biënnale van Venetië ‘Het Rietveldpaviljoen is een mooi, uitgesproken modernistisch gebouw. Dat speelt mee in mijn nieuwe werk voor de Biënnale van Venetië. Hoe zien we dit gebouw, in de context van de landenpaviljoens: hoe presenteren we onszelf als land? En: waar is de zwarte moderniteit? Deze vragen kunnen het verleden niet corrigeren, maar zijn wel een nodige aanvulling voor de toekomst. Ik schilder portretten van zwarte feministes uit het modernisme en combineer ze op een wandschildering. Het wordt een totaalinstallatie. Op deze schaal is dat een stap in mijn ontwikkeling. Misschien is dat experiment, de tijd en ruimte om bijna een jaar geconcentreerd nieuw werk voor te bereiden, wel het spannendst. Bij de uitvoering worden het resultaat op schaal en de impact in de ruimte zichtbaar.’

Nederlandse cultuur ontwikkelt, aan de hand van de actuele positie die beide kunstenaars innemen. Het wordt een eigentijds model voor het samengaan van tijden en werelden.

‘Eigentijds model voor het samengaan van werelden’

‘Voor zwarte vrouwen impliceert het idee van de utopie ook overleven; dat geeft een andere blik op het verleden en de toekomst van de wereld en de kunst,’ aldus Kensmil. ‘Wat ik hoop is dat mijn site-specific installatie voor het publiek, bij het betreden van het paviljoen, deze belevenis overbrengt. Remy en ik werken in verschillende technieken, maar beide monumentaal; we dagen elkaar uit en vullen elkaar aan. We brengen allebei een hommage aan stanley brouwn. Ik refereer in een tweede installatie, naast die over het zwarte feminisme, aan brouwn en collega-kunstenaars, onder wie Charlotte Posenenske, Adrian Piper en David Hammons. Net als brouwn definiëren zij hun positie in de wereld, door hun eigen artistieke positie en die van hun werk in de kunstwereld streng te bepalen.’

Onder de titel The Measurement of Presence bereiden Kensmil en collega Remy Jungerman met curator Benno Tempel hun duo-tentoonstelling voor. Deze omvat, zoals Kensmil zegt, kunst die voortkomt uit een tegencultuur die zich binnen de

115

Internationale presentaties > Bijdrage Presentatie Buitenland > Resultaten

Bijdrage Presentatie Buitenland Door bij te dragen aan presentaties en/ of de productie van nieuw werk van kunstenaars uit Nederland bij internationaal erkende buitenlandse kunstplatforms, wil het Mondriaan Fonds de internationale waardering voor en zichtbaarheid van relevante hedendaagse kunst uit Nederland bevorderen en de internationale positie van deze kunstenaars versterken. Zowel het buitenlandse platform kan aanvragen als de kunstenaar zelf.

Kaersenhout, Melanie Bonajo en Nora Turato. In de internationale media kreeg hun werk veel aandacht. Uit de ruim honderd in 2018 ingediende verantwoordingen blijkt dat de bijdrage van cruciaal belang was voor de kwaliteit van de uitvoering en voor specifieke hoge kosten (transport- en productiekosten), maar ook voor het verkrijgen van bruiklenen. De helft van de kunstplatforms geeft aan dat de presentatie zonder een bijdrage in de beoogde vorm niet zou zijn doorgegaan. Ook maakte de bijdrage het mogelijk kunstenaars bij de (vaak complexe) installatie van hun werk te betrekken. Veel jonge of kleinere platforms melden dat een bijdrage van het Mondriaan Fonds hun internationale positie en de waardering voor hun programma verhoogt. In bijna de helft van de gevallen worden extra activiteiten georganiseerd die de zichtbaarheid van de kunstenaars en hun werk vergroten, zoals workshops, artist talks, lezingen en symposia. Vijftig procent meldt dat bij de tentoonstelling een publicatie is verschenen, al dan niet met een publicatiebijdrage. Een trend is de verkoop van werk in oplage, tegelijk met de presentatie. Zo verkochten de volgende platforms recent werk van onder anderen Navid Nuur (Be-Part), Viviane Sassen (The Hepworth Wakefield), Magali Reus (The Hepworth Wakefield, South London Gallery), Jennifer Tee (Camden Arts Center), Erik van Lieshout (South London Gallery, Hannover Kunst­ verein) en Christian Nyampeta (Camden Arts Center). Verder vermelden aanvragers dat presentaties waaraan het Mondriaan Fonds heeft bijgedragen aantoonbaar meer publiek trokken dan de reguliere praktijken van het platform, variërend van een lichte verhoging tot soms driehonderd procent meer bezoek. Ruim zestig procent van de kunstplatforms werkte voor de presentatie samen met andere musea, presentatie-instellingen of universiteiten.

In 2018 werd aan ruim honderd internationale presentaties bijgedragen, van een solotentoonstelling van Theo Jansen in Museo della Scienza in Milaan tot deelname van vijf kunstenaars aan de eerste biënnale van Riga onder de artistieke leiding van Katerina Gregos (die in 2017 deelnam aan het bezoekersprogramma). Het toekenningspercentage ligt met 65 procent iets hoger dan het voorgaande jaar, net als het gemiddelde bedrag van 10.362 euro per aanvraag. Door een extra financiële impuls (de projectinvestering Internationalisering van het ministerie van OCW) stond het budget in 2018 minder onder druk en hoefde minder gekort te worden op de toegekende bijdragen. In totaal werden 164 internationale aanvragen ingediend uit 41 landen. De meeste aanvragen kwamen uit Duitsland (16), Verenigd Koninkrijk (14), Italië (12), Frankrijk (11), Verenigde Staten (7), China (8) en België (7), allemaal prioriteitslanden binnen het Internationaal Cultuurbeleid. Opvallend is de toename van aanvragen uit Midden- en Oost-Europa. Dit is deels te verklaren door grootschalige evenementen zoals de Baltic Triennial en de Riga Biënnale. Ook internationale (foto) festivals en ‘grassroot’ initiatieven, zoals het Sloveense Fotopub, weten de weg naar het fonds te vinden. Van de honderdvijftig unieke aanvragers vroegen vijftig voor het eerst aan bij het Mondriaan Fonds. Bij ruim zestig procent van de toegekende aanvragen was er sprake van productie van nieuw werk in opdracht, nieuw site-specific werk of performances. Zo ontving Manifesta 12 een bijdrage voor deelname van Patricia

Aantal aanvragen: 164 Totaal aangevraagd bedrag: € 2.308.435 Gehonoreerd: 106 Toegekend bedrag: € 1.098.362

116

Internationale presentaties > Internationaal bezoekersprogramma > Resultaten

Internationaal bezoekersprogramma Met het internationaal bezoekers­ programma wil het Mondriaan Fonds internationale belangstelling wekken voor hedendaagse kunst in Nederland en de positie daarvan in het buitenland versterken. Doel is buitenlandse curatoren en deskundigen kennis laten maken met het Nederlandse culturele leven, zodat zij Nederlandse kunstenaars en curatoren programmeren, uitnodigen voor gerenommeerde buitenlandse festivals en instituten, publiceren in internationale tijdschriften, samenwerking en coproducties opzetten en het internationale netwerk van Nederland verruimen. Buitenlandse curatoren en deskundigen krijgen een programma op maat aangeboden, dat aansluit bij hun werkpraktijk en interesses.

José Roca gaven een lezing bij Witte de With in Rotterdam. Er werden verschillende netwerk­bijeenkomsten georganiseerd tijdens Art Rotterdam, Unseen en Amsterdam Art Weekend. De uitkomsten van het bezoekers­ programma in 2018 zijn pas de komende jaren te verwachten. Nu is al te melden dat het bezoek van Marie Griffay (FRAC Champagne-Ardenne Reims) resulteerde in de aankoop van werk van beeldend kunstenaar Evelyn Taocheng Wang en een solo­presentatie in 2019. Claire Le Restif (directeur Le Crédac, Ivry-sur-Seine) nodigde Batia Suter uit om deel te nemen aan een groepstentoonstelling. Het bezoekersprogramma is een efficiënt en gewaardeerd stimuleringsprogramma, zo blijk uit onderzoek van Gottschalk Cultureel Advies uitgevoerd in 2014 over de periode 2009-2013. De bezoeken van buitenlandse deskundigen aan Nederland hebben een blijvend positief effect op de kennis, de netwerken en de internationale uitwisseling van kunst en ideeën. Het programma draagt ruimschoots bij aan het versterken van de zichtbaarheid en de positie van de Nederlandse kunstpraktijk in het buitenland, blijkt uit de resultaten naar aanleiding van de bezoeken. Tegelijkertijd weet het bezoekersprogramma de toegang voor Nederland tot het internationale circuit te vergroten en op die manier de internationale connectiviteit van kunstenaars, bemiddelaars en het publiek in Nederland te versterken. Een onderzoek naar de effecten van het bezoekers­programma over de periode 2014-2018 staat gepland voor 2019.

In 2018 heeft het Mondriaan Fonds 41 bezoekers ontvangen uit negentien landen in het reguliere bezoekersprogramma en zeven bezoekers als follow-up van de jaarlijkse oriëntatiereis. Enkele bezoekers werd gevraagd een publieke presentatie te geven. Zo gaf Jorge Fernandez (directeur Museo de Bellas Artes in Havana) een lezing aan de Universiteit van Leiden over de Havana Biënnale en werd in samenwerking met het Bonnefantenmuseum in Maastricht een lezing gegeven door Lu Yangli (curator Shekou Reform and Opening Museum in Shenzhen) over de hedendaagse kunstscène in Shenzhen. Antariksa (onderzoeker en oprichter van KUNCI Cultural Studies Center in Yogyakarta) nam deel aan het symposium The Circulation of Indonesian Modern Art bij het Stedelijk Museum Amsterdam. Het symposium was onderdeel van het publieksprogramma rondom de tentoonstelling De Gebroeders Djaya: Revolusi in het Stedelijk. Chara Bardelli Nonino, David Campany, Michael Famighetti, Paul Gormanis en Alistair O’Neill waren te gast in het programma tijdens Unseen en namen deel aan verschillende talks. Raphael Chikukwa en

117

Internationale presentaties > Nederlands paviljoen Biënnale van Venetië > Resultaten

Nederlands paviljoen Biënnale van Venetië Het Mondriaan Fonds is als opdrachtgever verantwoordelijk voor de Nederlandse inzending bij de Biënnale van Venetië. Na een open oproep aan curatoren en kunstenaars werden begin 2018 zeventig voorstellen ingediend voor presentaties in het Nederlands paviljoen. Een internationale jury heeft uit deze plannen een shortlist samengesteld. De jury bestond uit Carlos Amorales (beeldend kunstenaar, exposeerde meerdere keren op Biënnale van Venetië), Zippora Elders (freelance curator en artistiek directeur Kunstfort bij Vijfhuizen), Xander Karskens (voormalig artistiek directeur Cobra Museum voor Moderne Kunst in Amstelveen en curator Fins paviljoen 2017), Mirjam Westen (conservator hedendaagse kunst Museum Arnhem en jurylid Nederlandse inzending 2017) en voorzitter Birgit Donker (toenmalig directeur Mondriaan Fonds).

de invloed van stanley brouwn aanwezig zijn in het werk van beide kunstenaars en speelt het werk van brouwn ook een rol in de publicatie en tijdens de debatten die georganiseerd zullen worden. Het idee voor The Measurement of Presence is ontstaan in reflectie op de geschiedenis van de biënnale en de locatie (het modernistische paviljoen van architect Gerrit Rietveld), uit gesprekken tussen de curator en de kunstenaars en het actuele debat. De Giardini waar de landenpaviljoens staan, weerspiegelt grotendeels de geopolitieke verhoudingen van de 20e eeuw. Oorspronkelijk waren de paviljoens bedoeld als nationale toonzalen, gebaseerd op 19e-eeuwse concepten over nationalisme. Gedurende de 20e eeuw maakte deze opvatting plaats voor een onvoorwaardelijk geloof in de universele waardes van het modernisme. Vandaag de dag is duidelijk dat beide zienswijzen hebben afgedaan. De permanente stroom van mensen en objecten doorbreekt nationale grenzen en leidt tot het ontstaan van nieuwe identiteiten. Plaatsen en samenlevingen raken met elkaar vervlochten in een geglobaliseerde wereld. The Measurement of Presence is een transnationale presentatie die reflecteert op deze bewegingen. Jungerman en Kensmil onderzoeken binnen hun werk tradities en het verleden en brengen dat in contact met het heden. Hun transnationale houding brengt invloeden van verschillende achtergronden samen. De inspiratie die zij vinden in het 20e-eeuwse modernisme en de avant-garde combineren zij in hun werk met elementen uit andere tradities en posities.

De teams met kunstenaars en curatoren die op de shortlist stonden kregen vervolgens de tijd om hun plan verder uit te werken en een presentatie voor te bereiden. Op 7 mei hebben zij hun schriftelijke plannen mondeling toegelicht als onderdeel van de jurybijeenkomst. Aan het eind van deze bijeenkomst heeft de jury gekozen voor het plan van curator Benno Tempel (directeur Gemeentemuseum Den Haag) en de kunstenaars Remy Jungerman (1959) en Iris Kensmil (1970). Aanvankelijk was ook het werk van de recent overleden stanley brouwn in het tentoonstellingsplan opgenomen. Omdat zowel het Mondriaan Fonds als opdrachtgever van het Nederlands paviljoen, als de jury, de curator en de kunstenaars constateerden dat reacties op die bekendmaking geen recht deden aan de nalatenschap van stanley brouwn, is na gesprekken met onder anderen de weduwe van stanley brouwn besloten dat zijn werk niet fysiek op de tentoonstelling aanwezig zal zijn. Deze beslissing was uiteraard moeilijk, vooral omdat het de aandacht afleidde van het werk van Jungerman en Kensmil. Dat neemt niet weg dat het tentoonstellingsplan van beide kunstenaars overeind bleef staan. Bovendien zal

De ideeën achter hun werk en de gezamenlijke presentaties zijn in 2018 onder andere beschreven in een uitgebreid interview van Nanda Janssen met Iris Kensmil en Remy Jungerman in Metropolis M. (Nr.6 2018/2019) De Biënnale van Venetië vindt plaats van 11 mei tot en met 24 november 2019.

118

Stimuleren markt De verkoop van beeldende kunst uit Nederland versterkt de positie van kunstenaars en komt een levendige markt ten goede, evenals de verspreiding van kunst in binnen- en buitenland. Gericht op zowel de particulier als de professional, met internationale kunstbeurzen en galeries als belangrijke intermediair. Ook andere vormen van financiering, zoals crowdfunding, worden verkend.

ervaringen

21 Sam Samiee – Bijdrage Kunstbeurzen 1 125 Roger Willems – Bijdrage Kunstboekenbeurzen 127 Mirjam Egers – KunstKoop

resultaten

bijdragen 128 Bijdrage Kunstbeurzen 129 Bijdrage Kunstboekenbeurzen 130 KunstKoopregeling activiteiten 131 Andere financieringsvormen

119

Sam Samiee, Bedroom Posters (installation view), Art Basel Hong Kong, 2018

Stimuleren markt > Bijdrage Kunstbeurzen > Ervaringen

‘Europese en Aziatische verstrengelingen – het werkt nog altijd na’ Sam Samiee over zijn deelname aan Art Basel Hong Kong via de Bijdrage Kunstbeurzen

uit voortvloeit, op de Asian Contemporary Art Week in Dubai.’

‘Soms duurt een ontmoeting niet meer dan vijf minuten, maar is het effect ervan echt magisch!’ Kunstenaar Sam Samiee (1988) verwondert zich nog altijd over de positieve gevolgen van zijn presentatie Bedroom Posters op Art Basel Hong Kong. Bij zijn Iraanse galerie Dastan’s Basement maakte hij met zijn schilderijen een ruimtelijke installatie, mede via een Bijdrage Kunstbeurzen van het Mondriaan Fonds.

Sinds Samiee in 2011 naar de kunst­ academie in Enschede kwam, woont hij in Nederland. In 2014 en 2015 bezocht hij de Rijksakademie; in 2018 exposeerde hij solo bij het Gemeentemuseum Den Haag, onder de titel De liefde raakte ontheemd, het verstand ernaar op zoek. De geschiedenis van Perzische literatuur en Westerse schilderkunst verstrengelen zich onder zijn handen. ‘De beurs was voor mijn galerie een waanzinnig risico en daarom ook voor mij stressvol, maar toch is deze context artistiek interessanter dan de door commercie gedomineerde Noord-Amerikaanse kunstmarkt. Nooit eerder deed een Iraanse galerie mee aan een beurs als deze. Dat is dankzij de fondsbijdrage, maar ook dankzij de oriëntatie­reis in 2016. Toen heeft het Mondriaan Fonds Dastan’s Basement bezocht. Zonder die kennismaking hadden ze in Teheran het fonds vast als een sprookje beschouwd.’

‘Korte ontmoetingen met magisch effect’

‘Van Al Jazeera tot en met The New York Times – er was voor onze presentatie alle aandacht in de pers. Kunstmagazines en glossies schreven erover. Het werkt nog altijd na. Verkopen van kunstwerken kwamen pas later. Ter plekke waren wij de babygalerie tussen reuzen die Picasso’s, De Koonings en andere overleden grootheden verkochten, maar Dastan’s Basement maakte wel het verschil. Ik heb een artistiek en intellectueel netwerk kunnen ontplooien, waarmee ik mijn Eurazië-­connecties heb uitgebouwd. We zijn nu een jaar verder en ik heb net nog een lezing gegeven die hier-

121

Sam Samiee, Bedroom Posters (installation view), Art Basel Hong Kong, 2018

123

Roger Willems. Foto: Jeff Khonsary

Stimuleren markt > Bijdrage Kunstboekenbeurzen > Ervaringen

‘Hoe maak ik van mijn oogst aan kunstboeken een hot spot in New York?’ Roger Willems van Roma Publications over de Bijdrage Kunstboekenbeurzen

‘Wat de beurs voor kunstboeken in New York speciaal maakt is de roes waar je vier dagen lang aan bent overgeleverd; er komen ontzettend veel mensen op af, er gaat veel geld rond, het wordt te heet en er is te weinig zuurstof, maar er hangt een goede energie en de boeken verkopen goed. De concurrentie is groot, dus de vraag is wel bij voorbaat: hoe maak ik van mijn tafel een hot spot?’

wall space. Levendigheid telt. Met betrokken kunstenaars en ontwerpers wordt het een ontmoetingsplek; bezoekers kunnen in gesprek gaan en boeken laten signeren. Dit jaar waren de drie leden van de Amsterdamse ontwerpstudio Experimental Jetset erbij met een speciale editie, en kwam Dana Lixenberg over met twee koffers vol verse boeken over de rappers Tupac en Biggie.’

Eind september stond Roger Willems van Roma Publications met zijn verse boeken­ oogst op de New York Art Book Fair. Het Mondriaan Fonds verleende een bijdrage, om de internationale positie van de uitgeverij op de kunstboekenmarkt te versterken. Willems: ‘Dat mes snijdt aan twee kanten. De uitgeverij als creatief bedrijf krijgt een impuls en in één moeite door alle kunstenaars die we vertegenwoordigen.’

‘Daarnaast is continuïteit mijn grootste troef, met het oog op een vast publiek van volgers en liefhebbers. Dit jaar was ik voor de negende keer in New York; voor het eerst mede dankzij het fonds. Die impuls is doorslaggevend, want telkens moet je opnieuw de balans opmaken: welke beurs wel en welke niet? In 2014 bezocht ik er vier; in 2017 zeven, in 2018 tien. Die toename is er niet voor niets. Voor de zichtbaarheid en distributie van kunstboeken vormen beurzen dé schakel tussen studio en publiek. En tussen uitgeverij en publiek.’

‘Impuls voor de uitgeverij én de kunstenaars’

De hot spot ontstaat ‘allereerst door het aanbod: een mooie presentatie, op een tafel met een goede plek, inclusief wandruimte. Daar betaal je voor – a premium table with

125

Meike Huiskens. Foto: Aad Hoogendoorn

Stimuleren markt > KunstKoop > Ervaringen

‘De kinderen iets moois geven’

Mirjam Egers over haar aanwinst via de KunstKoop

‘Wel is het zo, dat we bij gelegenheden onze kinderen graag iets moois geven, voor langere duur. Van kunstwerken heb je thuis elke dag plezier. Onze middelste dochter kwam vorig jaar op een galeriewandeling in Rotterdam terecht bij Galerie Phoebus. In het ladekastproject, waarbij kunstenaars een lade gebruiken voor een installatie of inrichten met autonoom werk, ontdekte zij de intensieve, strakke tekeningen van Jadranka Njegovan. Ook onze oudste was daarvan onder de indruk. Toen zij dertig werd, had Jadranka net een solotentoonstelling. Daar hebben we de KunstKoop weer aangesproken. De tekening die mijn dochter koos lijkt op een vlucht vogels, of een wolk van streepjes. De titel is Changing direction, wat trouwens goed past bij haar professie als neuropsycholoog. Alles is in beweging. Ken je de uitdrukking dat kunst kopen een beetje pijn moet doen? Voor ons is het juist waardevol dat deze regeling het minder pijnlijk maakt; zo komt kunst tenminste binnen bereik!’

‘In januari werd onze oudste dochter 30, we wilden haar iets speciaals geven’, vertelt Mirjam Egers, kunstliefhebber en soms kunstkoper. ‘Sinds enkele jaren vinden we onze weg in de kunstwereld. Dat geldt voor mijn man en mij, maar intussen ook voor onze zoon en beide dochters. We raakten er bij toeval in verzeild, via kaarten voor de Pan Amsterdam, kort na de verbouwing van ons huis. We vielen voor een schilderij van Daniël Bodner bij galerie Roger Katwijk, dat prachtig in ons nieuwe interieur paste. Het werd onze eerste aanwinst met de KunstKoop. Wat een ontdekking én oplossing, deze mogelijkheid om renteloos in termijnen te betalen. De duizendjes liggen gewoonlijk niet op de plank. Kort daarop bezochten we Art Rotterdam. Nog leuker, omdat alles hedendaags is. Hier kochten we een schilderij van Koen Vermeule bij Borzo Gallery. Je kunt dus wel zeggen dat de KunstKoop smaakt naar meer, al zie ik onszelf niet als verzamelaars.’

‘De Kunstkoop smaakt naar meer’

127

Stimuleren markt > Bijdrage Kunstbeurzen > Resultaten

Bijdrage Kunstbeurzen Galeries die kunstenaars uit Nederland tonen op een internationale beurs kunnen een tegemoetkoming ontvangen; relatief kleine financiële injecties die galeries stimuleren kunst uit Nederland aan een groot internationaal publiek te tonen en opdrachten te verlenen aan kunstenaars. Doel van deze bijdrage is de bekendheid van en de internationale waardering voor relevante hedendaagse beeldende kunst uit Nederland te vergroten.

In 2018 dienden 54 aanvragers hun verantwoording in. Bijna negentig procent stelt dat de financiële risico’s van beursdeelname te groot zijn zonder de bijdrage van het fonds. Een kwart meent dat deelname zonder deze bijdrage niet mogelijk was geweest. De bijdrage van het fonds biedt volgens deze galeries de gelegenheid om de volledige aandacht te richten op het zo goed mogelijk presenteren, positioneren, en plaatsen van Nederlandse kunstenaars in een internationale context, zonder compromissen te hoeven sluiten op financiële gronden. Beursdeelname wordt gezien als een investering voor de internationale positie van de galerie en de kunstenaars, zelfs wanneer een negatief resultaat of een break even-punt is behaald. Kunstbeurzen fungeren immers steeds meer als epicentrum waar professionals en verzamelaars elkaar ontmoeten. Bijna alle beursdeel­ names hebben geleid tot duurzame relaties met verzamelaars, curatoren of collega-­ galeristen. In verschillende gevallen betrof het een bestendiging van een bestaande relatie.

Elk twee jaar stellen experts een lijst van internationaal gerenommeerde kunstbeurzen vast. Galeries die op die beurzen worden toegelaten en kunst uit Nederland tonen, ontvangen direct een bijdrage voor standhuur. Aanvragen voor deelname aan beurzen buiten de vaste lijst legt het fonds ter beoordeling voor aan een commissie. In april 2018 besloot de commissie de vaste lijst uit te breiden met FNB Joburg Art Fair en Art Dubai. In 2018 hebben tachtig galeries een aanvraag ingediend. Negenenzestig galeries ontvingen een bijdrage. Zesendertig toekenningen hadden betrekking op beurzen op de vaste lijst van het Mondriaan Fonds en 33 beurzen daarbuiten. Eén toekenning was bestemd voor een presentatie op een aparte sectie van FIAC in Parijs. Ellen de Bruijne toonde binnen het On-Site programma nieuw werk van Falke Pisano: Wonder-­What-Time-It-Is. Het aantal ingediende aanvragen en toekenningen lag hoger dan in 2017, mede doordat het aantal aanvragen van buitenlandse galeries was gestegen van dertien naar zeventien. Voor ARCO Madrid werd het meest aangevraagd. Aanvragers waren in 2018 het meest actief in België (elf), Frankrijk (tien) en de Verenigde Staten (acht).

Aantal aanvragen: 80 Totaal gevraagd bedrag: € 329.867 Gehonoreerd: 69 Toegekend bedrag: € 287.713

128

Stimuleren markt > Bijdrage Kunstboekenbeurzen > Resultaten

Bijdrage Kunstboekenbeurzen Nederlandse uitgevers die op buitenlandse kunstboekenbeurzen van internationaal belang kunst(enaars)boeken willen tonen van levende beeldend kunstenaars uit Nederland of publicaties over hedendaagse beeldende kunst in Nederland uit de 21e eeuw, kunnen bij het Mondriaan Fonds sinds augustus 2018 een Bijdrage Kunstboekenbeurzen aanvragen. De bijdrage is een tegemoetkoming in de kosten voor deelname aan een kunstboekenbeurs. Het doel van de bijdrage is de internationale positie, bekendheid van en waardering voor hedendaagse beeldende kunst uit Nederland te versterken.

Vijf uitgeverijen deden verslag van hun bijdrage. Drie melden dat zonder bijdrage van het Mondriaan Fonds deelname aan de beurs niet kostendekkend of in zijn geheel niet mogelijk zou zijn. Aantal aanvragen: 15 Totaal gevraagd bedrag: € 44.851 Gehonoreerd: 9 Toegekend bedrag: € 27.000

Evenals bij de Bijdrage Kunstbeurzen werkt deze bijdragemogelijkheid met een door een commissie van experts vastgestelde lijst. Het gaat om de volgende kunst­ boekenbeurzen: Offprint, NY Art Book Fair, Tokyo Art Book Fair, Frankfurter Buchmesse Halle 4.1 en Friends With Books. Uitgevers die op deze kunstboekenbeurzen worden toegelaten en kunst(enaars)boeken uit Nederland tonen, ontvangen direct een bijdrage. In 2018 heeft het Mondriaan Fonds vijftien aanvragen ontvangen, daarvan zijn negen gehonoreerd: vier voor Offprint Parijs en drie voor NY Art Book Fair. Fw:Books heeft Stephan Keppel uitgenodigd fysiek aanwezig te zijn bij de NY Art Book Fair om zijn publicatie Flat Finish, die gemaakt is in New York, te promoten. >pagina 93 Op de Frankfurter Buchmesse Halle 4.1 presenteerde Jap Sam Books een stand met boeken die in 2018 zijn verschenen als ook een preview van publicaties die in 2019 gaan verschijnen. Het fonds heeft in 2018 niet bijgedragen aan een kunst­ boekenbeurs die niet op bovenstaande lijst voorkomt.

129

Stimuleren markt > KunstKoopregeling > Resultaten

KunstKoopregeling Met de KunstKoop kunnen particuliere kopers kunst op afbetaling kopen bij ruim 120 galeries, zonder rente te betalen. De koper sluit een koopovereenkomst af met de galeriehouder voor een kunstwerk of object en vraagt voor het aankoopbedrag een lening bij ABN AMRO, die in maandelijkse termijnen kan worden afgelost. Het Mondriaan Fonds vergoedt de rente direct aan de bank. De KunstKoop is in het leven geroepen om de particuliere kunstmarkt te versterken en de verkoop van hedendaagse beeldende kunst en vormgeving te bevorderen. Sinds 1997 maakten meer dan 50.000 kopers gebruik van de KunstKoop en kochten voor ruim 163 miljoen euro aan kunstwerken. Hoewel het aantal afgesloten contracten daalde, is de KunstKoop nog steeds van groot belang voor kunstkopers, kunstenaars en galeries.

is daardoor sneller en simpeler. Meerdere galeries hebben zich het afgelopen jaar aangesloten bij Tweadle, zodat hun kopers van de dienst gebruik kunnen maken. Andere galeries maken nog gebruik van een werkwijze waarbij kopers hun aanvraag op papier indienen. Voor de vergroting van de bekendheid van de KunstKoop is met verschillende partners samengewerkt. Met Amsterdam Art is wederom een nauwe samenwerking aangegaan om de KunstKoop onder aandacht te brengen tijdens evenementen in onder meer het Amsterdam Art Weekend. Zo heeft Amsterdam Art een video­campagne op touw gezet die in beeld brengt hoe drie mensen verliefd werden op een kunstwerk en deze in huis haalden. Op die manier maakte een groot en hoofd­zakelijk jong publiek kennis met de drempel­verlagende werking van de KunstKoop. Door een samenwerking met de Young Collectors Circle werd een jong publiek bekend gemaakt met de KunstKoop, online en tijdens diverse evenementen. Ook werd tijdens kunstbeurzen en op de website Gallery Viewer zichtbaarheid aan deze bijdrage­mogelijkheid gegeven.

Galeries die deelnemen aan de KunstKoop zijn verspreid over het hele land te vinden – van Harlingen tot Maastricht – en hebben een pluriform kunstaanbod. Iedere twee jaar heeft een aanvraagronde plaats, waarin galeries (opnieuw) kunnen toe­treden tot de KunstKoop. Eind 2018 is een nieuwe aanvraagronde opengesteld voor de periode 1 juli 2019 tot en met 31 december 2020.

Galeries en (potentiële) kunstkopers maakten in 2018 gebruik van de website kunstkoop.nl, waarop een overzicht staat van alle galeries die bij de KunstKoop zijn aangesloten. Ook is hierop een route­ planner en een calculatieformulier te vinden, om de hoogte van de aanbetaling en de maandelijkse aflossing voor een aankoop te berekenen.

Naast galeries met een traditioneel organisatiemodel, namen ook in 2018 bij wijze van pilot een aantal initiatieven met enigszins afwijkende structuur deel aan de KunstKoop: We Like Art, Patty Morgan, Pulchri Studio, Unfair Amsterdam en Galerie De Ploegh. Met deze proef wil het Mondriaan Fonds onderzoeken of de KunstKoop toegankelijk kan worden voor een grotere groep kopers.

Totaal aankoopbedrag kunstwerken: € 2.210.859 Aantal afgesloten contracten: 478 Totaal leenbedrag: € 1.872.054 Totaal bedrag betaalde rente: € 184.797

Om de KunstKoop te kunnen aanbieden, werkt het Mondriaan Fonds samen met ABN AMRO. De bank heeft in 2018 een nieuwe digitale dienst gelanceerd waarmee particulieren online een lening kunnen afsluiten: Tweadle genaamd. De procedure

130

Stimuleren markt > Andere financieringsvormen > Resultaten

Andere financieringsvormen bijdrage kregen van het Mondriaan Fonds, kwamen zonder extra toetsing in aanmerking voor een lening.

Het Mondriaan Fonds doet onderzoek naar verschillende vormen van financiering en ondersteuning van beeldende kunst en erfgoed. Het speelt in op initiatieven uit het kunst- en erfgoedveld en is als relatie­makelaar actief om te kijken naar innovaties buiten de kunstsector. Deze worden onderzocht via samenwerkingen en pilotprojecten.

voordekunst Het crowdfunding platform voordekunst en het Mondriaan Fonds hebben in 2018 hun samenwerking verlengd. Belangrijkste doelstellingen zijn het stimuleren van ondernemerschap van makers en instellingen en vertrouwen te wekken bij potentiële donateurs om te geven. Op deze manier wordt het draagvlak voor kunst en cultuur extra vergroot. Binnen de samenwerking bieden voordekunst en Mondriaan Fonds samen kunstenaars en instellingen een aanvullende mogelijkheid om het doel­ bedrag van hun crowdfundingcampagne te realiseren en publiek draagvlak te organiseren. Dit geeft crowdfundingprojecten een vliegende start en levert een aantal aansprekende én geslaagde campagnes op. Het Mondriaan Fonds draagt twintig procent van het benodigde bedrag (met een maximum van 2.000 euro) bij aan geselecteerde projecten die bij voordekunst een crowdfundingcampagne zijn gestart. De bijdrage van het fonds is voorwaardelijk: alleen wanneer de maker of instelling er in slaagt het overige deel via het publiek op te halen, wordt de bijdrage daadwerkelijk uitgekeerd. In 2018 heeft het Mondriaan Fonds een bedrag ingezet van 21.970 euro aan dertien projecten: twaalf beeldende kunstprojecten en een erfgoedproject. Deze projecten haalden met crowdfunding een bedrag van 136.423 euro op.

Fonds Kwadraat De samenwerking tussen het Mondriaan Fonds en Fonds Kwadraat, dat leningen verstrekt aan beeldend kunstenaars, heeft in 2018 tot tal van resultaten geleid. Het rentevrije leenmodel sloot goed aan bij de praktijk van kunstenaars én bij dat van het Mondriaan Fonds. Daar waar banken zelden een lening verstrekken aan kunstenaars, kon via Fonds Kwadraat een voorfinanciering worden gedaan of werd de gevraagde eigen bijdrage voor projectaanvragen bij het Mondriaan Fonds gefinancierd. De jaarlijkse bijdrage van het Mondriaan Fonds is 24.000 euro. Een van de voorwaarden voor toekenning was het vergroten van het aantal leningen; dit gezien de kosten per lening in verhouding tot de gegeven bijdrage. Fonds Kwadraat is daarin geslaagd. In 2018 is het aantal leningen gestegen ten opzichte van voorgaande jaren: 53 toegekende leningen (op een totaal van 126) vielen binnen de doelgroep van het Mondriaan Fonds. Het leenkapitaal werd hierbij optimaal benut. Fonds Kwadraat bood kunstenaars de mogelijkheid leningen af te sluiten die werden ingezet voor het ontwikkelen, maken en presenteren van nieuw werk. Er werden leningen verstrekt voor het doen van onderzoek, voor een werkperiode in binnen- en buitenland, voor de investering in een monumentaal werk of een kunstenaarsboek, maar ook voor het maken van websites en de aanschaf van apparatuur en gereedschap. Bovendien konden kunstenaars ook direct na hun afstuderen een lening aanvragen bij Fonds Kwadraat. Kunstenaars die eerder een

Impact investeren voor kunst en cultuur Het Mondriaan Fonds onderzoekt bij wijze van pilot ook een meer investerings­ gericht instrumentarium, gericht op nieuwe vormen van financiering. In samenwerking met True Price / Impact Institute en Hivos is het potentieel van impact investeren voor kunst en cultuur in kaart gebracht en een pilot uitgevoerd met een aantal kunstenaars en kleine kunstinitiatieven om

131

Stimuleren markt > Andere financieringsvormen > Resultaten

de maatschappelijke impact te meten en zichtbaar te maken voor de doelgroep van investeerders. Hierbij waren onder meer Charl Landvreugd, het Institute for Human Activities en Instituto Buena Bista betrokken. In 2018 kreeg een voormalig bankier als taak een genootschap van gecommitteerde investeerders samen te stellen en een bijeenkomst voor matchmaking voor te bereiden. Impact investing, vaak gerelateerd aan het bredere social investing, is een snelgroeiende vorm van investeren waarmee kapitaal wordt vrijgemaakt voor investeringen die in eerste instantie positieve maatschappelijke gevolgen nastreven en in tweede instantie een financieel rendement. Dit type kapitaal ziet jaarlijks een wereldwijde verdubbeling, van 114 miljard dollar in 2017 naar 228 miljard dollar in 2018 (bron: GINN). Ook in Nederland is de groep impact investeerders snelgroeiend en hard op zoek naar passende sociaal-maatschappelijke projecten en organisaties. Bovendien zijn ook bestaande meer traditionele (informele) investeerders in toenemende mate op zoek naar meer toegevoegde waarde. Het Mondriaan Fonds wil gebruik maken van het momentum dat hierdoor ontstaat voor de culturele sector. In de rol van relatiemakelaar en bruggenbouwer onderzoekt het fonds wat de kansen zijn voor een ‘tool’ waarmee de kunstsector haar impact beter kan meten en het gesprek aan kan gaan met investeerders. In 2019 zal een bijeenkomst voor matchmaking worden georganiseerd. Doel is winst op meerdere fronten te genereren: het vergroten van onder­nemerschap in de culturele sector; het bieden van nieuwe vormen van zakelijk rendement voor investeerders; en meer artistieke en sociale impact voor de maatschappij als geheel.

132

Samenwerken Samenwerken kan zorgen voor meer samenhang en extra impact. Het kan gaan om samenwerking tussen musea en andere erfgoedinstellingen onderling of met andere maatschappelijke partijen, daar waar deze meerwaarde heeft. Samenwerking is ook een streven van het fonds zelf als makelaar van contacten, kennis, inzicht en ontwikkelingen op het gebied van beeldende kunst en cultureel erfgoed.

ervaringen

35 1 137 139 141 143

Marieke van der Donk – Bijdrage Samenwerking Musea Benno Tempel – Bijdrage Internationale Samenwerking Musea Annet Zondervan – Oriëntatiereis Andrea Möller – Regiomakelaars Driegesprek over Bijeenkomst tien jaar De Verbeelding

resultaten

bijdragen 144 Bijdrage Samenwerking Musea 145 Bijdrage Internationale Samenwerkingsprojecten Erfgoedinstellingen activiteiten 146 Oriëntatiereis 147 Regiomakelaars 148 De Verbeelding

133

MuseumTV

Samenwerken > Bijdrage Samenwerking Musea > Ervaringen

‘Digitale etalage voor optimaal bereik!’ Marieke van der Donk over het aantrekken van internationale bezoekers en jongeren

MuseumTV maakt nieuwsflitsen, korte films en minidocumentaires over kunst, cultureel erfgoed en design in Nederlandse musea. Kijkers aan kunst en erfgoed koppelen, daar gaat het om. Bij de website zijn honderd Nederlandse musea aangesloten, van het Zuiderzeemuseum in Enkhuizen en de Buitenplaats in Eelde tot het Rijksmuseum in Amsterdam en het Textielmuseum in Tilburg. In 2018 startte MuseumTV met een bijdrage van het Mondriaan Fonds een samenwerking met Stichting Cultureel Jongeren Paspoort (CJP) en NBTC Holland Marketing. Inzet: internationale bezoekers en jongeren wegwijs maken in de Nederlandse museumwereld.

de fondsbijdrage. Hieraan doen nu twintig musea mee, van Hermitage Amsterdam tot het Zeeuws Museum in Middelburg en het Veiligheidsmuseum PIT in Almere. Ook kanalen als Trip Advisor worden ingezet. Zo verspreidt het zich als een olievlek. En met CJP doen we research naar de beste toon en methode, voor het gezamenlijk presenteren van musea. Nederland kent ruim 480.000 MBO studenten, die we er graag bij betrekken.’

‘Bingo Battle als combinatie van film en game’

Anneke van der Vaart van CJP: ‘Uitkomst van de research is de Bingo Battle; een combinatie van film en game. Wedstrijdjes scoren goed, zeker met bekende gezichten van YouTube. Yuki Kho, van de website Kunst Kijken met Ko & Kho, presenteert de filmpjes met vloggers in de hoofdrol. Het is inhoudelijk én grappig en flitsend. Alle bingokaarten worden op maat gemaakt per museum. De pilot startte bij Eye Filmmuseum. Ook het Van Gogh, Het Stedelijk in Breda en het Afrika Museum Nijmegen zitten in de focusgroep. Tonen wat er is, is punt één. De fondsbijdrage staat aan de bron van die digitale etalage die kunst verbindt met jongeren.’

Marieke van der Donk, oprichter Museum­ ­TV: ‘Gezinnen en ouderen vormen de grootste groep tentoonstellingsbezoekers. De toeristenstroom groeit en musea zijn als dagbesteding in trek, maar vooral de grote musea profiteren daarvan, terwijl buiten de gebaande paden zoveel prachtigs te ontdekken valt. Dus daar ligt een kans, ook voor het publieksbereik van kleine musea. Met NBTC Holland Marketing ondertitelen en verspreiden we de filmpjes van MuseumTV internationaal, dankzij

135

Pablo Picasso, Grand Nu au fauteuil rouge, 1929, MusĂŠe National Picasso, Parijs Succession Picasso 2017

Samenwerken > Bijdrage Internationale Samenwerkingsprojecten Musea > Ervaringen

‘Kennis omwoelen voor een nieuwe kijk op kunst en cultureel erfgoed’

Benno Tempel over González, Picasso en vrienden Een grootmeester als Picasso? Music for the millions denkt iedereen, maar vergis je niet, zegt directeur Benno Tempel. De tentoonstelling González, Picasso en vrienden die het Gemeentemuseum Den Haag maakte met internationale partners zoals het Reina Sofia Museum uit Madrid bracht veel liefhebbers op de been, maar een kaskraker was het niet. Dat, zegt Tempel, mag ook nooit het enkelvoudige oogmerk zijn. ‘Musea delen favorieten met het publiek, maar onderzoek en ontdekkingen doen is even belangrijk. Kennis omwoelen voor een nieuwe kijk op kunst en erfgoed, ook daar gaat het om. De toekenning van het Mondriaan Fonds draagt bij aan actuele perspectieven.’

verdiepen we ons in Paul Thek en ook hier is dit kennisnetwerk vruchtbaar. Het loont wanneer je met internationale partners expertise en nieuwsgierigheid koppelt. Bij het onderzoek naar Picasso en González waren ook het Musée Picasso en Centre Pompidou in Parijs betrokken, evenals het IVAM in Valencia, dat hét kenniscentrum is over Julio González. Wij konden vrijelijk vragen opwerpen die misschien niet zo snel meer worden gesteld door gespecialiseerde instituten. Hier was ruimte voor het uitvouwen van het netwerk én tentoonstellen van de onderzoeksresultaten, die beschikbaar blijven in het bijbehorende boek.’

‘Internationale krachten­ bundeling loont’

González, die in de Renaultfabriek leerde lassen, deelde zijn vaardigheden met Picasso; Picasso deelde zijn experimenteerdrift met González. Die wederkerigheid tekent de herwaardering van González: van ambachtsman, aldus Tempel, tot één van de belangrijkste beeldhouwers van de 20e eeuw. González ‘cactusfiguren’ met opengesperde bek, uit de tijd van generaal Franco’s machtsgreep in Spanje, zijn symbolen van weerstand en eigenmacht.

González, Picasso en vrienden belichtte de samenwerking tussen beide kunstenaars en de kring van beeldhouwers rondom bij het maken van metalen sculpturen. Ook de tentoonstelling was resultaat van intensief samenwerken. ‘Een bundeling van kennis en informatie’, aldus Tempel. ‘Daarmee vervolgden we onze eerdere samenwerking met het Reina Sofia, voor de tentoonstelling over Constant. In deze continuïteit schuilt een rijke oogst. Nu 137

Annet Zondervan tijdens OriĂŤntatiereis 2018

Samenwerken > Oriëntatiereis > Ervaringen

‘SHEBANG wordt een hybride lab voor de kunsten’ Annet Zondervan over de oriëntatiereis naar Zuid-Afrika en Zimbabwe

Annet Zondervan overwon haar vliegangst voor de oriëntatiereis naar Zimbabwe en Zuid-Afrika. Ze is directeur van het Centrum voor Beeldende Kunst Zuidoost in de Amsterdamse Bijlmermeer, met een intercultureel tentoonstellings- en aankoopprogramma. ‘Dit is het meest Afro-­Caribische stuk van Amsterdam; dat weerspiegelen we,’ zegt ze. ‘Denk aan het overzicht Contemporary Art in Zimbabwe uit 1998 of onze betrokkenheid bij Tell Freedom: 15 South African artists in Kunsthal KAdE in 2018.’

Drie kunstenaars maken nu een schetsontwerp: Sokari Douglas Camp uit Nigeria en Dineo Bopape en Mohau Modisakeng uit Zuid-Afrika. Hun plannen worden deze zomer gepresenteerd.’ En CBK Zuidoost werkt bovendien aan een multidisciplinaire, interculturele kunsthal, genaamd SHEBANG. ‘Theater, erfgoed, kunst, literatuur, dans en muziek van jonkies en meesters: iedereen kan elkaar hier begeesteren. Het wordt een lab voor samenwerking door de generaties en de kunsten heen. Denk aan een operadiva, danser en kunstenaar die het Afro-­futurisme te lijf gaan. Ook het publiek is welkom in dit productiehuis. Alles naar het goede voorbeeld van The Centre for the Less Good Idea van William Kentridge in Johannesburg. Er is ruimte voor falen en herstarten met een tweede idee; want tijdens de samenwerking ontstaan verrassende uitvindingen.’ Samen met het Bijlmer Parktheater en Imagine IC, netwerk voor immaterieel erfgoed, realiseert CBK Zuidoost de plannen. ‘De hybride werkelijkheid spiegelt zich in de wereld van SHEBANG.’

‘Goed voorbeeld: The Centre for the Less Good Idea in Johannesburg’

Zondervan somt diverse vruchten op van de reis. ‘Voor de CBK-uitleencollectie heb ik kunstwerken aangekocht bij Patrick Makumbe in Harare, voormalig resident van de Rijks­ akademie. Maar belangrijk op onderliggend niveau is de kans in de cultuur ter plaatse te stappen. CBK Zuidoost begeleidt in Amsterdam het toekomstige gedenkteken voor Nelson Mandela. Voor mij als projectleider was de reis zeer leerzaam. Met het trauma van de Apartheid zijn emoties gemoeid die raken aan Mandela’s imago. Zijn representatie vraagt om een grotere mentale sensitiviteit dan wij vaak denken.

139

Andrea Mรถller. Foto: Aad Hoogendoorn

Samenwerken > Regiomakelaars > Ervaringen

Kom je nu he-le-maal uit Friesland??

Andrea Möller, regiomakelaar voor het Mondriaan Fonds, over de flexibiliteit van de mentale kaart de kunstenaars ineens voor projecten in de rij. Afstand is dus relatief en valt te beïnvloeden volgens de eenvoudige formule: bekend = bemind.’ En ook het fonds draagt daaraan bij. ‘De bereidheid om kritisch te kijken naar de mentale kaart is gelukkig groot. Bij de adviseurs die de subsidieaanvragen beoordelen, was het Noorden tot voor kort slecht gerepresenteerd: van de ongeveer zeventig adviseurs kwam er welgeteld één uit het Noorden. Per 1 januari komen er ineens vier nieuwe adviseurs uit Fryslân en Groningen bij. Het zicht op wat er hier speelt, is zo alvast versterkt.’

‘Als je uit het Noorden naar bijeenkomsten in het Westen reist, kun je de klok erop gelijk zetten. ‘Kom je nu he-le-maal uit Friesland??’ Hoe kan dat toch: dat het Noorden zo ver lijkt, terwijl wij Noorderlingen andersom zo makkelijk afreizen? De sociale wetenschappen geven het antwoord. We hebben te maken met de mentale kaart: de individuele landkaart waarop plaatsen die wij kennen en graag mogen dichterbij liggen dan onbekende oorden, ook al zijn die objectief gemeten dichterbij.’

‘Bekend = bemind’

Zo schrijft regiomakelaar Andrea Möller in een blog voor het Mondriaan Fonds. Medio 2018 werd zij herbenoemd als een van de vier regiomakelaars die in 2017 zijn aangesteld om een onderzoekende en stimulerende rol te vervullen bij het bereiken van aanvragers, opdrachtgevers en adviseurs overal in het land. Möller vraagt zich af: beïnvloedt de mentale kaart de nationale kansen van Noorderlingen?

Over de activerende rol van de regio­ makelaars zegt ze: ‘Zodra wij denken dat ‘Amsterdam’ iets goeds over het hoofd ziet staan wij op de stoep met de uitnodiging ons te volgen. En het fonds neemt zelf het initiatief zich waar nodig te laten informeren via een vooradvies.’ Möller besluit met de oproep: ‘Bezoek de regio’s en verruim het beeld ervan! Gedeelde mentale kaarten zijn betere wegwijzers.’

Leeuwarden Culturele Hoofdstad 2018 heeft positief uitgepakt, aldus Möller. ‘Tot aan Japan, Australië en Puerto Rico staan

141

Alberto De Michele

Samenwerken > De Verbeelding > Ervaringen

‘Wrikken aan de grenzen van kunst en film’ Bijeenkomst tien jaar De Verbeelding: lancering online platform

van de samenwerking tussen beide fondsen om dit mogelijk te maken. Boonekamp: ‘We gaan ook de komende tien jaar door!’

‘De enige weg naar succes is de experimentele weg,’ zo startte Dick Tuinder zomer 2018 de bijeenkomst in het Centraal Museum Utrecht rond tien jaar De Verbeelding: de samenwerking tussen Mondriaan Fonds en Nederlands Filmfonds voor het mengen van cinema­tografie en beeldende kunst. Tuinder, zelf kunstenaar, schrijver en filmregisseur, lanceerde daarbij het online platform deverbeelding.site, gewijd aan Verbeelding-films. ‘Een sound, een geur, een handschrift – er zit iets in dit werk van de kunstenaars/ filmers dat je in een oog­ opslag herkent.’

Op de vraag van Tuinder wat de fondsdirecteuren zouden wensen als zij de architecten van het beleid zouden zijn, antwoordde Donker: ‘Ik zou de wet voor het recht op falen instellen. Als alleen het resultaat telt, blijven makers te voorzichtig. Experiment en onderzoek brengen de kunst verder.’ Twee makers die hun werk via De Verbeelding ontwikkelen zijn Janis Rafa en Alberto De Michele. Op de website zijn (trailers van) hun films te zien; Rafa toonde haar film­installaties en sculpturen in 2018 bovendien op een solotentoonstelling in het Centraal Museum. De Michele, die in zijn films de roverspraktijken van zijn vader mythologiseert, vergeleek een goed kunstwerk met een misdaad: ‘Elk kunstwerk steelt de blik van de kijker; een film duurt langer en steelt extra tijd.’

‘Onderzoek brengt de kunst verder’

In een driegesprek met Dick Tuinder en filmfondsdirecteur Doreen Boonekamp stelde Birgit Donker, destijds directeur Mondriaan Fonds: ‘Belangrijker dan de vraag of de makers kunstenaars of filmmakers zijn, is: wat voegen ze toe? En dat is experiment. Ze wrikken aan de grenzen van cinematografie en kunst.’ Donker bepleitte het toepassen van de verbeelding in de overtreffende trap en het continueren

143

Samenwerken > Bijdrage Samenwerking Musea > Resultaten

Bijdrage Samenwerking Musea Musea en andere erfgoedinstellingen die onderling willen samenwerken en/of met andere maatschappelijke partijen kunnen een Bijdrage Samenwerking Musea aanvragen. Het gaat om gezamenlijke en bijzondere initiatieven die de relatie tussen de burger en cultureel erfgoed versterken, een duurzaam karakter hebben, voorbeeldstellend en navolgbaar zijn en tot een sterkere museale sector leiden. Ook draagt het Mondriaan Fonds bij aan haalbaarheidsonderzoeken voor toekomstige samenwerking. Thema’s zijn educatie, publieksbereik, zichtbaarheid, wetenschap, digitalisering en collectiebeleid.

In 2018 ontving het fonds dertien verantwoordingen van eerder toegekende bijdragen. Het ging om twee haalbaarheidsonderzoeken en elf langdurige samenwerkingsprojecten, waarvan twee een vervolg waren op eerdere haalbaarheidsonderzoeken. De musea achten de bijdrage cruciaal om de samenwerkingen doorgang te laten vinden. Zo verenigt de ondersteunde samenwerking Bijenradar van de Stichting Nederlandse Natuurhistorische Collecties tien Nederlandse natuurhistorisch musea, van Leeuwarden tot Maastricht. Met de bijdrage onderzochten de musea gezamenlijk hoe de bijenpopulaties ervoor staan en hoe de musea daarin samen kunnen optrekken. Uit de verantwoordingen blijkt de bijdrage op verschillende manieren bij te dragen aan een sterkere museale sector. Bijna alle musea brachten bijzondere samenwerkingen tot stand, ook met partijen van buiten het culturele veld. Het merendeel van de musea (77 procent) kon nieuwe werkwijzen implementeren. Een aantal musea hebben zich met hun samenwerking gericht op hun publieksbereik, waarbij bijna de helft nieuw en bijzonder publiek bereikt. De resultaten van de samenwerkingen werden gedeeld met het museale veld; 62 procent doet dit aan de hand van lezingen, seminars en/of workshops. Meer dan de helft van de aanvragers verwacht vervolgprojecten aan de samenwerking te kunnen koppelen.

In 2018 hanteerde het Mondriaan Fonds drie aanvraagrondes, waarin zestien aanvragen zijn behandeld en dertien gehonoreerd: vier haalbaarheidsonderzoeken en negen samenwerkingsprojecten. Een kwart werd toegekend aan koepelorganisaties die musea vertegenwoordigen, zoals Erfgoed Gelderland en Stichting 1568. Het Maritiem Museum Rotterdam en Het Scheepvaartmuseum Amsterdam kregen in samenwerking met de Leerstoel Zeegeschiedenis van de Universiteit Leiden, Erasmus Universiteit en de Vrije Universiteit Amsterdam een bijdrage voor een langdurige samenwerking. De nieuwe infrastructuur die daaruit ontstaat, biedt jonge onderzoekers kansen zich te specialiseren in maritieme geschiedenis en het gebruik van maritiem erfgoed als bron van kennis. Museum De Wieger ontving samen met Museum Klok & Peel een bijdrage voor een haalbaarheids­onderzoek waarin de musea gezamenlijk hun collectie­ beleid en publieksbereik onderzoeken. De wijze waarop deze musea een nieuwe impuls willen geven aan het kunstklimaat van de regio, is voorbeeldstellend voor vergelijkbare musea. De in 2017 ingevoerde voorwaarde dat bij niet-rijksmusea andere overheden de aangevraagde bedragen moeten matchen, blijkt nog steeds een drempel. Lokale overheden hebben vaak andere prioriteiten, zo blijkt uit gesprekken met gemeentelijk gesubsidieerde instellingen en ambtenaren.

Het online overzicht samenwerking musea maakt de samenwerkingsprojecten waaraan het Mondriaan Fonds heeft bijgedragen zichtbaar om kennis met het veld te delen. mondriaanfonds.nl/platformsamenwerking-musea Aantal aanvragen: 16 Totaal gevraagd bedrag: € 1.020.971 Gehonoreerd: 13 Toegekend bedrag: € 813.323

144

Samenwerken > Internationale Samenwerkingsprojecten Erfgoedinstellingen > Resultaten

Internationale Samenwerkingsprojecten Erfgoedinstellingen De Bijdrage Internationale Samenwerkingsprojecten Erfgoedinstellingen is bestemd voor Nederlandse erfgoedinstellingen die samenwerken met buitenlandse instellingen ten behoeve van onderzoeksprojecten op gezamenlijke collectiegebieden. De bijdrage kan in de ontwikkelfase gebruikt worden voor reis- en verblijfkosten van onderzoekers en conservatoren en voor de kosten van de presentatie van de onderzoeksresultaten in Nederland. Doel is nieuwe inzichten, onderzoek en internationale samenwerking te stimuleren die internationaal opvallen door hun belang en resulteren in een presentatie.

Uit de zes in 2018 ingediende verantwoordingen blijkt dat de bijdragen cruciaal waren voor een kwalitatief sterke uitvoering van het project, bijvoorbeeld voor internationale samenwerking met veel verschillende partners, transport of het inhuren van externe expertise. Aanvragers noemen dat de in een vroeg stadium toegekende bijdrage als een vliegwiel fungeerde en andere financiers over de streep trok. Vier aanvragers gaven aan dat de samenwerking een duurzaam karakter heeft gekregen en in één geval werd gemeld dat ook een duurzame relatie werd opgebouwd met onverwachte samenwerkingspartners. De inhoudelijke meerwaarde van de samenwerking lag voor alle projecten in een toename van de inhoudelijke kennis van elkaars en de eigen collectie. Alle aanvragers noemen een spin-off.

In 2018 vroegen zes erfgoedinstellingen een bijdrage aan waarvan vijf werden toegekend. De aanvragen betroffen samenwerkingen met instellingen in Spanje, Italië, Duitsland, België, Frankrijk en Engeland. De onderzoeksgebieden varieerden van landschapsontwikkeling, historische reconstructie en kunst met betrekking tot parken in Rome en Amsterdam, architectuur, Egyptische oudheden tot zeventiende-­eeuwse schilderkunst. Dit jaar werd geen haalbaarheidsonderzoek aangevraagd. Een bijzonder voorbeeld is Museum Het Schip in Amsterdam, een relatief klein museum dat met een Spaanse partner onderzoek doet naar de overeenkomsten van bouw- en sierkunst van Gaudí met de Amsterdamse School. De tentoonstelling zal vervolgens in beide landen te zien zijn. Bijzonder is ook dat Museum De Lakenhal in Leiden in het Rembrandtjaar 2019 met het prestigieuze Ashmolean Museum in Oxford onderzoek doet naar het onderwerp Jonge Rembrandt en de uitkomsten hiervan in een tentoonstelling en publicatie presenteert in beide musea.

Aantal aanvragen: 6 Totaal gevraagd bedrag: € 494.000 Gehonoreerd: 5 Toegekend bedrag: € 330.000

145

Samenwerken > Oriëntatiereis > Resultaten

Oriëntatiereis Het Mondriaan Fonds organiseert jaarlijks een oriëntatiereis voor beeldend kunstenaars en bemiddelaars naar buitenlandse regio’s die interessante ontdekkingskansen bieden. Het doel is kennisvermeerdering, visieverbreding en netwerkvorming binnen de culturele sector. De reizen bieden van de bezochte regio’s een overzicht van de hedendaagse beeldende kunst, introduceren de belangrijkste actoren en laten de deelnemers kennis maken met de mogelijkheden van uitwisseling van verschillende partijen. Deelname is op basis van open inschrijving. Een adviescommissie adviseert het fonds over de selectie van deelnemers op basis van motivatie en onderzoeksvraag. Deelnemers betalen 750 euro. De door het Mondriaan Fonds georganiseerde reis is een samenwerking met het Belgische Kunsten­punt, de Danish Arts Foundation en het Zwitserse Pro Helvetia.

meer het Institute for Creative Arts, A4 Arts Foundation, Zeitz Mocaa, Iziko Museums, Norval Foundation en verschillende galeries bezocht. Het bezoek aan Johannesburg viel samen met de Johannesburg Art Fair. Ook werden bezoeken gebracht aan Visual Arts Network of South Africa, The Centre for Less Good Idea, Market Photo en de Johannesburg Art Gallery. Hoewel Zuid-Afrika en Zimbabwe buurlanden zijn kwam de groep in Harare en Bulawayo in een compleet andere context terecht. Door de turbulente economie zijn galeries en kunstenaars soms gedwongen om te stoppen of naar het buitenland te verhuizen op zoek naar nieuwe kansen. Deze economische onzekerheid is de laatste tijd echter tevens de katalysator geworden voor nieuwe initiatieven in het artistieke landschap van Zimbabwe. Tijdens het bezoek werden onder andere Village Uhnu, Motor Republic Hub, Njelele Station, Dzimbanhete Arts Interactive en The National Gallery of Zimbabwe in Harare en de National Art Gallery bezocht.

In 2018 bezochten vijftien Nederlandse, Belgische, Deense en Zwitserse bemiddelaars en kunstenaars Kaapstad en Johannesburg in Zuid-Afrika en Harare en Bulawayo in Zimbabwe. Nederlandse deelnemers waren: Anke Bangma (directeur TENT), Frédérique Bergholtz (directeur If I Can’t Dance, I Don’t Want To Be Part Of Your Revolution), Patricia Kaersenhout (kunstenaar), Florian Weigl (curator V2_, Lab for the Unstable Media), Farren van Wyk (kunstenaar) en Annet Zondervan (directeur CBK Zuidoost, Amsterdam).

De reis was te volgen via een dagelijkse blog waarmee de deelnemers kennis en visie overdragen aan vakgenoten en publiek. Het blog is in 2018 ruim 9.000 maal bekeken vanuit 53 verschillende landen. Naar aanleiding van de reis nodigt het Mondriaan Fonds in samenwerking met het Vlaamse Kunstenpunt enkele art professionals uit Zuid-Afrika en Zimbabwe uit voor een bezoek aan beide landen in 2019. Tevens wordt een publieke bijeenkomst georganiseerd. De uitkomsten van de oriëntatiereis zijn pas de komende jaren te verwachten.

Het programma bestond uit bezoeken aan musea, presentatie-instellingen, galeries, artist-in-residence plekken, kunstenaars, verzamelaars en lokale sleutelfiguren in de verschillende steden. Steden als Kaapstad en Johannesburg vormen belangrijke centra als het gaat om de productie en presentatie van hedendaagse kunst. Nergens op het Afrikaanse continent is een grotere groei zichtbaar als het gaat om galeries, musea en veiling­huizen. Maar ook kleinere initiatieven spelen een steeds belangrijkere rol. In Kaapstad werden onder 146

Samenwerken > Regiomakelaars > Resultaten

Regiomakelaars Sinds 1 september 2017 zijn vier regio­ makelaars aan de slag voor het Mondriaan Fonds. Voor de regio Noord (Friesland, Groningen, Drenthe) is dit Andrea Möller, voor de regio Oost/Midden (Overijssel, Gelderland en Flevoland) vervullen Marlies Leupen en Erna aan de Stegge de functie als duo en voor de regio Zuid (Zeeland, Noord-Brabant en Limburg) is Rebecca Nelemans aangesteld. Zij werken gedurende 1 dag per week als regiomakelaar voor het Mondriaan Fonds en combineren deze functie met hun andere werkzaam­ heden.

De regiomakelaars werd in september 2018 gevraagd hun werkzaamheden te verdiepen en hun netwerk uit te bouwen. Dat doen ze elk op een andere wijze, inspelend op de kansen en behoeftes per regio. Los van informerende gesprekken en het actief contact zoeken met sleutelfiguren, potentiële aanvragers en opdrachtgevers, organiseren zij spreekuren, netwerkbijeenkomsten, schriftelijke en telefonische adviezen en werksessies. Ook worden de regiomakelaars waar nodig door de projectmedewerkers van het fonds geraadpleegd om input te geven over de regionale context van sommige aanvragen. Daarnaast zijn zij als spreker of aanspreekpunt aanwezig bij bijeenkomsten en debatten in het land. Feedback die de makelaars geven worden gebruikt voor de ontwikkeling van het beleid van het Mondriaan Fonds. Ook zijn de regiomakelaars ingezet bij het werven van nieuwe adviseurs. Van de achttien nieuwe adviseurs die voor het komende jaar zijn geselecteerd komen er negen uit de regio.

De regiomakelaars van het Mondriaan Fonds hebben een onderzoekende en stimulerende rol. Naast het bereiken van potentiële aanvragers, opdrachtgevers en adviseurs is hun taak nieuwe initiatieven, doelgroepen en actuele ontwikkelingen op het gebied van beeldende kunst en cultureel erfgoed te signaleren. De makelaars waren bij wijze van proef voor de periode van 1 jaar aangesteld. In de zomer van 2018 hebben zij per regio een evaluatieverslag geschreven en is gezamenlijk geëvalueerd. Hoewel medewerkers van het Mondriaan Fonds altijd bereikbaar zijn voor vragen van potentiële aanvragers, voorziet de functie van regiomakelaar in een grote behoefte. De vier regiomakelaars zijn in alle regio’s positief ontvangen. Zij blijken een drempelverlagende werking te hebben voor potentiële aanvragers, voor wie de letterlijke en figuurlijke afstand tot het fonds toch als groot wordt ervaren. Ook potentiële opdrachtgevers zijn door de regiomakelaars geattendeerd op de mogelijkheden die het Mondriaan Fonds biedt. Op basis van deze positieve ervaringen heeft het fonds besloten de aanstelling van de regiomakelaars te verlengen tot de zomer van 2019. Op deze manier wil het Mondriaan Fonds als landelijk en publiek fonds de verbinding met de regio’s verder versterken en deze een extra impuls geven in de hoop een brede groep aanvragers te bereiken.

147

Samenwerken > De Verbeelding > Resultaten

De Verbeelding De Verbeelding is een samenwerkingsproject van het Mondriaan Fonds en het Filmfonds, gericht op films die zich begeven op de grens van de cinematografie en de beeldende kunst. De Verbeelding biedt beeldend kunstenaars de mogelijkheid samen met filmproducenten een artistieke film van speelfilmlengte te realiseren. Doel is het stimuleren van films die hun oorsprong voornamelijk vinden in de beeldende kracht van het medium en die de artistieke potentie hebben om op internationale film­ festivals geselecteerd te worden.

In 2018 gingen twee films in première: Possessed van Metahaven en Rob Schröder tijdens het International Film Festival Rotterdam (IFFR) en Stones Have Laws van Lonnie van Brummelen & Siebren de Haan tijdens het International Documentary Film Festival Amsterdam (IDFA). Tijdens het Nederlands Film Festival in Utrecht organiseerden het Mondriaan Fonds en het Filmfonds een bijeenkomst om stil te staan bij tien jaar De Verbeelding. Tevens werd ter gelegenheid van het tienjarig bestaan een online platform (deverbeelding.site) gelanceerd. >pagina 143

In 2018 zijn twee films geselecteerd voor een realiseringsbijdrage van maximaal 300.000 euro per project: The Last Ride of the Wolves van Alberto De Michele (producent Halal) en Nummer Achttien van Guido van der Werve (producent Smarthous Films). De gerealiseerde films gaan uiterlijk eind 2019 in première, in principe gevolgd door roulatie in de Nederlandse bioscoop. Deze twee films werden geselecteerd uit vier films die in 2017 een ontwikkelbijdrage van maximaal 10.000 euro ontvingen. Het was de eerste keer dat binnen De Verbeelding films in de ontwikkelingsfase een bijdrage ontvingen, voorheen werden films uitsluitend voor een realiseringsbijdrage geselecteerd. Met de ontwikkelbijdrage willen de fondsen stimuleren dat makers en hun producent samenwerken aan de ontwikkeling van hun plan. Naast de films van Alberto De Michele en Guido van der Werve ontvingen ook Some Life Forms van Aernout Mik (producent Circe Plans) en The One van Fleur Boonman (producent Volya Films) een ontwikkelbijdrage.

148

149

Behandeling aanvragen

Kwaliteitszorg

Zichtbaarheid en transparantie

Partners

Fonds achter de schermen

FinanciĂŤn

2018 de feiten

2.257 1.041 41 200 56 33 261 62 15 18 44 189 152 478 41 18.270 44.097 7.354 300 310 127 200 23 6.358 126.967 32.611 70 38

aanvragen gehonoreerd landen werkbijdragen kunstenaars in gastateliers publicaties projecten programma’s aankopen samenwerkingen musea opdrachten buitenlandse presentaties kunstenaarshonoraria KunstKoopcontracten bezoekers uit 19 landen bezoekers Prospects & Concepts bezoekers tentoonstelling Prix de Rome Beeldende Kunst bezoekers tentoonstelling Prix de Rome Architectuur bezoekers inloopspreekuur deelnemers Get a Grant events voor jonge academieverlaters deelnemers bijeenkomst 10 jaar De Verbeelding bezoekers netwerkbijeenkomst gevorderd talent in Nest blogs over kunst en erfgoed abonnees nieuwsbrief websitebezoekers volgers op Facebook, Twitter, Instagram en LinkedIn adviseurs in de poule medewerkers

â‚Ź 27.518.874 totaal toegekend bedrag

152

Behandeling aanvragen

Behandeling aanvragen Aanvragers kunnen via een digitaal aanvraag­formulier gedurende het hele jaar een aanvraag indienen; met uitzondering van enkele bijdragen die in rondes worden behandeld. Het Mondriaan Fonds kondigt de deadlines voor aanvraagrondes aan op de website, via de nieuwsbrief en sociale media. Als een aanvraag binnen is, toetsen medewerkers deze allereerst op formele voorwaarden die op de website vermeld staan. Aan­vragen die daaraan voldoen, worden voorgelegd aan deskundige adviseurs voor een inhoudelijke beoordeling. Kwaliteit is daarbij het belangrijkste criterium. Bij een kunstenaar gaat het om de artistieke uitgangspunten en de wijze waarop deze tot uitdrukking komen in het werk. Bij een instelling gaat het om de kwaliteit van de plannen in cultuur-historisch of artistiek opzicht. Speerpunten in deze cultuurplanperiode zijn ontwikkeling en verbinding. Adviseurs letten onder meer op de presentatieplannen bij aanvragen en beoordelen de manier waarop een activiteit op inspirerende wijze onder de aandacht wordt gebracht van een passend publiek. Bovendien wordt rekening gehouden met de context waarbinnen een aanvraag is ingediend, of het nu de artistieke context of de maatschappelijke inbedding van een project is. Verder kijken adviseurs naar het cultureel ondernemerschap, waarmee onder meer de onderzoekende en/of vernieuwende houding van de aanvrager wordt bedoeld en de activiteiten van de aanvrager op publicitair, organisatorisch en educatief gebied. De adviseurs hebben expertise op de verschillende terreinen van het Mondriaan Fonds. Hun beoordeling van aanvragen vindt plaats tijdens commissievergaderingen. Op basis van het advies van de commissie besluit het bestuur of een aanvraag wordt toegekend. De totale aanvraagprocedure duurt maximaal drie maanden. In 2018 bedroeg deze termijn gemiddeld 66 dagen.

Aanvragen en toekenningen 2017-2018

2.500

2.257 aangevraagd

2.056 aangevraagd

2.000

1.500 1041 toegekend

860 toegekend

1.000

500

0

2017

€70.000.000 €60.000.000

2018

€63.527.131 aangevraagd €53.355.857 aangevraagd

€50.000.000

€40.000.000

€30.000.000

€24.680.341 toegekend

€27.518.874 toegekend

€20.000.000 €10.000.000 0

153

2017

2018

Behandeling aanvragen

Bezwaar- en beroepsprocedures Als een aanvraag voor een bijdrage niet wordt gehonoreerd, kan een aanvrager een bezwaarschrift indienen bij het bestuur van het Mondriaan Fonds. Ook is bezwaar mogelijk als het Mondriaan Fonds een ander bedrag toekent dan was aangevraagd of als bij het vaststellen van de definitieve bijdrage wordt afgeweken van de oorspronkelijke toezegging. De aanvrager kan het bezwaarschrift mondeling toelichten tijdens een hoorzitting. Als het bezwaarschrift niet wordt gehonoreerd of als de commissie na herbeoordeling nogmaals negatief over de aanvraag adviseert, kan de aanvrager in beroep gaan bij de Arrondissementsrechtbank. Als dit beroep door de rechtbank wordt verworpen staat hoger beroep open bij de Raad van State. Ook het Mondriaan Fonds kan bij de Raad van State in hoger beroep gaan als de rechtbank een beroepschrift gegrond heeft verklaard.

is. Deze groep heeft dan ook veel belang bij het indienen van een bezwaarschrift. Het Mondriaan Fonds vindt het belangrijk dat gebruik gemaakt wordt van de mogelijkheid bezwaar aan te kunnen tekenen en ziet dit als een toets voor het beleid en de uitvoering daarvan. Het terugkomen op een besluit, zeker als dit op basis van aanvullende informatie gebeurt, is een teken van een open en niet vooringenomen opstelling. Gezien de belangen die op het spel staan voor de aanvrager met een toe- of afwijzing van een aanvraag vindt het Mondriaan Fonds bovenstaande percentages realistisch. Uit de inhoud van de bezwaarschriften wordt door het fonds ook lering getrokken; zo worden waar nodig toelichtingen op de aanvraagformulieren verhelderd. In het juristenoverleg met de zes cultuur­ fondsen zijn de bezwaar- en beroepschriften een aandachtspunt.

In 2018 zijn 87 bezwaarschriften ingediend, waarvan enkele pas in 2019 worden behandeld. Het aantal in 2018 behandelde bezwaarschriften was 92. Drie bezwaarschriften zijn ingetrokken. Deels waren dit bezwaarschriften die eind 2017 waren ingediend. Van deze bezwaarschriften waren 88 op inhoudelijke en vier op financiële grond. De vier laatste zijn gehonoreerd. Bij deze beschikkingen ging het om een lagere vaststelling omdat niet aan de verplichting om een verslag in te dienen was voldaan. Aangezien de verslagen alsnog werden ingediend zijn de bezwaarschriften gehonoreerd. Twee aanvragen die oorspronkelijk niet in behandeling waren genomen omdat deze niet aan de formele voorwaarden voldeden zijn alsnog aan de commissie voorgelegd. Van de 88 inhoudelijke bezwaarschriften waren drie niet ontvankelijk omdat de bezwaartermijn was verstreken. Zevenenzestig bezwaarschriften zijn ongegrond verklaard en achttien zijn alsnog gehonoreerd. De afgelopen jaren stijgt het percentage bezwaarschriften licht. Waarschijnlijk is dit toe te schrijven aan de krappere budgetten voor kunst en cultuur waardoor het belang voor de aanvrager van een bijdrage van het fonds crucialer is geworden. Met name het aantal bezwaarschriften op afwijzingen van een Werkbijdrage Bewezen en Jong Talent is relatief hoog. Uit eerder onderzoek van de SER en de Raad voor Cultuur is gebleken dat de financiële positie van (met name beeldend) kunstenaars ronduit slecht

154

Kwaliteitszorg

Kwaliteitszorg Het Mondriaan Fonds vindt het belangrijk dat de beschikbare middelen op een zorgvuldige en doelmatige manier worden uitgegeven. Het zijn immers publieke gelden. Bij de beoordeling van aanvragen speelt het advies van de onafhankelijke adviseurs een doorslaggevende rol. Het advies van deze experts komt tot stand op basis van inbreng en overleg; intersubjectief dus. Om de integriteit en het vermijden van (de schijn van) belangenverstrengeling binnen de hele organisatie te waarborgen zijn raad van toezicht, bestuur, medewerkers en adviseurs gehouden aan de statuten, het huishoudelijk reglement en de protocollen van het Mondriaan Fonds. Nevenfuncties van medewerkers worden in kaart gebracht en ten minste driemaal per jaar met de leidinggevenden besproken op wijzigingen en mogelijke belangenverstrengeling. Zoals elders beschreven, kent het Mondriaan Fonds een klachtenprocedure voor de medewerkers. Daarnaast is er een klachtenprocedure voor aanvragers. Hier is in 2018 geen gebruik van gemaakt. Toegekende bijdragen worden, behalve rechtstreeks aan de aanvragers, bekend gemaakt middels de website, het jaarverslag en nieuwsbrieven. Besluiten zijn op grond van de Algemene Wet Bestuursrecht voor bezwaar vatbaar en kunnen desgewenst aan de bestuursrechter ter toetsing worden voorgelegd. Visitatie 2018 De Visitatiecommissie van de Rijkscultuurfondsen bezocht in de herfst van 2018 alle zes Rijkscultuurfondsen. Het bezoek van de commissie geschiedt iedere vier jaar in opdracht van de minister van OCW. In 2018 gebeurde dat voor de derde keer, het Mondriaan Fonds was op 1 oktober aan de beurt. Deze visitatie had in 2018 een beperkte scope. De commissie richtte zich op de algemene en specifieke aanbevelingen van de visitatie in 2014, en de manier waarop de fondsen die hebben opgevolgd. De Visitatiecommissie 2018 bestond uit Mijntje Lückerath-Rovers (voorzitter, hoogleraar Corporate governance Tilburg University); Naima Azough (zelfstandig adviseur en moderator in het sociaal domein); Felix De Clerck (directeur Kunsten­punt Vlaanderen en Brussel); Sonja de Leeuw (hoogleraar Mediacultuur Universiteit

Utrecht); Ryclef Rienstra (directeur VandenEnde Foundation). Secretaris was Jacqueline Gerritsma. Ter voorbereiding ontvingen zij een zelfevaluatie van het Mondriaan Fonds, en daarnaast relevante protocollen en reglementen, subsidie­ besluiten, evaluaties van externen en verschillende publicaties. De zelfevaluatie is samengesteld op basis van een voor alle fondsen vastgesteld protocol. Ter voorbereiding heeft het Mondriaan Fonds een uitgebreid klanttevredenheidsonderzoek laten uitvoeren door onderzoeksbureau Blauw Research. Daarnaast heeft Maaike Staffhorst een stakeholdersonderzoek uitgevoerd. Vlak voor het verschijnen van dit verslag werd het definitieve rapport aan de minister aangeboden. De commissie prijst de ontwikkeling die de fondsen sinds de vorige visitatie hebben door­ gemaakt. >pagina 166 Naast lof voor de fondsen bevat het rapport ook aanbevelingen voor verbeteringen. Het volledige rapport is te vinden op de websites van de zes Rijkscultuurfondsen. Klantwaarderingsonderzoek Regelmatig onderzoekt het Mondriaan Fonds de kwaliteit van zijn dienstverlening onder alle kunstenaars, bemiddelaars en (erfgoed-)instellingen die een beroep op het fonds doen. Met behulp van de inbreng van deze onderzoeken, wil het fonds waar mogelijk de dienstverlening verbeteren en zo de relatie met aanvragers verstevigen. Voor de derde keer bracht Blauw Research de tevredenheid van de aanvragers van het Mondriaan Fonds in kaart. Ditmaal betrof het een evaluatief onderzoek onder aanvragers die in de periode 2016/2017 een aanvraag indienden. Net als eerdere edities, is in het onderzoek niet alleen aandacht besteed aan de evaluatie van de procedures rondom aanvraag, besluitvorming en – indien relevant – bezwaar, maar ook aan de beeldvorming rond het Mondriaan Fonds, de communicatie en de uitingen van zijn commissie. De respons was 33 procent: 776 aanvragers namen de moeite de vragenlijst in te vullen. Meer dan driekwart van de respondenten was individueel kunstenaar of bemiddelaar. Een kwart van de respondenten antwoordde namens een

155

Kwaliteitszorg

museum of andere instelling. En iets minder dan de helft van de respondenten had een afwijzing ontvangen: 43 procent. Over het algemeen zijn aanvragers (zeer) tevreden over het fonds. Dit percentage is met 79 procent zelfs iets hoger dan vier jaar geleden. Aanvragers zijn bovendien zeer tevreden over de medewerkers – van de receptie, onze (digitale) helpdesk tot de projectmedewerkers; ze krijgen een nog hogere tevredenheidscore toebedeeld dan in het vorige onderzoek uit 2014. ‘Compliment voor de medewerkers en de integere sfeer die het fonds uitstraalt’, licht een aanvrager toe. Waar zit ruimte voor verbetering van het Mondriaan Fonds? Hoewel 80 procent van de respondenten de aanvraagformulieren van het fonds niet te complex vindt, is toch nog 20 procent van mening dat deze nodeloos ingewikkeld zijn. En elf procent is ontevreden over de snelheid waarmee aanvragen worden afgehandeld. Het Mondriaan Fonds bekijkt nu waar de aanvraag­procedure nog kan worden verbeterd. Daarnaast moet nog beter uitgelegd worden waarom de drie maanden die de behandeling van een aanvraag kost ook echt nodig is. Cultuurcodes Het Mondriaan Fonds hecht aan zo groot mogelijke openheid en transparantie en hanteert diverse codes. Het Mondriaan Fonds volgt de Governance Code Cultuur. De code bevat negen principes voor goed bestuur en goed toezicht. De statuten van het Mondriaan Fonds zijn conform deze Governance Code Cultuur opgesteld. Ook op het gebied van transparantie en verantwoording volgt het Mondriaan Fonds de aanbevelingen uit de code. Het Mondriaan Fonds hanteert tevens de Gedragscode Cultuurfondsen. Deze code bevat een reeks waarborgen voor de onafhankelijkheid van handelingen van fondsen, beoogt meer transparantie te creëren over de manier waarop de cultuurfondsen hun publieke taak uitoefenen en draagt zo bij aan het vertrouwen van aanvragers en burgers in de cultuurfondsen. Bij het opstellen van de gedragscode is in het bijzonder aandacht besteed aan de positie van de aanvrager. De code wordt door de fondsen gehanteerd onder het motto pas toe of leg uit. Dit waarborgt transparantie van beleid, zorgvuldige samenstelling van commissies en vermijding van belangenverstrengeling. Bij afweging van belangen tussen volledige openheid over de behandeling van bij het fonds ingediende aanvragen enerzijds en privacy van

aanvragers anderzijds, wordt in afwijking van de Code Cultuurfondsen geen publieke informatie verstrekt over afgewezen aanvragen. Individuen die een afwijzende beslissing hebben ontvangen kunnen om een nadere motivering daarvan verzoeken. De reden dat het fonds deze besluiten meestal niet direct volledig motiveert, zoals in de Code Cultuurfondsen is vastgelegd, is dat veel aanvragers die afgewezen zijn daar geen prijs op stellen. Instellingen ontvangen deze informatie wel rechtstreeks. Het Mondriaan Fonds volgt tevens de Code Culturele Diversiteit. In de eerstvolgende paragraaf hierna wordt daar uitgebreid op ingegaan. Pluriformiteit Kunst en erfgoed zijn pluriform en ondersteunen een open democratie. Ze zijn extreem publiek goed. En ze zijn een oefening in pluraliteit; zorgen voor variaties op de werkelijkheid; zijn van nature kosmopolitisch en grenzeloos. Daarmee dragen ze bij aan een vrije geest en een open blik, die zo onontbeerlijk zijn voor een democratie die meer is dan de stem van de meerderheid. Aan die pluriformiteit wil het Mondriaan Fonds bijdragen. Het laat daarbij culturele, geografische en andere vormen van meerstemmigheid en diversiteit meewegen. De term culturele diversiteit wordt veelal voor de (etnische) afkomst van groepen gebruikt, het fonds spreekt liever van het nog inclusievere begrip (culturele) pluriformiteit. Daarmee doelen we naast afkomst bijvoorbeeld op gender, leeftijd of regionale spreiding. Een open houding van werknemers en adviseurs is noodzakelijk. Deze houding sluit aan bij de competentie interculturele sensitiviteit, zoals in de Code Culturele Diversiteit beschreven: ‘De mate waarin een persoon actief interesse toont in anderen, hun achtergrond, behoeften en perspectieven.’ Het Mondriaan Fonds heeft een visie op pluri­ formiteit geformuleerd (zie hierboven). Het houdt daarbij rekening met de Code Culturele Diversiteit. In 2018 werd een Werkgroep pluri­ formiteit opgericht om de visie te vertalen naar aandachtspunten en concrete acties voor 2018. Het fonds inventariseerde structureel in hoeverre aan de code wordt voldaan aan de hand van het (interne) dynamische jaarplan, waarbij de vier principes uit de code (visie, beleid, lerend vermogen en toezicht & verantwoording) leidend zijn. De visie wordt sinds 2018 uitgedragen op de

156

Kwaliteitszorg

website, in vacatureteksten en in het protocol van de adviseurs. Het Mondriaan Fonds plaatst voorbeeldprojecten prominent op de website. In 2018 publiceerden de zes cultuurfondsen en de Nederlandse Unesco een gezamenlijke brief met hun visie op diversiteit. In het beleidsplan 2017-2020 kent pluriformiteit een prominente plek. Het beleidsaccent Verbinding gaat om inclusiviteit en pluriformiteit. Vanuit de visie dat pluriformiteit een integraal onderwerp van de praktijk van het fonds en de bestaande instrumenten is, zijn geen aparte bijdragemogelijkheden met uitzondering van de bijdrage voor de herdenking van het slavernijverleden. Wel hanteert het fonds een inclusief kwaliteitsbegrip: bij iedere aanvraag wordt rekening gehouden met de uiteenlopende context waarbinnen de aanvraag is ingediend of wordt uitgevoerd. In 2018 werd hierover een tekst opgenomen in de algemene voorwaarden. Om het inclusief kwaliteitsbegrip in te vullen, streeft het fonds naar commissies en werknemers die verschillende perspectieven vertegenwoordigen. Het fonds heeft als doel dat personeel en adviseurs een representatieve afspiegeling van de pluriforme samenleving zijn. Gemeten langs de lat van een meer traditionele invulling van het begrip culturele diversiteit, zoals gehanteerd door het CBS, ligt bij zowel adviseurs als werknemers de populatie met een migratie-achtergrond ruim boven het landelijk gemiddelde. Alle vacatures worden verspreid via sleutelfiguren en binnen cultureel diverse netwerken, zoals dat van Binoq Atana. Bij het samenstellen van adviescommissies wordt gekeken hoe de competentie interculturele sensitiviteit een vanzelfsprekend onderdeel van de beroepspraktijk van een adviseur is. Daarnaast spelen waar mogelijk leeftijd, gender en de geografische spreiding van woon- en werkplaats een rol. Van de achttien in 2018 nieuw benoemde adviseurs had vijftien procent een cultureel diverse achtergrond. Daarnaast is het merendeel van de benoemde adviseurs per 1 januari 2019 actief of woonachtig buiten de randstad. Ook streeft het fonds er in het personeelsbeleid naar dat alle werknemers de competentie interculturele sensitiviteit bezitten. Vanaf 2018 komt

interculturele sensitiviteit als vast onderdeel in de formulieren van de beoordelingscyclus, en de verslaglegging daarover voor. Het personeel nam deel aan een workshop Culturele Diversiteit onder leiding van Bureau Cultuursporen waarin werd onderzocht hoe culturele diversiteit en inclusief denken de werkpraktijk kunnen verrijken. In 2018 ondernam het fonds een aantal concrete acties om de communicatie met aanvragers inclusiever te maken. De aanhef in brieven en e-mails werd genderneutraal gemaakt door bewust geen ‘vrouwelijke’ en ‘mannelijke’ gender­identiteiten te kiezen. Vanuit een eerdere ‘Koffietafel’ over pluriformiteit en netwerken (2016) kwam de aanbeveling het fonds herkenbaar en benaderbaar te maken. In 2018 heeft het fonds daarom portretten van medewerkers op de website toegevoegd. Het Mondriaan Fonds neemt actief deel aan het Fondsennetwerk Diversiteit, een overleg tussen publieke en private fondsen1 gericht op expertise, kennisdeling en kennisontwikkeling op het gebied van diversiteit. In 2018 organiseerde het Mondriaan Fonds samen met het VSBfonds een bijeenkomst voor de betrokken fondsen. Sprekers waren Studio i en Simone Zeefuik. Effectmeting Het fonds zorgt voor monitoring, reflectie en effectmeting van zijn bijdragen en activiteiten. Belangrijkste doel is te bekijken of de gestelde doelen van het fonds zelf en van de bijdragen worden behaald. In dit jaarverslag staan per bijdrage de specifieke resultaten van die effectmeting vermeld. Het Mondriaan Fonds ontwikkelde een op zijn praktijk toegespitst instrumentarium dat het fonds in staat stelt de effecten van het beleid te meten: de Öfner-methode. In de eerste plaats zijn op hoofdlijnen de algemene doelstellingen van het Mondriaan Fonds in de periode 2017-2020 zo SMART mogelijk geformuleerd. Vervolgens zijn per bijdragemogelijkheid de doelstellingen zo concreet mogelijk gemaakt, zodat een vergelijking van doel en resultaat mogelijk werd. Het meten van die specifiekere doelstelling gebeurt op verschillende manieren, al naar gelang de specifieke context van de bijdrage. Het enkel

1. Stimuleringsfonds Creatieve Industrie, AFK, Filmfonds, Fonds21, Fonds Podiumkunsten, Fonds voor Cultuur­ participatie, Nederlands Letterenfonds, NPO-fonds, Stichting Democratie en Media, Stichting Doen, VandenEnde Foundation en het VSBfonds.

157

Kwaliteitszorg

gebruik maken van SMART-geformuleerde doelstellingen doet onvoldoende recht aan de variëteit en omvang van de effecten van de bijdragen die het verstrekt. Daarom vertelt het fonds zoveel mogelijk betekenisvolle verhalen van bijvoorbeeld aanvragers, die effecten zichtbaar maken die cijfers alleen niet tonen. Tijdens de zogenaamde ‘Week van de Effectmeting’ is teruggeblikt op de resultaten van 2018. De opbrengst van deze effectmeetweek is terug te vinden in de verschillende reflecties per bijdrage elders in dit verslag. Daarnaast heeft een interne werkgroep in 2018 een begin gemaakt met het doorlichten van het systeem van effectmeting. In 2019 wordt bekeken hoe de effectmeting nog verder kan worden verbeterd. Digitale verantwoording Sinds het moment dat aanvragen digitaal ingediend en verantwoord kunnen worden, vraagt het Mondriaan Fonds aanvragers gerichte informatie over het beoogde en later behaalde resultaat met het oog op effectmeting. Het gaat vooral om bijdrage specifieke, en daarnaast algemene data. Zo worden de gegevens voorafgaand aan de uitvoering van een aanvraag en de gegevens na afloop van de activiteit met elkaar vergeleken. Dit maakt het mogelijk een inschatting te maken van de effecten van de bijdragen, zoals de spinoffs op het punt van zichtbaarheid en samenwerking. Aanvragers gaan bijvoorbeeld in op de publieke presentatie van hun plannen, zodat de kwaliteit en de zichtbaarheid van de uitvoering effectiever kan worden gemeten. Op basis van de data uit de online-aanvraagformulieren heeft het fonds voor een aantal bijdragen (cruciale) indicatoren voor het meten van succes bepaald. Daarbij werd rekening gehouden met kenmerken van goede indicatoren, die relevant, toerekenbaar en meetbaar zijn. De inzichten maken deel uit van de beschrijvingen per bijdrage in dit verslag. Effectmetingscommissies Een ander element van de Öfner-methode is het aanstellen van speciale commissies die per bijdrage in kaart brengen of het beoogde doel wordt bereikt. Iedere effectmetingscommissie bestaat deels uit adviseurs die destijds de aanvragen beoordeelden en deels uit nieuwe die niet bij de aanvraag betrokken waren. Zo inventariseert jaarlijks de effectmetingcommissie Werkbijdrage Jong Talent de bijdragen die aan startende kunstenaars werden verstrekt. Dit gebeurt bij de

presentatie Prospects & Concepts, de jaarlijkse startersexpositie tijdens Art Rotterdam. Enquêtes Om beter voor het voetlicht te krijgen in welke mate bijdragen voor individuele bewezen kunstenaars (zoals de Werkbijdrage Bewezen Talent en de Bijdrage Gastateliers) het doel behalen en exacter zicht te krijgen op de resultaten, ontwikkelde het Mondriaan Fonds een aparte meetmethode in de vorm van enquêtes. Deze brengt de beoogde en waargemaakt resultaten in kaart. Het Mondriaan Fonds stuurde in 2017 een enquête aan aanvragers die de afgelopen vier jaar een Projectinvestering Kunstenaar of Bemiddelaar ontvingen. Interne evaluaties Alle bijdragen worden continu en structureel intern geëvalueerd en waar nodig aangepast. Aan het eind van iedere vergadering kijken de adviseurs terug op de manier waarop de beoordeling is verlopen. Dit verslag gaat naar het bestuur dat zo nodig actie onderneemt. Aan het einde van het jaar voert het Mondriaan Fonds jaarlijks een interne evaluatie van alle bijdragemogelijkheden uit. Externe evaluaties In opdracht van BKNL (Beeldende Kunst Nederland) onderzocht Totta Research het effect van de richtlijn kunstenaarshonoraria onder musea en presentatie-instellingen en beeldend kunstenaars in Nederland. Daarnaast onderzocht het de rol van het experimenteerreglement bij het Mondriaan Fonds, dat instellingen een gedeeltelijke compensatie biedt voor de honoraria, op voorwaarde dat instellingen de bedragen uit de richtlijn volgen. De uitkomsten lieten zien dat de richtlijn al na het eerste jaar na de introductie was aangeslagen en het doel van een betere onderhandelingspraktijk werd bereikt. Het aantal musea en instellingen dat kunstenaars honoreert, was in een jaar tijd verdubbeld. De helft van de ondervraagde instellingen had gebruik gemaakt van het experimenteer­ reglement. Zes op de tien instellingen gaf aan dat deze stimulans cruciaal was en dat zonder deze compensatie de richtlijn niet toe te passen was. Het onderzoek heeft tot een aantal aanpassingen geleid, zo is de administratieve last van het doen van een aanvraag verkleind. Het Mondriaan Fonds was blij met het positieve resultaat, maar uitte ook zorgen voor de toe-

158

Kwaliteitszorg

komst. De middelen binnen het experimenteer­ reglement waren tijdelijk en raakten zeer snel uitgeput. Instellingen gaven echter aan zonder dit budget niet te kunnen voldoen aan de richtlijn. Inmiddels is duidelijk dat meer matchingsgeld beschikbaar komt voor compensatie.

159

Zichtbaarheid en transparantie

Zichtbaarheid en transparantie Een open fonds Het Mondriaan Fonds wil een open fonds zijn. Dat betekent via de website en andere media effectief uitdragen waar het voor staat, wie kunnen aanvragen en welke resultaten dat oplevert. Behalve op een uiteenlopende groep aanvragers richt het fonds zich op beleidsmakers, media, andere belanghebbenden en de burger aan wie het zijn bestaansrecht ontleent. Allereerst heeft de communicatie tot doel beeldend kunstenaars en bemiddelaars, musea en erfgoedinstellingen, presentatie-instellingen, galeries, private en publieke opdrachtgevers en kunstkopers te wijzen op de mogelijkheden die het fonds biedt. Daarbij dragen we actief uit dat het fonds open staat voor (nieuwe) aanvragers. Er is aandacht voor pluriformiteit, (inter)culturele sensitiviteit en genderneutrale communicatie. De doelen van het communicatiebeleid worden jaarlijks vastgelegd in een jaarplan. Bij het bereiken van de doelgroepen zet het fonds uiteenlopende communicatiemiddelen in. Van informatieverstrekking zoals een door Jan Rothuizen gemaakte regelingenzoeker voor (potentiële) aanvragers op de website, het geven van voorlichting aan studenten op academies voor beeldende kunst tot advertentie­campagnes, actieve persbenadering bij activiteiten zoals de Prix de Rome en de Nederlandse inzending voor de Biënnale van Venetië alsook werk­bezoeken van Kamerleden om hen kennis te laten maken met kunst en erfgoed. Daarbij zijn we steeds op zoek naar andere, innovatieve vormen van communicatie en samenwerkingen om onze doelgroepen op maat te bedienen en nieuwe doelgroepen te bereiken. Zo zijn we in 2018 gestart met een maandelijks inloopspreekuur om aanvragers op weg te helpen in het aanbod van mogelijkheden. Bezoekers zijn enthousiast over deze laagdrempelige mogelijkheid om informatie in te winnen. Het spreekuur werd inmiddels door driehonderd mensen bezocht. In samenwerking met het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie organiseerden we drie Get a Grants voor jonge academieverlaters in Maastricht, Utrecht en Den Haag. De focus ligt op crossmediale communicatie; zowel on- als offline. Website, nieuwsbrieven en

sociale media spelen daarbij een centrale rol. De in 2018 vernieuwde website met de zeven platforms – van talentontwikkeling tot samenwerken – wijst niet alleen de weg naar de mogelijkheden van aanvragen en naar de activiteiten maar fungeert ook als uitstalkast voor een breder publiek. Hier worden vele voorbeelden toegelicht van gehonoreerde projecten; er worden nieuwsberichten gepubliceerd; er vindt een mapping plaats van internationale activiteiten waaraan het fonds heeft bijgedragen en ook zijn hier de blogs te vinden die toenmalig directeur Birgit Donker en gastschrijvers zoals regiomakelaar Andrea Möller wijdde aan actuele thema’s op het gebied van kunst en erfgoed, vaak gekoppeld aan de bijdragen van het fonds. De onderwerpen lopen uiteen van de honorariumrichtlijn voor de betaling aan kunstenaars en mobiel erfgoed dat een toekomst verdient tot over de meerwaarde van samenwerking. Ieder platform heeft zijn eigen inhoud die relevant is voor de betreffende doelgroep. Per platform vertellen aanvragers via interviews het verhaal van hun project; zij gaan in op ervaringen, resultaten en het belang van de specifieke bijdragemogelijkheid. Om de website dynamischer te maken, heeft filmmaker Thijs van Gasteren enkele korte filmpjes gemaakt over gehonoreerde projecten zoals een portret van kunstenaar Elspeth Diederix; de tentoonstelling Offshore Experience in het Maritiem Museum Rotterdam en de door NiNsee georganiseerde Black Achievement Month 2018. De website is een knooppunt waar verschillende aparte sites samenkomen: kunstkoop.nl; prixderome.nl; bknl.nl; en kunstenaarshonorarium.nl. De jaarlijkse oriëntatiereis, in 2018 naar ZuidAfrika en Zimbabwe, voor beeldend kunstenaars en bemiddelaars was te volgen via een dagelijkse blog waarmee de deelnemers Anke Bangma, Frédérique Bergholtz, Patricia Kaersenhout, Florian Weigl, Farren van Wyk, Annet Zondervan en deelnemers uit Vlaanderen, Zwitserland en Denemarken hun ervaringen deelden met professionals en ander publiek. >pagina 146 Door aanvragers worden site en blogs goed gewaardeerd, zoals blijkt uit het Klantwaarderingsonderzoek onder aanvragers. >pagina 155 De online activiteiten zijn afgestemd op het soort mediakanaal én type gebruiker en hebben ten opzichte van elkaar een versterkend effect. Zowel

160

Zichtbaarheid en transparantie

blogs, filmpjes als interviews worden bijvoorbeeld verder verspreid via nieuwsbrieven en sociale media, waar ze veel gelezen worden en gedeeld. Daarnaast is het jaarverslag een belangrijke weerslag van wat het fonds mogelijk kan maken via bijdragen aan de productie en presentatie van kunst en erfgoed. Ook zet het Mondriaan Fonds externe kanalen in om kunst en erfgoed voor een brede doelgroep zichtbaar te maken. Voor de Nieuws BV op NPO 1 was de voormalig directeur regelmatig te gast in de rubriek Het Allermooiste, er werd samengewerkt met Avrotros Kunstuur rond opdrachtgeverschap en er zijn redactionele samenwerkingen met vaktijdschriften zoals PrimaOnderwijs, Arts en Auto en Aedes-Magazine van de vereniging van woningcorporaties. De rol van het fonds als relatiemakelaar op het gebied van kunst en erfgoed wordt in de communicatie nadrukkelijk voor het voetlicht gebracht. Het delen van contacten, kennis en ervaring staat hoog in het vaandel. Zo hebben de regiomakelaars een actieve rol bij het bereiken van mogelijke aanvragers, opdrachtgevers en adviseurs. Zij geven het fonds extra ogen en oren in Noord, Midden/Oost en Zuid-Nederland. >pagina 147 Ook dit jaar vonden werkbezoeken van Kamer­ leden en beleidsmakers plaats om hen kennis te laten maken met beeldende kunst en cultureel erfgoed. Lenny Geluk (CDA) bezocht sundaymorning@ekwc; Antoinette Laan (VVD) ging in gesprek met Claudy Jongstra over het werk dat ze in opdracht realiseerde bij Begraafplaats Crooswijk; Doreen van Elst (afdelingshoofd sectoraal beleid OCW) bezocht W139, San Serriffe en de Oude Kerk; Barbera Wolfensberger (directeur-­generaal Cultuur en Media OCW) Galerie Fons Welters en Sander Bersee (directeur Erfgoed en Kunsten OCW) het Frans Hals Museum in Haarlem.

gers, adviseurs, media, politici en publiek; zowel binnen als buiten de kunst. Ter ondersteuning van het ambassadeurschap is een online ‘toolkit’ ontwikkeld met relevante informatie hoe de waarde van kunst en erfgoed onder de aandacht kan worden gebracht bij verschillende doel­ groepen. Deze wordt medio 2019 gelanceerd op de website. Activiteiten en publieksmomenten Als stimuleringsfonds namens de burger, legt het Mondriaan Fonds graag verantwoording af over de rijke wereld van kunst en cultureel erfgoed waaraan het bijdraagt. Het ontwikkelt dan ook activiteiten om kunst en erfgoed zichtbaar te maken én het publiek inzicht te geven in de resultaten van de bijdragen die het fonds verstrekt voor de realisatie van nieuw werk, tentoonstellingen, manifestaties, publicaties en aankopen door musea en andere erfgoedinstellingen. Prospects & Concepts Voor de zesde keer vond de tentoonstelling Prospects & Concepts plaats tijdens de internationale kunstbeurs Art Rotterdam in de Van Nellefabriek met werk van 79 kunstenaars die in 2016 een Werkbijdrage Jong Talent ontvingen. Deelnemende kunstenaars ontvingen positieve respons die in een aantal gevallen leidde tot aanbiedingen van galeries, uitnodigingen voor tentoonstellingen of zelfs tot aankopen van werk door particulieren of voor bedrijfscollecties. Bij de tentoonstelling verscheen een publicatie met informatie over het werk van alle deelnemende kunstenaars. >pagina 48 Prix de Rome In Het Nieuwe Instituut was van 19 oktober 2018 tot en met 10 maart 2019 de eindpresentatie te zien van winnaar Alessandra Covini en genomineerden Bram van Kaathoven, Katarzyna Nowak en Rademacher de Vries van de Prix de Rome Architectuur 2018. Op 18 oktober ontving Alessandra Covini de onderscheiding voor haar ontwerpvoorstel Amsterdam Allegories uit handen van minister Van Engelshoven van OCW. Nai010 uitgevers maakte in samenwerking met het Mondriaan Fonds een publicatie over het werk van de finalisten. Filmbedrijf Koekepeer maakte in opdracht van het fonds vier korte films over de laureaten en hun plannen. De Prix de Rome communiceert via eigen media-kanalen: met naast een speciale website, Facebook en Twitter. >pagina 49

Het is voor het creëren van draagvlak cruciaal dat burgers zien dat zij daar zelf aan hebben bijgedragen. Om die reden vraagt het Mondriaan Fonds van zijn aanvragers dat zij er melding van maken als ze een bijdrage hebben ontvangen van het fonds, door het publiceren van het fondslogo bij tentoonstellingen en presentaties, op websites, in drukwerk en via sociale media. De ontwikkeling van een ‘ambassadeurs­ programma’ stond dit jaar hoog op de agenda: dat het belang van publieke middelen voor kunst en erfgoed niet (alleen) door het Mondriaan Fonds wordt verkondigd maar ook door aanvra-

161

Zichtbaarheid en transparantie

De Verbeelding Tijdens het Nederlands Film Festival organiseerden het Mondriaan Fonds en het Nederlands Filmfonds op 29 september een bijeenkomst in het Centraal Museum Utrecht om stil te staan bij tien jaar De Verbeelding. De Verbeelding biedt kunstenaars de mogelijkheid samen met filmproducenten een artistieke film van speelfilmlengte te realiseren. Ter gelegenheid van het tienjarig bestaan werd het online platform deverbeelding.site gelanceerd waarop tijdelijk alle Verbeelding-films te zien zijn. Dick Tuinder ging in gesprek met de directeuren van het Filmfonds en Mondriaan Fonds over het belang van De Verbeelding. Voorts vertelden kunstenaars Janis Rafa en Alberto de Michele over hun Verbeelding-­films, in een gesprek met Patricia Pisters en Jan Dietvorst. >pagina 148 Hollandse Meesters in de 21e eeuw Het Mondriaan Fonds heeft ook in 2018 bijgedragen aan de aanvulling van de serie Hollandse Meesters in de 21e eeuw, een langlopend filmproject van Interakt en Michiel van Nieuwkerk. Vanaf het begin is het Mondriaan Fonds betrokken bij deze serie waarvoor inmiddels 104 beeldend kunstenaars zijn geportretteerd door gerenommeerde filmmakers. In 2018 zijn twee nieuwe filmportretten aan de serie toegevoegd: over Bik van der Pol en Remy Jungerman. Deze films zijn samen met de eind 2017 gerealiseerde films over Tirzo Martha en Pieter Engels op 29 mei gepresenteerd in Eye Filmmuseum. De films zijn gefinancierd door het Mondriaan Fonds en Dioraphte. Op verzoek van het Mondriaan Fonds is aan Hanne Hagenaars en Esther Vossen gevraagd om de lijst met te portretteren kunstenaars, zoals die ooit is opgesteld door Martijn Sanders en Hans den Hartog Jager, aan te vullen met kunstenaars die in hun ogen niet mogen ontbreken binnen deze serie. Uit deze nieuwe lijst is een aantal kunstenaars gekozen over wie in 2019 een filmportret gemaakt zal worden. De Hollandse Meesters zijn online te zien via hollandsemeesters.net en sinds kort ook op de nieuwe website galleryviewer.com. Daarnaast worden zij regelmatig getoond door musea, scholen, academies en andere instellingen. Begin december organiseerde de Melkweg een matineeprogramma rondom de vier films waar Tim Knol/MI5 Studios de muziek bij maakte; te weten de portretten van Emo Verkerk, Rezi van Lankveld, Falke Pisano en Tirza Martha. De initiators van de Hollandse Meesters zijn bezig met een plan om vergelijkbare publieksmomenten te

organiseren in het land, waarbij de serie steeds vanuit een ander vertrekpunt benaderd wordt. Tot slot werd in samenwerking met het Filmfonds in Eye Filmmuseum een avond georganiseerd voor kunstenaars, filmmakers, dichters en VR-nauten over Virtual Reality. Doel was een verkenning van een andere benaderingswijze dan de zintuiglijke ervaring met meer aandacht voor het artistieke, poëtische en filosofische. Opinie en discussie Het fonds zoekt de openbaarheid: het agendeert relevante onderwerpen zoals het kunstenaarshonorarium, neemt deel aan actuele debatten over kunst en erfgoed en publiceert essays waarin actuele onderwerpen geagendeerd worden en kunnen worden uitgediept. Essays Het Mondriaan Fonds publiceert essays van toonaangevende schrijvers, denkers en bemiddelaars over actuele thema’s binnen kunst en erfgoed, de werkterreinen van het fonds. Sinds 2005 zijn er dertien essays verschenen. Naar aanleiding van Essay 013 van Leo Delfgaauw is in maart 2018 een drukbezochte netwerk­bijeenkomst rond het thema gevorderd kunstenaarschap georganiseerd bij Nest in Den Haag. Sprekers waren onder meer Noraly Beyer (raad van toezicht Mondriaan Fonds), kunstenaar Ad de Jong, Colin Huizing (conservator Stedelijk Museum Schiedam), Benno Tempel (directeur Gemeentemuseum Den Haag) en auteur Leo Delfgaauw. >pagina 29 In 2018 is een volgend essay in gang gezet met een opdracht aan Rolando Vazquez Menken. Hij is socioloog en verbonden aan het research institute for Cultural Inquiry (ICON) van de Universiteit Utrecht en aan University College Roosevelt in Middelburg waar hij ook medeorganisator is van de De-colonial summerschool. De werktitel van het essay dat hij schrijft is The End of Contemporary, Souvenir of Modernity. Dit essay verschijnt in de loop van 2019. Nadat ook de tweede druk van Camiel van Winkel’s essay De mythe van het kunstenaarschap (2007) was uitverkocht, is besloten hier een e-book van te maken, aangevuld met een nawoord van de auteur. Dit e-book zal begin 2019 verschijnen. Een overzicht van alle essays en hoe deze te bestellen zijn, is te vinden op mondriaanfonds.nl/leestafel De zes Rijkscultuurfondsen en de Nederlandse Unesco Commissie publiceerden een gezamen-

162

Zichtbaarheid en transparantie

lijke brief in NRC Handelsblad: Rijkscultuur­ fondsen zetten vaart achter inclusiviteit. ‘We willen dat diversiteit een vanzelfsprekendheid is. Dat alle verhalen verteld worden en gehoord worden.’ Daarbij stellen de fondsen dat een inclusieve cultuur­sector, diversiteit van makers en publiek en pluriformiteit van uitingen topprioriteit hebben in de komende periode. (23-08-2018) Metropolis M wijdde net zoals in 2017 een speciale bijlage aan museale aankopen, met dit keer vooral aandacht voor aanwinsten van kunst van na 1945. Met essays over onder meer de Collectie Nederland en de financiering van aankopen door musea en de toenemende inbreng van loterijen. (Nr.6 2018/2019) Ten slotte namen fondsmedewerkers regelmatig deel aan debatten over actuele onderwerpen zoals een conferentie van het Overleg Provinciale Erfgoedinstellingen Nederland over samen­ werking om erfgoed laagdrempelig en breed digitaal beschikbaar te maken middels het realiseren van een sector overstijgend netwerk van mensen, kennis en voorzieningen. In samen­ werking met de Vereniging Nederlandse Gemeenten en Lectoraat Art & Public Space (LAPS) werd bij de Gerrit Rietveld Academie een bijeenkomst georganiseerd over opdrachtgeverschap voor honderd gemeenteambtenaren. Fondsmede­ werkers gaven presentaties en namen deel aan een rondetafelgesprek over dit onderwerp.

163

Partners

Partners Verbinding is een belangrijk accent in het beleid 2017-2021. Het Mondriaan Fonds richt zich daarbij zowel op het stimuleren van verbindingen die zo cruciaal zijn om het draagvlak voor kunst en cultuur te vergroten, als ook op het aangaan daarvan. Daarom trekt het fonds op met talloze partners. Fonds als relatiemakelaar Naast zijn traditionele rol als toekenner van financiële bijdragen heeft het Mondriaan Fonds zich ontwikkeld tot relatiemakelaar. Daarbij maakt het fonds gebruik van de kennis en ervaring die is opgebouwd door kunstenaars en instellingen, van adviseurs en van medewerkers in de eigen organisatie. Bij het Mondriaan Fonds komt veel informatie samen over beleidsontwikkelingen, actuele tendensen, urgente thema’s, knelpunten, kansen en mogelijkheden. Als relatiemakelaar is het fonds een gesprekspartner. Het vervult een netwerkpositie, brengt partijen bij elkaar, geeft kennis door en wordt daarbij gevoed door de ervaring en kunde van anderen. Het Mondriaan Fonds fungeert als relatie­ makelaar door activiteiten te organiseren. Het faciliteert bijeenkomsten en zorgt voor samenwerking en kennisoverdracht. Het fonds staat bovendien open voor innovatieve ontwikkelingen die van belang kunnen zijn voor de ontwikkeling en verbinding van kunst en erfgoed. Het kan met pilotprojecten aandachtsgebieden benoemen, tijdelijke regelingen ontwikkelen en nieuwe samenwerkingen aangaan. Het doel is het beleid en het instrumentarium van het Mondriaan Fonds actueel te houden en zo dicht mogelijk aan te laten sluiten bij de ontwikkelingen in het veld en in de maatschappij. Een greep uit de activiteiten die het Mondriaan Fonds in 2018 voor en met zijn doelgroepen heeft ontplooid: het organiseren van maandelijkse inloopspreekuren waar (potentiële) aanvragers met elkaar en met fondsmedewerkers informatie kunnen uitwisselen; het is gesprekpartner voor verschillende gremia, zoals de VNG (bijeenkomst gemeente-ambtenaren) en het Erfgoedplatform van Kunsten ’92; het overlegt regelmatig met partijen als de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en organiseert samen een prijs voor Museum- en Monumententalent; het faciliteert

het overlegorgaan BKNL en de Collectieve Selfie met kerncijfers over de beeldende kunst; het maakt deel uit van het Overleg Beeldende Kunst (OBK) over de aansluiting tussen het kunstvakonderwijs en de beroepspraktijk; het heeft een bezoekersprogramma dat buitenlandse gasten helpt zich te oriënteren op de actuele ontwikkelingen in de kunst in Nederland; het zoekt actief relaties buiten het kunstcircuit, zoals samenwerkingen met De Balie (Beeldbepalers), Interakt (Hollandse Meesters) en Avrotros Kunstuur. Om de effectiviteit van de bijdragen en de zichtbaarheid van gehonoreerde aanvragers te vergroten vervult het fonds bovendien een bemiddelende rol bij presentaties en netwerkbijeenkomsten. Bijvoorbeeld op het gebied van talentontwikkeling bij de jaarlijkse tentoonstelling Prospects & Concepts tijdens Art Rotterdam waar jong talent een podium krijgt voor een professioneel én een groot publiek. >pagina 48 Bij presentatie-instelling Nest in Den Haag werd een netwerkbijeenkomst georganiseerd rondom de actualiteit van het gevorderd kunstenaarschap, naar aanleiding van een essay van Leo Delfgaauw over dit onderwerp dat in 2017 verscheen. Met deze bijeenkomst werd benadrukt dat het beleid van het Mondriaan Fonds geen leeftijd kent en dat zeker niet alleen jongeren de toekomst tonen. >pagina 29 In het verlengde hiervan werd een pilot opgezet in samenwerking met Cultuur+Ondernemen om het succes van mentoring te verbreden, van startend naar bewezen talent. Op het gebied van erfgoedtalent werd in samenwerking met het Landelijk Contact Museumconsulenten het project Kansplaatsen – waarbij erfgoedtalent eerste werkervaring wordt geboden – verbreed naar een traject van specialistische kennis­ borging bij musea en archieven. >pagina 52 Om een nieuwe generatie critici en essayisten te stimuleren werd eind 2018 voor de zesde keer de Prijs voor de Jonge Kunstkritiek uitgereikt. >pagina 51

Ook met samenwerkingen draagt het Mondriaan Fonds haar rol als relatiemakelaar uit, onder meer bij aanvullende of alternatieve financieringsvormen zoals de samenwerking met True Price, Hivos en Bureau De Jaeger op gebied van Impact investeren in kunst en erfgoed. >pagina 131

164

Partners

In samenwerking met de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed (RCE) organiseerde het Mondriaan Fonds eind 2018 een bijeenkomst over het onderwerp kunstenaarsnalatenschap. Er was aandacht voor de problematiek van beheer en behoud, de noodzaak voor kritische duiding, reflectie en overdracht en met name voor kansen en mogelijkheden van samenwerking. De bijeenkomst volgde op het fondsessay Oude Meesters door Leo Delfgaauw over de actualiteit van het gevorderd kunstenaarschap, waaruit bleek dat kunstenaarsnalatenschappen een actueel onderwerp zijn voor zowel kunstenaars, musea als archieven. Het onderwerp haakt aan bij zowel de ontwikkeling van hedendaagse beeldende kunst als het cultureel erfgoed. Miriam Windhausen kreeg de opdracht in kaart te brengen hoe om te gaan met de zorg voor en de vragen over (toekomstige) nalatenschappen. Uit de bijeenkomst en het onderzoek bleek dat er behoefte is aan meer samenwerking tussen de instellingen; aan meer informatie voor en begeleiding van kunstenaars en beheerders/ erfgenamen; en aan meer kennis en inzicht in de mogelijkheden van digitalisering. Het Mondriaan Fonds onderzoekt welke rol het kan spelen. BKNL Een belangrijk onderdeel van de rol van het fonds als relatiemakelaar is het faciliteren van het overlegplatform Beeldende Kunst Nederland (BKNL). Dit is een informeel overleg van organisaties die opkomen voor het belang van beeldend kunstenaars, presentatie-instellingen en galeries in Nederland. Het Mondriaan Fonds faciliteert en coördineert de bijeenkomsten en ondersteunt verschillende activiteiten en onderzoek. Zo wordt kennis en draagvlak georganiseerd, onderlinge samenwerking gestimuleerd en afstemming met overheden en andere belanghebbenden gestroomlijnd. De verschillende BKNL-partners trekken gezamenlijk op om het draagvlak voor de beeldende kunst te verstevigen. In 2018 heeft BKNL verschillende urgente onderwerpen onder de aandacht gebracht van het ministerie van OCW, de Raad voor Cultuur, fractie­voorzitters en de woordvoerders cultuur in de Tweede Kamer en regionale en lokale overheden. Zoals extra geld voor presentatie-­ instellingen; de gevolgen voor kunst en cultuur van wet- en regelgeving; de behoefte aan relevante sectorinformatie; de arbeidsmarktagenda en honoraria voor kunstenaars als ook het

verstevigen van het aankoopfonds voor musea. De website bknl.nl functioneert als nieuwsbron en archief. Er werden vijf berichten uitgestuurd en twee rapporten gepubliceerd. Het honoreren van kunstenaars werd in 2018 succesvol op de kaart gezet als ‘het nieuwe normaal’. Steeds meer presentatie-instellingen en musea, waaronder ook het Stedelijk Museum Amsterdam, onderschreven in 2018 de richtlijn. Inmiddels passen al meer dan honderd musea en kunstinstellingen de richtlijn toe in de praktijk. De speciale website voor het kunstenaars­ honorarium, waarop ook een handige calculator staat, werd aangevuld met filmpjes die de positieve ervaringen van kunstenaars en instellingen in beeld brengen. Hierbij werd de nadruk gelegd op de richtlijn als minimum bedrag van waaruit naar boven onderhandeld dient te worden. De richtlijn werd geïndexeerd en het ingroeipercentage van minimaal 50 procent van de norm­vergoeding werd voor grotere instellingen verhoogd naar 70 procent. In april verscheen onderzoek dat BKNL liet uitvoeren door Totta Research, naar het effect van de richtlijn voor kunstenaarshonoraria onder musea, presentatie-instellingen en beeldend kunstenaars in Nederland. De uitkomsten laten zien dat de richtlijn al na het eerste jaar aanslaat en het doel van een betere onderhandelings­ praktijk werd bereikt. Het aantal musea en instellingen dat kunstenaars honoreert is sinds de introductie van de richtlijn in een jaar tijd verdubbeld. Zo’n 80 procent van de kunstenaars en 90 procent van de musea en kunstinstellingen kent de richtlijn. Twee derde van de instellingen geeft aan de richtlijn ook daadwerkelijk toe te passen; opvallend omdat voor invoering van de richtlijn nog gold dat twee derde van instellingen géén honoraria betaalden. De richtlijn wordt gewaardeerd als helder en praktisch goed toepasbaar. Zowel kunstenaars als instellingen voelen zich gesterkt in het gesprek over geld. De richtlijn leidt tot betere vergoedingen voor tentoonstellingen zonder verkoopdoel en een professionelere contractpraktijk. Om de toepassing van de richtlijn te stimuleren, heeft het Mondriaan Fonds een Experimenteerreglement Kunstenaarshonoraria dat voorziet in gedeeltelijke compensatie van instellingen die de richtlijn toepassen. Deze bijdrage blijkt cruciaal en was in 2018 wederom een groot succes, met meer dan 150 toekenningen aan musea en presentatie-instellingen. Na een stevige lobby

165

Partners

vanuit de leden van BKNL maakte het kabinet met Prinsjesdag bekend dat het Mondriaan Fonds voor 2019 en 2020 een jaarlijks bedrag van 800.000 euro krijgt om kunstinstellingen te stimuleren kunstenaars naar behoren te honoreren voor tentoonstellingen. Het kabinet beloont hiermee het succes van de richtlijn kunstenaarshonoraria. Naar aanleiding van de enquête van Totta vereenvoudigde het fonds de aanvraagprocedure van het experimenteerreglement. Ten slotte publiceerde BKNL in 2018 de derde versie van de Collectieve Selfie: nog beter zicht op beeldende kunst. Dit rapport laat zien wat beschikbaar is aan actuele cijfers en gegevens over de beeldende kunstsector in Nederland. Hiervoor heeft BKNL, net als bij de eerdere edities, twee opdrachten verstrekt voor het verzamelen en duiden van beschikbare informatie. Henk Vinken (Pyrrhula Research Consultants) maakte een uitgebreide analyse van de beschikbare cijfers over beeldend kunstenaars, met de inkomenspositie als belangrijk thema. Onderzoeksbureau Berenschot heeft een globaal overzicht gemaakt van beschikbare data op het gebied van instellingen, galeries, festivals (voor het eerst) en individuen. De verzamelde gegevens in de selfie dragen bij aan een gefundeerde analyse van het veld en werden ter beschikking gesteld aan onder meer het ministerie van OCW en de Raad voor Cultuur. Eind 2018 was een nieuwe editie in voorbereiding. Deze wordt voorjaar 2019 verwacht. Samenwerking Rijkscultuurfondsen ‘De visitatiecommissie is van mening dat de cultuurfondsen goed tot uitstekend functioneren. De door de fondsen aangeleverde zelfevaluaties geven een helder inzicht in de wijze waarop de fondsen de aanbevelingen van de visitatie 2014 hebben opgepakt. Ook de bijgevoegde tevredenheidsonderzoeken, stakeholdersonderzoeken, beleidsplannen en jaarstukken geven een goed beeld van de strategie, het beleid en de resultaten van de fondsen. Tijdens de bezoeken aan de fondsen heeft de commissie met verschillende gesprekspartners in open gesprekken vrij van gedachten kunnen wisselen. Zij heeft professionele instellingen aangetroffen met betrokken medewerkers, gezichtsbepalende directeuren en competente raden van toezicht.’ Met deze conclusie opent het rapport van de Visitatiecommissie cultuurfondsen 2018. Het

is voor de fondsen een prettige steun in de rug te weten dat zij ook in de ogen van hun belangrijkste stakeholders en de kritische blik van de visitatiecommissie op een weloverwogen wijze vorm geven aan hun opdracht. Voor de fondsen is het, gezien het grote belang dat zij voor hun disciplines vertegenwoordigen, niet meer dan vanzelfsprekend dat zij professioneel, transparant en toegankelijk opereren en voortdurend reflecteren op wat beter kan. Belang van integraal cultuurbeleid De zes Rijkscultuurfondsen, het Fonds voor Cultuurparticipatie, het Fonds Podiumkunsten, het Nederlands Filmfonds, Nederlands Letteren­ fonds, het Mondriaan Fonds en het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie, zijn opgericht om de sturing op hoofdlijnen van het cultuurbeleid te versterken; zo ontlasten zij de minister van een gedetailleerde bemoeienis met (artistiek-)inhoudelijke beoordelingen en beslissingen. Daarmee is een groot deel van de rijksgesubsidieerde kunst en cultuur bij de fondsen belegd, naast de instellingen in de Basisinfrastructuur (BIS) die rechtstreeks onder de verantwoordelijkheid vallen van het ministerie van OCW. In deze rol­ verdeling zijn de fondsen, vanuit hun inhoudelijke kennis en relatieve afstand tot de politiek en het cultuurbeleid, niet alleen deskundig uitvoerder maar ook belangrijk beleidsvoorbereider op hun disciplines. Vanuit die laatste rol hebben de fondsen in 2018 veel inhoudelijke inbreng geleverd voor de voorbereiding van de nieuwe Cultuurnotaperiode 2021-2024; zowel richting Raad voor Cultuur bij het opstellen van de Sectoradviezen als richting het ministerie bij onder andere de analyse van de Regioprofielen die vijftien stedelijke regio’s hebben opgesteld. Zo zien de fondsen een duidelijke meerwaarde in een betere afstemming tussen het rijkscultuurbeleid, de regio en de lokale overheid en hebben ze een gezamenlijk visiedocument ingebracht over de manier waarop per discipline en vanuit bestuurlijke afstemming de regionale infrastructuur voor cultuur versterkt kan worden. Maar ook bij het verder uitwerken van de Arbeidsmarktagenda waren de fondsen actief betrokken. De fondsen vragen in dit kader aandacht voor de maatvoering in de veelheid van onderzoeken, een betere afstemming met de beleidscyclus en meer ruimte voor beleid op de lange termijn. Het veld is na jaren van teruggang en onzekerheid gebaat bij minder beleidsdrukte, en bij hel-

166

Partners

dere, eenduidige analyses van de ontwikkelingen in de sector. De fondsen signaleren daarnaast dat interventies op de uitvoering van regelingen door de politiek frequenter voorkomen dan voorheen. Het gaat dan bijvoorbeeld om incidentele investeringen via moties, mede ingegeven door lobby’s van individuele organisaties of personen, zonder dat deze gestoeld zijn op een integrale analyse van de noden in de betreffende sector of in andere deelsectoren. Omdat de incidentele interventies vaak los staan van een integrale afweging, is het borgen van (lange termijn) beleidsstabiliteit door de fondsen en hun autonomie daarmee lastiger geworden. De inrichting van het stelsel en de discussie daarover is bovendien nog altijd vooral geënt op de podiumkunsten en op het subsidiëren van instellingen. Sinds de invoering van de Basisinfrastructuur is dat in zekere zin nog meer het geval dan voorheen, omdat het politieke gesprek zich regelmatig vernauwt tot datgene wat direct tot de verantwoordelijkheid van de minister wordt gerekend. Terwijl de Rijkscultuurfondsen een integrale visie op alle sectoren een voorwaarde vinden om te kunnen blijven borgen dat de uitgangspunten van het beleid en de (infra)structuur ook goed aansluiten op de andere deelsectoren: film- en av, letteren, beeldende kunst, cultureel erfgoed, creatieve industrie en cultuurparticipatie. Daar is een gesubsidieerde infrastructuur veel minder aanwezig en worden vooral projectmatige fondssubsidies verstrekt. Een belangrijk deel van de integrale rijksvisie is bij de cultuurfondsen belegd. Zij beschouwen het daarom als hun opdracht om de kennis over hun werkterreinen intensief te delen met onder andere het ministerie en de Raad voor Cultuur met inachtneming van ieders positie. Tegen deze achtergrond hebben de fondsen de afgelopen jaren steviger de strategische samenwerking gezocht. Omdat er kansen lagen en om zo beter te kunnen borgen dat in aanloop naar 2021 de integrale blik op het kunst- en cultuur­beleid nadrukkelijker aanwezig is. Zij hebben onder andere gezamenlijk invulling gegeven aan de extra door de minister beschikbaar gestelde middelen voor talentontwikkeling & vernieuwing en internationalisering. En zij zijn het gesprek gestart met de vijftien stedelijke regio’s over betere, mogelijk soms zelfs andere, samenwerkingen en allianties die in de toekomst beter het belang van de regionale infrastructuur ondersteunen.

Ondersteunende functies Al eerder maakten de fondsen melding van de door de bezuinigingen vrijwel verdwenen ondersteunende infrastructuur, met functies als ontwikkeling, debat, reflectie en onderzoek. De fondsen hebben daarin verantwoordelijkheid genomen en deze functies waar mogelijk ‘ongevraagd’ opgenomen in hun praktijk. Tegelijkertijd vormt dit een risico voor het uitvoeren van de kerntaak; de fondsen zijn ook zelf geconfronteerd met bezuinigingen en beperkt in hun apparaatskosten. Een advies hierover door de Raad voor Cultuur was voor 2018 aangekondigd, maar is niet verschenen. De fondsen benadrukken dat binnen een redelijke termijn de fondsen óf extra ruimte moeten krijgen om zowel de kerntaken als genoemde functies goed te kunnen blijven borgen óf een andere structurele oplossing moet worden geboden. Uitwisseling en kennisdeling in de praktijk Net als in voorgaande beleidsperiodes borgen de fondsen dat aanvragen, die discipline overstijgend en inhoudelijk interessant zijn, voor een bijdrage in aanmerking komen. Voor aanvragers die opereren op het snijvlak van de werkterreinen van de fondsen stemmen de fondsen hun regelingen af en/of verwijzen zij naar elkaar door. Er zijn bovendien verschillende onderlinge samenwerkingsverbanden die de afgelopen periode verder vorm hebben gekregen. In sommige gevallen zijn hier ook private fondsen als partner bij betrokken. Het overzicht van samenwerkingsverbanden en -regelingen staat op pagina 169. In een steeds verder globaliserend speelveld geven de cultuurfondsen vorm aan een gezamenlijke ambitie op internationalisering met aandacht voor de specifieke kenmerken van de verschillende disciplines. De hiervoor geoormerkte ICB-middelen worden ingezet om de internationale positie van kunst en cultuur uit Nederland te stimuleren, te markeren en de internationale samenwerking te bevorderen. De fondsen pleiten ervoor de fasering van het internationale cultuurbeleid aan te sluiten op de beleidscyclus van het algemene cultuurbeleid en daarbij een financieel kader te borgen dat aansluit op de noodzakelijke inspanningen in alle disciplines. Sprekend voorbeeld van de samenwerking tussen de fondsen in internationale context is Never grow up!; een veelzijdige en discipline-­ overstijgende presentatie van Nederlandse jeugdkunsten in de Verenigde Staten die eind 2018 is gepresenteerd en gedurende het hele jaar 2019 activiteiten kent. Voor deze presentatie werken het Nederlands Consulaat in New York,

167

Partners

het Nederlands Letterenfonds, het Nederlands Filmfonds, het Fonds Podiumkunsten en Dutch Culture samen. Maar de fondsen bieden bijvoorbeeld ook via open oproepen gezamenlijk een residency aan in het Van Doesburghuis in het Franse MeudonVal-­Fleury/Parijs. Makers en bemiddelaars werkzaam in de disciplines beeldende kunst, creatieve industrie, podiumkunsten, letteren en film kunnen hiervoor een voorstel indienen bij het Mondriaan Fonds, dat als penvoerder fungeert. In 2017 stelden de zes fondsen gezamenlijk één aanspreekpunt in voor cross-sectorale vragen, dat in 2018 werd gecontinueerd. Zowel projecten die meerdere cultuurgebieden combineren als projecten die een duidelijk maatschappelijke component hebben, kunnen bij het aanspreekpunt terecht voor advies. In nauwe samenwerking met een vertegenwoordiging vanuit elk fonds onderzoekt het aanspreekpunt voor (potentiële) aanvragers binnen de bestaande regelingen van de fondsen of er mogelijkheden zijn. Uit een inventarisatie onder potentiële aanvragers blijkt dat het aanspreekpunt wordt gewaardeerd: het heeft een drempelverlagende werking, het fungeert als eerste hulp bij aanvragen en het wordt als efficiënt gezien dat kennis van de zes fondsen samenkomt in één functionaris. De coördinator is een vervolg op het gezamenlijke onderzoeks- en stimulerings­programma The Art of Impact dat de zes fondsen op verzoek van voormalig minister van OCW Bussemaker tussen 2014 en eind 2016 uitvoerden, met als doel de relatie tussen kunst en de rest van de samenleving verder te verstevigen. De fondsen zetten zich in voor een toekomstbestendige culturele en creatieve sector die de samenleving representeert, implementeren de Code Culturele Diversiteit en verwijzen hiernaar in beleidsplannen, jaarverslaglegging en communicatie. Samen met de Nationale UNESCO commissie droegen de cultuurfondsen in aanloop naar het Paradisodebat de urgentie van inclusiviteit uit. Elk fonds vertaalt de ambitie op diversiteit naar zijn eigen werkpraktijk en deelsector en stimuleert bewustwording en actie bij diens aanvragers. Gezamenlijk ondersteunen de fondsen het Actieplan Cultuur en Creatief Inclusief van de Federatie Cultuur. De & Award (voorheen Code Culturele Diversiteit Award), die in 2018 voor de tweede keer werd uitgereikt, maakt daar onderdeel van uit. Daarnaast komt het Fondsennetwerk Diversiteit een aantal keren per jaar bijeen om door het delen van kennis en

ervaring meer slagkracht te bewerkstelligen. Aan dit netwerk nemen naast de publieke fondsen ook de private fondsen en het ministerie van OCW deel. Collegiale samenwerking en uitwisseling Om hun effectiviteit verder te vergroten hebben de fondsen ook op collegiaal niveau hun samenwerking geïntensiveerd. Er is structureel overleg van de directeuren over strategie en (beleids) ontwikkeling. Ook worden bijeenkomsten belegd ter kennisdeling en -versterking, zoals een sessie over effectmeting begin 2018. De fondsen handelen naar de Governance Code Cultuur; een afvaardiging van de directeuren is namens alle fondsen betrokken geweest bij de vernieuwing van de code door Cultuur+Ondernemen. De fondsen droegen tevens bij aan de publiciteit en verspreiding van de code onder hun aanvragers. De juristen van de fondsen hebben geregeld overleg. Controllers bespreken zaken die de financiën aangaan en stemmen begrotingsbeheer en verantwoording af. Ict-medewerkers vervangen elkaar bij afwezigheid en wisselen informatie uit. Er is periodiek overleg van communicatiemedewerkers voor kennisdeling op het gebied van communicatiebeleid, onder meer richting potentiële aanvragers. De vijf personeelsvertegenwoordigingen en de ene ondernemingsraad wisselen onderling kennis uit. Daarnaast is er de werkgroep onderzoek fondsen die zich buigt over evaluaties en onderzoek, die samen met het ministerie van OCW optrekt. In het kader van de Europese privacywetgeving Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG), die mei 2018 in werking trad, benoemden de fondsen gezamenlijk een onafhankelijke functionaris gegevensbescherming (FG) die toezicht houdt op en adviseert over de naleving van de verordening. De fondsen constateren dat de inmiddels ontwikkelde overlegstructuur de benodigde houvast biedt voor het bewaken van de balans tussen samenwerking waar het kan en autonomie/maatwerk waar het moet.

168

Partners

Overzicht samenwerkingsverbanden en -regelingen fondsen

samenwerkende fondsen

samenwerking / regeling

beschrijving

Filmfonds en Mondriaan Fonds

De Verbeelding

Films op het snijvlak van beeldende kunst en cinematografie, gemaakt in een samenwerking tussen kunstenaars en producenten.

Stimuleringsfonds Creatieve Industrie en Letterenfonds

Literatuur op het Scherm

Dichters/schrijvers maken met vormgevers nieuw werk in het digitale domein.

Stimuleringsfonds Creatieve Industrie en Mondriaan Fonds

Voorlichting kunstvak足 onderwijs en Prix de Rome Architectuur

De fondsen benaderen gezamenlijk het kunstvakonderwijs voor voorlichting over de mogelijkheden bij de fondsen en het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie adviseert het Mondriaan Fonds bij de Prix de Rome Architectuur.

Stimuleringsfonds Creatieve Industrie en Mondriaan Fonds

Residency Arita/Japan

Veelbelovende kunstenaars en ontwerpers krijgen de ruimte om onderzoek te doen op artistiek en technisch gebied en hun eigen werk te ontwikkelen, waarbij er een intensieve wisselwerking moet ontstaan met de betrokken porselein足producenten in de regio.

Filmfonds en Stimuleringsfonds Creatieve Industrie

Transmediaregeling

Nieuwe vormen van documentaire足 maken en storytelling; biedt ruimte voor cross-overs en innovatie bij projecten waarin filmische elementen, vormgeving en e-cultuur samenkomen. Vanaf 2019 wordt de regeling verbreed naar fictie en gaat verder onder de naam Immerse/Interact.

Fonds Podiumkunsten en Fonds voor Cultuurparticipatie

Urban kunstenaars

Samenwerking bij de talentontwikkeling van jonge urban kunstenaars, die sinds 2018 verder is uitgebreid.

Filmfonds en Letterenfonds

Netwerkbijeenkomsten

Organisatie internationale netwerkbijeenkomsten voor filmproducenten en rechtenmanagers van literaire uitgeverijen.

Letterenfonds en Fonds Podiumkunsten

Regeling toneelschrijvers

Gezamenlijke werkbijdrage voor theater足tekst met het doel de kwaliteit, diversiteit en ontwikkeling van het Nederlands theaterrepertoire te stimuleren.

169

Partners

Fonds Podiumkunsten, Fonds voor Cultuur­ participatie en VSBfonds, in afstemming met Mondriaan Fonds

Matchmakers steden

Een gezamenlijk netwerk van match­ makers in acht steden, waaronder Groningen, Arnhem en Eindhoven. In de steden bewegen zich de cultuurmakers van morgen wiens werk en werkwijze onlosmakelijk verbonden is met de stedelijke dynamiek. Door de inzet van matchmakers die geworteld zijn in de steden en daar hun werkpraktijk en netwerk hebben, hopen de fondsen veel nieuwe initiatieven te bereiken. Het Mondriaan Fonds heeft in 2017 vier regiomakelaars aangesteld in Noord, Midden en Zuid-Nederland. Zij hebben een onderzoekende en stimulerende rol bij het bereiken van potentiële aanvragers, opdrachtgevers en adviseurs. Een andere taak is het signaleren van nieuwe initiatieven, doelgroepen en andere actuele ontwikkelingen op het gebied van beeldende kunst en cultureel erfgoed. Tussen matchmakers en regiomakelaars organiseren de drie fondsen regelmatig afstemming.

Stimuleringsfonds Creatieve Industrie, Fonds Podiumkunsten, Filmfonds, Letterenfonds en Mondriaan Fonds

Residency Van Doesburghuis

Fondsen bieden sinds 2017 via open oproepen gezamenlijk een residency aan in het Van Doesburghuis in Meudon-­Val-Fleury/Parijs waar makers hun artistieke praktijk verder kunnen ontwikkelen.

Letterenfonds en Fonds Podiumkunsten

#NieuweStukken

Subsidieregeling sinds november 2018 voor beginnende schrijvers (ook dichters en woordkunstenaars) waarvan de verhalen nog te weinig te horen zijn op de Nederlandse podia. Er wordt samengewerkt met vijf partners die ervaring hebben met het produceren van teksten voor het podium, en een netwerk hebben dat aanvullend is op het netwerk van de fondsen. Jaarlijks is er ruimte voor tien beginnende schrijvers.

Fonds Podiumkunsten t.b.v. alle sectoren

Slecht Weer Fonds

Revolverend fonds waaruit festival­ organisaties die een tekort hebben opgelopen als gevolg van onvoorziene omstandigheden een bijdrage kunnen krijgen. Het staat open voor festivals uit alle sectoren.

Alle zes cultuurfondsen

Aanspreekpunt cross-­ sectorale vragen

Gezamenlijk aanspreekpunt voor (potentiële) aanvragers van projecten die meerdere cultuurgebieden combineren en projecten die een duidelijk maatschappelijke component hebben.

170

Partners

Visual Arts Platform

DutchCulture

Internationaal wisselt het Mondriaan Fonds ervaring en deskundigheid uit en stemt het activiteiten af binnen het Visual Arts Platform (VAP), een groep van acht Europese beeldende kunstfondsen die jaarlijks samenkomen. In 2018 kwam de VAP tweemaal bijeen, in Brussel en in Kopenhagen. Onderwerp in Brussel was hoe de verschillende landen omgaan met criteria voor kwaliteit. Verder zijn afspraken gemaakt voor samenwerking op gebied van de Biënnale van Venetië en residencies. In Kopenhagen was het onderwerp het kunstenaarshonorarium, waarbij verschillende Europese kunstenaarsverenigingen aan elkaar werden voorgesteld afkomstig uit Engeland, Frankrijk, Noorwegen, Denemarken en Spanje. Tijdens de bijeenkomst bleek dat in verschillende landen weliswaar richtlijnen bestaan, maar de toepassing per land sterk verschilt. Omdat in Nederland de richtlijn aan een subsidie-­instrument is verbonden, werd Nederland een voorbeeldland genoemd. Naar aanleiding van de bijeenkomst werden plannen gemaakt door de Europese kunstenaarsorganisaties intensiever contact te houden.

Marineke van der Reijden (hoofd cultureel erfgoed) heeft zitting in de programmaraad van DutchCulture die gaat over de besteding van budget aan projecten op het gebied van Gemeenschappelijk erfgoed. De programmaraad komt tweemaal per jaar bijeen. Mayke Jongsma (senior medewerker Internationaal) en Philip Montnor (projectmedewerker Internationaal) hebben bij DutchCulture zitting in de kerngroepen van de acht focuslanden. Per land formuleren de kerngroepen welke inhoudelijke doelen zij op internationaal gebied willen bereiken en welke sectoren in dat specifieke land van belang zijn. De kerngroepen komen elk gemiddeld tweemaal per jaar bijeen. Daarnaast heeft Jongsma zitting in de adviesraad van DutchCulture die gaat over de besteding van een budget voor bijzondere boven-sectorale projecten in de focuslanden.

Zie mondriaanfonds.nl/over-het-fonds voor een overzicht van partners waarmee het fonds samenwerkt.

Erfgoedplatform Kunsten ‘92 De Europese commissie riep 2018 uit tot Europees Jaar van het Cultureel Erfgoed. Het Erfgoed­platform van Kunsten ’92 nam het initiatief voor het Nederlandse programma met als thema Erfgoed verbindt, Europa inspireert. Er zijn veel projecten en Europese samenwerkingen gerealiseerd zoals een toekomstagenda. In december vond de eindbijeenkomst van het Europese erfgoedjaar plaats in Museum Boijmans Van Beuningen. Er werd onder meer gesproken over het belang van historische monumenten en jonge erfgoedprofessionals vertelden over hun deelname aan de European Youth Summit in Berlijn afgelopen juni. Ook werd de European Heritage Tribune gepresenteerd, een internationale website over cultureel erfgoed in Europa waaraan het Mondriaan Fonds heeft bijgedragen. Deze website vormt een van de duurzame resultaten van het jaar. De eindpublicatie werd aangeboden aan Barbara Wolfensberger, directeur-generaal Kunsten en Media van het ministerie van OCW. Het ministerie van OCW was op Europees niveau betrokken bij de organisatie van het jaar.

171

Fonds achter de schermen

Fonds achter de schermen Het Mondriaan Fonds telt 38 medewerkers, een bestuur, een raad van toezicht van zes leden en het werkt met zeventig vaste adviseurs.

2019 benoemd door minister Van Engelshoven als nieuwe directeur-bestuurder. De raad van toezicht kwam in 2018 vijfmaal bijeen met het bestuur en één keer zonder het bestuur. Buiten de bijeenkomsten was regelmatig contact tussen het bestuur en diverse leden van de raad van toezicht van het Mondriaan Fonds. Daarvan is telkens een overzicht vastgesteld, met onderwerpen waarover buiten de reguliere bijeenkomsten werd gecorrespondeerd. Zo is er intensief gesproken en gecorrespondeerd over de sollicitatieprocedure voor een nieuwe directeur.

Raad van toezicht Algemeen De stichting Mondriaan Fonds kent een governance-model met een bestuur en een raad van toezicht. De raad van toezicht bestaat statutair uit ten minste drie en maximaal zeven personen. De bevoegdheden, taken, werkwijze en samenstelling van de raad van toezicht staan beschreven in een reglement dat te vinden is via de website van het fonds.

Net als eerdere jaren stond één van de bij­ eenkomsten in het teken van strategische reflectie. Ditmaal over de vraag hoe het fonds via zogeheten ambassadeurs de zichtbaarheid van kunst en erfgoed nog beter kan vergroten, om zo sterk mogelijk uit te dragen wat investeren in kunst oplevert. Tijdens de overige vier bijeenkomsten kwamen onderwerpen aan de orde als de liquiditeits­ ontwikkeling, de visitatie van de cultuurfondsen, de samenstelling van de raad van toezicht, de risicoanalyses, de selectieprocedure rond de Nederlandse inzending voor de Biënnale van Venetië, de ontwikkelingen rond het kunstenaarshonorarium, de Governance Code Cultuur, het effectmetingsinstrumentarium van het Mondriaan Fonds en de selectie van een nieuwe directeur. Tijdens één van de bijeenkomsten werd gesproken met de personeelsvertegenwoordiging van het Mondriaan Fonds. Verder keurde de raad van toezicht de jaarrekening 2017 en de herziene begroting 2018-2020 goed. Tijdens de bijeenkomst van 17 september 2018 heeft de raad van toezicht een interne zelfevaluatie uitgevoerd.

De raad van toezicht is in 2018 vergroot van vijf naar zes leden. Twee nieuwe leden werden door minister Van Engelshoven benoemd: Noraly Beyer en Hester Alberdingk Thijm. Beyer werd voorgedragen vanwege haar specifieke expertise als journalist en lid van de stuurgroep Code Culturele Diversiteit. Zij draagt informatie, kennis, en ervaring aan vanuit een bredere blik. Alberdingk Thijm kent de (inter-) nationale beeldende kunstwereld zowel aan de makers- als instellingenkant goed. Zij heeft daarnaast ervaring met de beeldende kunstmarkt in Nederland en daarbuiten. De raad heeft in 2018 afscheid genomen van lid Kai van Hasselt. Hoewel zijn tweede en laatste termijn nog niet geheel was verstreken, werd met zijn vertrek voorkomen dat in 2019 te veel leden binnen een relatief korte periode zouden aftreden. Samen vertegenwoordigen de leden van de raad van toezicht een rijke kennis van het (internationale) veld van beeldende kunst en van cultureel erfgoed; van cultureel ondernemen; van financiën; van juridische zaken en van corporate governance.

Los van de vijf bijeenkomsten woonde de voorzitter van de raad een vergadering van de personeelsvertegenwoordiging en bestuur bij. Daarnaast sprak de penningmeester eenmaal apart met de accountant van het Mondriaan Fonds. De voorzitter en een tweede lid spraken bovendien met de Visitatiecommissie 2018 tijdens het bezoek van de commissie aan het Mondriaan Fonds. Tijdens dit gesprek is onder meer gesproken over het belang van effectmeting voor het fonds en de publieke rol die het Mondriaan Fonds vervult.

In 2018 heeft de raad van toezicht afscheid genomen van Birgit Donker als directeur-­ bestuurder van het Mondriaan Fonds. Zoals de statuten van het fonds bepalen, heeft de raad van toezicht een profielschets opgesteld voor een nieuwe directeur en deze aan de minister voorgelegd. Vervolgens heeft de raad van toezicht een wervingsprocedure in gang gezet, een kandidaat geselecteerd en voorgedragen aan de minister. Eelco van der Lingen is per 1 maart

172

Fonds achter de schermen

In 2018 bezochten de leden van de raad van toezicht verschillende door het fonds georganiseerde activiteiten, zoals Prospects & Concepts en de uitreiking van de Prix de Rome Architectuur. De raad van toezicht wordt gevormd door: Annelies van der Pauw, voorzitter (benoeming 30-12-2011, herbenoemd tot 30-12-2019) Partner bij advocatenkantoor Allen & Overy, Amsterdam nevenfuncties: - voorzitter raad van toezicht Universiteit Maastricht - lid raad van commissarissen van ICEPAY B.V. - lid board of trustees van Allen & Overy Global Foundation - global co-head Corporate Social Responsibility Allen & Overy - bestuurslid Prinses Beatrix Spierfonds - bestuurslid van Akzo Art Foundation Annerie Vreugdenhil, penningmeester (benoeming 01-08-2012, herbenoemd tot 01-08-2020) Chief Innovation Officer, ING Wholesale Banking nevenfuncties: - chairperson of the Board of komgo - lid Executive Advisory Board of Squirro Hester Alberdingk Thijm, lid (benoeming 01-11-2018 tot 01-11-2022 met mogelijkheid tot herbenoeming) Directeur van de AkzoNobel Art Foundation. - lid International Association of Corporate Collections of Contemporary Art (IACCCA) - bestuurslid Van Doesburghuis, Meudon – Parijs - lid Raad van advies Ketelfactory - vice-voorzitter Stichting Spinoza Monument - lid van bestuur en jurylid Sikkens Prize

Oud voorzitter ‘Commissie-Ekkart’ nevenfuncties: - lid Raad van Advies Vereniging Rembrandt - voorzitter Begeleidingscommissie Museale Verwervingen Museumvereniging - voorzitter Stichting P. en N. de Boer - lid van de Raad van Toezicht van het Fries Museum en Keramiekmuseum Princessehof - bestuurslid Stichting Bosch Research and Conservation project - bestuurslid Brantsen van de Zyp Stichting - voorzitter van de Uytenbogaert Stichting - juryvoorzitter Nederlandse Portretprijs - juryvoorzitter Oude Leidenprijs voor publicaties over Leiden en omstreken - juryvoorzitter Frits Duparcprijs voor kunsthistorische scripties - voorzitter beoordelingscommissie museale onderzoeksbeurzen Vereniging Rembrandt - gastconservator Rijksmuseum Twenthe voor de tentoonstelling Lief en Leed Gijs Frieling, lid (benoeming 30-12-2011, herbenoemd tot 30-12-2019) Beeldend kunstenaar nevenfuncties: - adviseur beeldende kunst Atelier Rijksbouwmeester - jurylid Koninklijke Prijs voor Vrije Schilderkunst - gastdocentschappen (Jan van Eyck academie, Rijksakademie) Fondsbestuur

Noraly Beyer, lid (benoeming 01-02-2018 tot 01-02-2022 met mogelijkheid tot herbenoeming) Journalist. Voormalig medewerker bij de Wereldomroep en het NOS Journaal. Voormalig lid van de stuurgroep en promotor van de Stuurgroep Code Culturele Diversiteit. - lid van de werkgroep Caraibische Letteren, een zelfstandige Werkgroep binnen de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde.

Het bestuur vertegenwoordigt het Mondriaan Fonds en is belast met het besturen van de stichting en het beheer van en de beschikking over het vermogen. Het stelt op en herziet zo nodig: een jaarlijkse begroting met toelichting; een beleidsplan voor een periode van vier jaar; subsidiereglementen en een adequaat planningen controlesysteem. Het fondsbestuur beslist over het toekennen van (financiële) bijdragen en wordt hierbij geadviseerd door experts, de adviseurs van het fonds. De bevoegdheden, taken en werkwijze van het bestuur staan beschreven in de statuten, te vinden op de website van het fonds.

Rudi Ekkart, lid (benoeming 01-04-2013, herbenoemd tot 01- 04-2021) Oud-directeur Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie, Den Haag Emeritus hoogleraar ‘Methodologische aspecten van de kunsthistorische documentatie’, Universiteit Utrecht.

Het fondsbestuur werd van 1 juli 2012 tot 15 november 2018 gevormd door: Birgit Donker, daarvoor onder meer kunstredacteur NRC Handelsblad en hoofdredacteur van deze krant. Nevenfuncties in 2018 waren: - voorzitter Stichting Lux et Libertas van NRC

173

Fonds achter de schermen

Liesbeth Enzer medewerker administratie (1 fte) Liesbeth Filius medewerker automatisering (0,84 fte) Bart Fuijkschot senior medewerker financiën (0,95 fte) Lotte Hemelrijk projectmedewerker (0,84 fte) Zuzana Hermanova medewerker financiën (0,84 fte) Douke IJsselstein senior projectmedewerker (0,84 fte) (van 1 juli 2018 tot 1 januari 2019 gedetacheerd bij het ministerie van OCW) Sanne Jansen projectmedewerker (0,84 fte) Mayke Jongsma senior projectmedewerker (0,84 fte) Dewy Karsten Schüler projectmedewerker (1 fte) Rob Knijn projectmedewerker (0,95 fte) Wouter Koelman hoofd bureau (0,84 fte) Sarah Malko bestuurssecretaris (0,84 fte) Betty Man medewerker communicatie (0,84 fte) Ingrid Mokiem medewerker receptie (1 fte) Philip Montnor projectmedewerker (1 fte) Carmen Muskee medewerker communicatie (0,84 fte) Jelle Nagelkerken senior medewerker administratie (0,84 fte) Sandra Nicolai projectmedewerker (0,84 fte) Kryštof Noteboom medewerker administratie/automatisering (1 fte) Talitha van Ooyen projectmedewerker (0,95 fte) Marineke van der Reijden hoofd cultureel erfgoed (0,84 fte) Haco de Ridder senior projectmedewerker relaties buitenland (0,95 fte) Florence Riel medewerker administratie (0,74 fte) Mariana Schijf hoofd IT, aanvraagadministratie en facilitair (1 fte) Caroline Soons senior medewerker communicatie (0,84 fte) Wilma Sütö redacteur communicatie (0,63 fte)

Handelsblad - lid adviesraad NTR, Kamer Kunst & Cultuur - directeur Koninklijke Hollandse Maatschappij der Wetenschappen - jurylid Vlaams-Nederlandse Journalistenbeurs van de Vlaamse en Nederlandse overheid Minister Van Engelshoven heeft Christine Lindo benoemd tot waarnemend directeur-bestuurder, van 15 november 2018 tot 1 maart 2019. Wet Normering Topinkomens Binnen het Mondriaan Fonds zijn als topfunctionarissen aangemerkt de raad van toezichtleden en de directeur-bestuurder. De bezoldiging van deze personen valt binnen het kader dat door de Wet Normering Topinkomens en de regeling nr. 538765 (10382) van de minister van OCW ten aanzien van bezoldigingsmaximum voor top­ functionarissen is voorgeschreven. Voor 2018 werd door de minister van OCW het bezoldigingsmaximum voor topfunctionarissen Cultuurfondsen Categorie B op 155.000 euro bepaald. De bezoldiging van deze personen overstijgen het vastgestelde maximum niet. Medewerkers Het aantal medewerkers per 31 december 2018 bedroeg 33,8 fte. In 2018 zijn vijf nieuwe medewerkers aangenomen; twee medewerkers verlieten het fonds. Bij de beloning volgt het Mondriaan Fonds de BBRA-schalen van de rijksoverheid. Deze gelden voor een 36-urige werkweek. Het fonds heeft een 38-urige werkweek. Per 31 december 2018 werkten bij het Mondriaan Fonds: Mohamed Azzouz medewerker huishoudelijke dienst (0,86 fte) Mada Bakarbessy medewerker administratie (0,95 fte) Lisa van Beek medewerker administratie (0,95 fte) Mirjam Beerman senior projectmedewerker relaties binnenland (0,84 fte) Linda-Ellen Boateng medewerker administratie (0,89 fte) Alexander van Campen medewerker interne en huishoudelijke dienst (0,76 fte) Niels Engel projectmedewerker (0,95 fte)

174

Fonds achter de schermen

Steven van Teeseling hoofd innovatie en verbinding (0,84 fte) Edgar Tepe hoofd financiën (1 fte) Marijn Veenhuijzen projectmedewerker (1 fte) Sebastiaan Visser medewerker receptie (1 fte) Thomas van der Zel coördinator facilitair (0,84 fte)

medewerkers deel aan een terugkomdag van de zogeheten PEP-cursus die eerder in 2017 werd gegeven door Schouten & Nelissen, voor een betere balans tussen werkpassie en werkdruk. Daarnaast werden op individuele basis cursussen en coachingstrajecten gevolgd.

Op de afdeling financiën werkte in 2018 een uitzendkracht voor twee dagen in de week. Personeelsbeleid Het Mondriaan Fonds hecht aan een goed personeelsbeleid. Het beoogt betrokkenheid van medewerkers te optimaliseren door onder meer intensieve informatievoorziening en door bijscholing en doorgroeikansen binnen de organisatie te verzorgen. Iedere week wordt een nieuwsbrief aan de medewerkers gestuurd. In het geregelde overleg met de personeelsvertegenwoordiging (pvt) worden onderwerpen besproken die de hele organisatie aangaan, zoals de beoordelingscyclus, de opzet van en het vervolg op het medewerkersonderzoek en de mogelijkheid voor bijscholing. Daarnaast is er geregeld het algemeen personeelsoverleg, waar het bestuur alle medewerkers informeert en om inbreng vraagt. Regelmatig worden zogeheten ‘mini-fonds uitjes’ georganiseerd naar plekken die met het werk te maken hebben (een expositie bijvoorbeeld), waaraan iedereen kan deelnemen. Het Mondriaan Fonds probeert ziekteverzuim zoveel mogelijk te voorkomen. Het ziekteverzuim was in 2018 5,6 procent. Omdat inmiddels blijkt hoe ongezond zitten is, zijn alle werktafels vervangen voor zit/statafels. De preventie­ medewerker bekijkt regelmatig of de bureaus, stoelen en computers nog goed zijn ingesteld.

In 2015 zijn twee regelingen voor medewerkers met een langdurig arbeidsverleden geïntroduceerd. Met het levensloopverlof wordt de mogelijkheid geboden voor bijzondere omstandigheden onbetaald verlof op te nemen. Werknemers die al geruime tijd werken kunnen baat hebben bij een time out. Ook kan een bijzonder verlof voor bijvoorbeeld een studie worden opgenomen. De 80-90-100-regeling houdt in dat oudere werknemers afspraken kunnen maken over vermindering van de arbeidsduur met maximaal twintig procent. Ze blijven dus minimaal tachtig procent van de huidige arbeidsduur werken. Ze behouden daarbij negentig procent van het salaris en honderd procent pensioenopbouw over hun laatste salaris voordat ze aan de regeling deelnamen. Deze regeling kan het voor oudere werknemers makkelijker maken hun werkzaamheden vol te houden tot hun pensioen ingaat. Van deze regeling heeft in 2018 één medewerker gebruik gemaakt. Sinds 2016 stimuleert het Mondriaan Fonds de medewerkers actief een werkstage buiten de eigen directe werkpraktijk te volgen, met het oog op het vergroten van nieuwe perspectieven. Het afgelopen jaar hebben vier medewerkers hier gebruik van gemaakt en liepen een werkstage bij het Amsterdams Fonds voor de Kunst, het Fonds voor Cultuurparticipatie, het ministerie van OCW en bij de Nederlandse ambassade in Berlijn. Het Mondriaan Fonds heeft een medezeggen­ schapsorgaan in de vorm van een gekozen personeelsvertegenwoordiging (pvt). Deze bestond in 2018 uit vier medewerkers, afkomstig uit verschillende geledingen van de organisatie. De pvt kwam in 2018 viermaal bijeen met de directeur-bestuurder en de adjunct-directeur. Eenmaal was de voorzitter van de raad van toezicht daarbij aanwezig. Er is over uiteenlopende personeelskwesties gesproken, zoals het vervolg op het medewerkersonderzoek van 2017, de ideeënbus, het arbo-beleid en over secundaire arbeidsvoorwaarden. Het verslag van de bijeenkomsten werd telkens na afloop in pvt-nieuwsflitsen op intranet gezet. In 2018 koos de organisatie voor duurzaamheid als jaarthema binnen de activiteiten van de pvt; van milieubewust werken tot duurzame inzet-

Het Mondriaan Fonds hanteert een samenhangende systematiek voor het functioneren van medewerkers. Dit systeem bestaat uit een cyclus van plannings-, voortgangs- en beoordelingsgesprekken. Tijdens deze gesprekken komen de taken van de medewerkers aan de orde, hoe die worden uitgevoerd en de bijdrage die medewerkers leveren aan de zichtbaarheid van beeldende kunst en erfgoed. Ook hanteert het fonds een actief (bij-)scholings­ beleid voor zijn medewerkers. Zo namen alle

175

Fonds achter de schermen

baarheid. Ook het thema culturele pluriformiteit uit 2017 bleef op de agenda staan. Zo kregen alle medewerkers een workshop culturele diversiteit waarin werd teruggeblikt op eerdere presentaties uit 2017 en is onderzocht hoe cultureel inclusief denken de werkpraktijk kan verrijken. Tweemaal kwamen de personeelsvertegenwoordigingen van alle publieke cultuurfondsen samen om informatie en ervaringen uit te wisselen. Gezamenlijk volgden de pvt’s van de fondsen een professionaliseringscursus.

ciële risicoanalyse die met de directie en raad van toezicht wordt besproken. Ook het hoofd IT, aanvraagadministratie en facilitair maakt een jaarlijkse analyse van de veiligheid van de IT die eveneens met de directie en raad van toezicht wordt besproken. Zo is er bijvoorbeeld een gedragsprotocol gemaakt dat is besproken met de directie en betrokken medewerkers. Daarnaast heeft het Mondriaan Fonds een actieve BHV die jaarlijks een bijscholingscursus volgt. Adviseurs

Sinds enkele jaren is in overleg met de pvt een externe vertrouwenspersoon aangesteld. Medewerkers kunnen bij deze vertrouwenspersoon terecht mochten ze vragen of klachten hebben over de organisatie. Ook kan de vertrouwenspersoon de directeur-bestuurder en de meest betrokken leidinggevende ten aanzien van het beleid op het terrein van ongewenst gedrag gevraagd en ongevraagd adviseren. Tevens is een klachtencommissie werkzaam, waarin twee medewerkers van het fonds en een lid van de raad van toezicht, Rudi Ekkart, zitting hebben. In 2018 is deze commissie niet geraadpleegd en werden geen klachten ingediend. In lijn met nationaal overheidsbeleid is sinds enkele jaren het onderwerp ‘ongewenste omgangsvormen’ vast onderwerp tijdens de functioneringsgesprekken.

Bij de beoordeling van de aanvragen is het advies van onafhankelijke adviseurs doorslaggevend. Zij worden geselecteerd op basis van deskundigheid en ze functioneren in commissies. De adviseurs worden geworven via een openbare oproep, die in het hele land actief wordt verspreid, onder meer via lokale media. Bovendien hebben de in 2017 ingestelde regiomakelaars potentiële kandidaten op de vacature gewezen, wat leidde tot beduidend meer kandidaten buiten de Randstad. Op deze wijze wil het fonds de openheid zo groot mogelijk maken: iedereen kan zich aanmelden. De adviseurs worden aangesteld door de directeur-bestuurder op voordracht van een selectiecommissie. Bij de samenstelling van de adviescommissies en van de selectiecommissie wordt een functieprofiel gehanteerd, waarbij onder meer deskundigheid en culturele sensitiviteit een rol spelen. De adviseurs ondertekenen een protocol, onder meer om (de schijn van) belangenverstrengeling te voorkomen.

Het fonds heeft een preventiemedewerker, in de persoon van de medewerker interne en huishoudelijke dienst, die verantwoordelijk is voor de uitvoering van een risico-inventarisatie, bijvoorbeeld op het punt van brandveiligheid. Hij legt knelpunten van de inventarisatie en evaluatie voor aan de directie. Daarnaast adviseert hij de directie over een goed arbeidsomstandighedenbeleid. De preventiemedewerker heeft bovendien samen met de medewerker automatisering de risicoanalyse bedrijfsvoering aangevuld, onder meer op het gebied van stroomstoring. Verder voert hij zo vaak als nodig is, maar in ieder geval halfjaarlijks, een werkplekonderzoek bij de medewerkers.

Eind 2018 vond een sollicitatieronde plaats voor de poule van adviseurs. De werving voor nieuwe adviseurs geschiedde net als eerdere jaren via advertenties in (regionale) media en via een gerichte benadering van netwerken, onder meer binnen het kunstvakonderwijs en organisaties als Binoq Atana. De selectiecommissie heeft 200 sollicitatiebrieven beoordeeld. Met 32 kandidaten is een gesprek gevoerd. Veertien adviseurs zijn niet voor herbenoeming voorgedragen, omdat ze het einde van de benoemingstermijn hadden bereikt. Achttien nieuwe leden zijn voorgedragen voor een benoeming. Bij haar keuze heeft de commissie in de eerste plaats gelet op expertise. Daarnaast was er aandacht voor kandidaten met een cultureel diverse achtergrond én voor adviseurs uit de regio. Negen van de achttien nieuwe adviseurs komen uit de regio. Uit deze poule worden verschillende vaste en

Risicobeheer Mondriaan Fonds De risico’s zijn voor zo ver mogelijk geïnventariseerd en er zijn adequate beheersmaatregelen genomen zoals veiligheidsprotocollen en een back up procedure. Waar nodig zijn uit voorzorg afgewogen reserves gevormd. Voor de overige risico’s zoals arbeidsongeschiktheid van het personeel zijn verzekeringen afgesloten. Jaarlijks maakt het hoofd financiën een finan-

176

Fonds achter de schermen

flexibele commissies samengesteld. De commissies zijn samengesteld uit leden die vanuit de praktijk als onder meer beeldend kunstenaar, beschouwer, curator, conservator of wetenschapper algemeen deskundig zijn en tevens specialistische kennis hebben. Voor het cultureel erfgoed betreft het: (kunst)geschiedenis, volkscultuur/folklore, immaterieel erfgoed, erfgoed minderheden, archiefexpertise, natuurhistorie, volkenkunde, publieksbereik, educatie, communicatie en reflectie. Commissies reflecteren aan het einde van iedere vergadering op de manier waarop de criteria zijn toegepast tijdens de vergadering en andere zaken die opvielen. Dit wordt voorgelegd aan de directeur-bestuurder. De commissieleden van het Mondriaan Fonds op 31 december 2018 waren: Voorzitters Jelle Bouwhuis Annet Dekker Jacqueline Grandjean Hanne Hagenaars Jorrit Kelder Frank Koolen Charlotte Rappard-Boon Margriet Schavemaker Anke van der Laan Marga van Mechelen Vincent van Velsen Adviseurs Stephanie Archangel Katayoun Arian Atousa Bandeh Ghiasabadi Delphine Bedel Lorenzo Benedetti Dyonna Benett Frédérique Bergholtz Aspha Bijnaar Sara Blokland Vera Carasso Mique Eggermont Sidi El Karchi Zippora Elders Mila Ernst Christian Ernsten Peter van der Es Bülent Evren Ellen ter Gast Antonio Jose Guzman Jaramillo Bas Hendrikx Niek Hendrix Mirjam Hoijtink

Michael Huijser Yasmijn Jarram Patricia Kaersenhout Maarten Kentgens Hester Keijser Hanneke Kik Eva Kleemann Ella Kok-Majewska Fieke Krikhaar Imara Limon Margit Lukács Kianoosh Motallebi Stephanie Noach Ahmet Polat Inge Pollet Ilya Rabinovich Annemiek Rens André van Schie Maaike Schoorel Esther Schreuder Iris Sikking Dineke Stam Fiona Tan Michael Tedja Hilde Teerlinck Marjan Teeuwen Anja Tollenaar Caro Verbeek Robert Jan Verhagen Maria Verstappen Annette de Vries Agnes Vugts Julia Vytopil Kees Zandvliet Arnisa Zeqo Annet Zondervan Christiaan Zwanikken Ad hoc adviseurs Sander Bax Mariette Dölle Alexandra van Dongen Kristin Duysters Albert Eelen Menno Fitski Karin Gaillard Stijn van Genuchten Ludo van Halem Linda Hanssen Doede Hardeman Jos van Heel Colin Huizing Paul Huys Janssen Chris Kabel Ina Kok Ype Koopmans

177

Fonds achter de schermen

Micha Leeflang Coert Munk Judith Niessen Wouter Ritsema van Eck Han Steenbruggen Ilona van Tuinen Mathias Ubl Johanna van der Zanden Selectiecommissie Eelco van der Lingen (voorzitter) Norah Karrouche Clayde Menso Jean Bernard Koeman Katja Weitering

178

Financiën

Financiën Exploitatieresultaat

Financiële positie

Activiteitenlasten Het bedrag aan verleende bijdragen in het verslagjaar is € 26.366.183. De overige activiteiten zoals de Prix de Rome en Prospects & Concepts bedragen € 1.185.854. Aan programma’s en projecten waarvoor aparte projectsubsidies zijn ontvangen is € 3.238.824 besteed. De totale activiteiten­lasten komen hiermee op € 30.790.861. Hiervan wordt € 1.271.923 verrekend met het Bestemmingsfonds OCW. Daarnaast wordt € 4.409.240 toegevoegd aan de bestemmingsreserves als gevolg van de een­ malige aanvulling door het ministerie van OCW voor het Aankoopfonds Collectie Nederland.

Het eigen vermogen bedraagt per 31 december 2018 € 18.791.765, bestaande uit: Algemene reserve € 2.788.249 Bestemmingsreserve € 11.191.756 Bestemmingsfonds OCW € 4.811.760

Apparaatskosten Onder apparaatskosten wordt verstaan alle uitgaven voor personeel en materieel die nodig zijn om de organisatie te doen functioneren. In 2018 is € 3.686.096 aan apparaatskosten uitgegeven. Hiervan is € 461.906 aan de programma’s en projecten doorberekend.

De bestemmingsreserves zijn met grote zorgvuldigheid gevormd voor activiteiten die in de periode 2013-2016 in gang gezet zijn, maar nog niet tot volledige afronding zijn gekomen. Eind 2020 zullen deze bestemmingsreserves uitgegeven zijn. Een voorbeeld is € 600.000 die het ministerie van OCW eind 2016 voor 2017 en 2018 heeft toegekend voor het Experimenteer­ reglement kunstenaarshonorarium. In 2018 is deze bestemmings­reserve volledig uitgegeven. In 2018 heeft het Mondriaan Fonds een een­ malige aanvulling voor het Aankoopfonds Collectie Nederland ontvangen.

De algemene reserve van € 2.788.249 zijnde 9 procent van de gemiddelde jaaromzet wordt aangehouden om de risico’s zoals beschreven in de paragraaf over het risicobeheer van het Mondriaan Fonds af te dekken. Het ministerie van OCW heeft in de vaststellingsbrief 2013-2016 ref. 1175435 gesteld dat het zich kan vinden in het voorgestelde streefpercentage.

In brief 1258471 heeft het ministerie van OCW voor de periode 2017-2020 jaarlijks € 399.000 bestemd uit het Bestemmingsfonds OCW voor het tijdelijke programma Talentontwikkeling. Voor de jaren 2019-2020 dient nog rekening gehouden te worden met een onttrekking van € 798.000. Daarnaast heeft ministerie van OCW in de brief 1292043 toestemming gegeven om de overige middelen uit het Bestemmingsfonds OCW naar eigen inzicht te onttrekken voor intensivering van bestaande subsidiereglementen.

179

Meer weten over jaarcijfers en alle projecten en activiteiten die in 2018 een bijdrage hebben ontvangen? mondriaanfonds.nl/leestafel Verder lezen over ervaringen van aanvragers? mondriaanfonds.nl/interviews

Colofon Tekst: Mondriaan Fonds Interviews: Wilma Sütö Eindredactie: Caroline Soons Beeld: aanvragers, tenzij anders vermeld Ontwerp: 75B Drukker: NPN Drukkers, Breda ©Mondriaan Fonds, maart 2019 Aan de inhoud van deze tekst kunnen geen rechten worden ontleend. Het Mondriaan Fonds heeft zich ingespannen aan alle auteursrechtelijke verplichtingen te voldoen. Voor zover iemand echter meent alsnog rechthebbende te zijn, kan deze zich tot het Mondriaan Fonds wenden. Van werken van beeldende kunstenaars aangesloten bij en CISAC-organisatie is het auteursrecht geregeld met Pictoright te Amsterdam. ©c/o Pictoright Amsterdam 2019 Mondriaan Fonds Postbus 773 1000 AT 020 5231523 info@mondriaanfonds.nl www.mondriaanfonds.nl twitter.com/mondriaanfonds facebook.com/mondriaanfonds instagram.com/mondriaanfonds linkedin.com/company/mondriaan-fonds

Beeld cover: Hadassah Emmerich >pagina 32 Giorgio Andreotta Calò >pagina 68 Petra Noordkamp >pagina 30 Beeld achterflap: Alex van Warmerdam >pagina 21 Raquel van Haver >pagina 10 Caravaggio >pagina 16 Koen Taselaar >pagina 34

182

183