verdwenen huizen, tufstenen torens en houten straten ... - De Mars

Michel Groothedde en Bert Fermin 

VERDWENEN HUIZEN, TUFSTENEN 

TORENS EN HOUTEN STRATEN ROND 

DE APENSTERT 

RIOOLTRACÉBEGELEIDING 

ROZENGRACHT – BROEDERENKERKHOF – KREYNCKSTRAAT

Zutphense Archeologische Publicaties 27 

Gemeente Zutphen, Sector ruimte, afdeling BMA / Archeologie 

Harenbergweg 1, 7204 KZ Zutphen. archeologie@zutphen.nl 


Michel Groothedde en Bert Fermin 

VERDWENEN HUIZEN, TUFSTENEN TORENS 

EN HOUTEN STRATEN ROND 

DE APENSTERT 

RIOOLTRACÉBEGELEIDING 

ROZENGRACHT – BROEDERENKERKHOF – KREYNCKSTRAAT 

Ciscode: 19466 

1

VERDWENEN HUIZEN, TUFSTENEN TORENS EN HOUTEN STRATEN 

ROND DE APENSTERT 

RIOOLTRACÉBEGELEIDING ROZENGRACHT – BROEDERENKERKHOF – KREYNCKSTRAAT 

Inhoudsopgave 

1 Het onderzoek 4 

1.1. Reden van onderzoek 4 

1.2. PVE / vraagstellingen 5 

1.3. Werkwijze 7 

1.4. Resultaten vooronderzoek: de proefsleuf op het Broederenkerkplein 8 

2. Landschappelijke situatie 10 

3. Rozengracht: archeologische resten en historie per huisperceel 15 

4. Broederenkerkplein, noordzijde: archeologische resten en historie per huisperceel 

34 

5. Broederenkerkhof en –plein, -zuidzijde: archeologische resten 36 

6. Kreynckstraat: archeologische resten 43 

6.1. De laat 12 e - en 13 e -eeuwse bebouwing 44 

6.1.1. Vondsten en ambachten 48 

6.2. De houten straatdekken 50 

6.3. Vondsten uit de mestige pakketten 56 

6.3.1. Aardewerk 56 

6.3.2. Been 58 

6.3.3. Leer 59 

6.3.4. Metaal 64 

6.3.5. Natuursteen 67 

7. De 12 e -eeuwse versterking aan de Rozengracht 68 

7.1. Historisch kader en burchtontwikkeling in Zutphen van de 9 e tot 12 e eeuw 69 

7.2. De versterking aan de Rozengracht 73 

7.2.1. De bakstenen muur 78 

7.3. Tufstenen verdedigingswerken in Nederlandse steden 79 

7.3.1. Utrecht 80 

7.3.2. Deventer 81 

7.3.3. Groningen 83 

7.4. Evaluatie 85 

8. Samenvatting en conclusies 86 

9. Literatuur 92 

10. Verantwoording en colofon 96 


2

Gemeente: Zutphen 

Plaats: Zutphen 

Toponiemen: Rozengracht, Broederenkerkhof, Broederenkerkplein, 

Kreynckstraat 

Projectcodes: ROZ’06, BR’06, KR’06 

Coördinaten: x: 210.207 y: 461.960 

x: 210.339 y: 461.948 

x: 210.197 y: 461.908 

x: 210.320 y: 461.879 

Archis CIScode: 19466 

Periode van opgraving: 11-10-2006 t/m 15-11-2006 

Opdrachtgever: gemeente Zutphen, Sector Ruimte – afdeling Wegen, Water, Groen 

Uitvoerder: gemeente Zutphen, Sector Ruimte – afdeling BMA, bureau archeologie, 

Harenbergweg 1, 7204 KZ Zutphen 

Opgravingsleiding: drs. H.A.C. Fermin, drs. M. Groothedde 

Aantal uitgegeven putnummers: ROZ’06: 3, BR’06: 1, KR’06: 2 

Aantal uitgegeven spoornummers: ROZ’06: 53 , BR’06: 8, KR’06: 10 

Aantal uitgegeven vondstnummers: ROZ’06: 64, BR’06: 22, KR’06: 86 

Documentatie bevindt zich vanaf februari 2007 in het Stads- en Streekarchief 

Zutphen, Spiegelstraat 13-17, 7201 KA Zutphen 

Vondstmateriaal bevindt zich vanaf februari 2007 in het Gemeentelijk Depot voor 

Bodemvondsten, Dieserstraat 11, 7201 NA Zutphen 

Afbeelding 1: ligging archeologisch onderzoek ROZ’06, BR’06 en KR’06 (riooltracé) 

3

Afbeelding 2: twee maal rioolvervanging Rozengracht. 

De grote foto dateert uit het begin van de jaren vijftig 

van de 20 e eeuw, de kleine is gemaakt tijdens de 

vervanging in 2006. De ovale buizen die op de grote foto 

nog in de grond moeten, zijn op de kleine foto (rechtsonder in beeld) net verwijderd om plaats 

te maken voor nieuwe ronde buizen (de lichtere exemplaren rechts daarvan).Let ook op het 

hoge zijraam van de Refter! 

1. Het onderzoek 

1.1 Reden van onderzoek 

Het riool in de Rozengracht, Kreynckstraat, Broederenkerkhof en Broederenkerkplein 

dateerde grotendeels uit de jaren 50 en was aan vervanging toe. Aan de Kreynckstraat 

waren er bovendien problemen met de afwatering van hemelwater en hier kon meteen 

de ondergrondse infrastructuur worden aangelegd voor een nog te bouwen 

inbreidingslocatie aan het Broederenkerkplein. Deze bouwlocatie ligt op de 

verdwenen straat Apenstert. De huizen aan deze voormalige straat, die de verbinding 

vormde tussen de Kreynckstraat en de Rozengracht, zijn na het bombardement van 14 

oktober 1944 nooit herbouwd. Behalve dat dit toekomstige huizenblok op het riool 

aangesloten moet worden, is er ook een infiltratiebuis voor hemelwater geplaatst. 

Oorspronkelijk zouden deze buizen aan de oostkant van het toekomstige bouwblok, 

onder het Broederenkerkplein, worden gelegd. Omdat de verwachting was dat het 

kerkhof van de Broederenkerk zich tot hier zou uitstrekken, werd voor de sanering 

4

plaats zou vinden een proefsleufje aangelegd. Onder het gehele tracé bleken 

begravingen te liggen. Omdat opgraven van de skeletten zeer kostbaar en zou zijn, en 

er alternatieve mogelijkheden waren, werden de buizen langs de zuidkant geleid. 

De nieuwe riolering werd, na uitdrukkelijk verzoek van de archeologische dienst, in 

het bestaande tracé geplaatst, dus in theorie zou er weinig tot geen vernietiging van 

het archeologisch bodemarchief plaatsvinden. Dit gold zeker voor de Rozengracht en 

het Broederenkerkhof, maar zeker niet voor het Broederenkerkplein en de 

Kreynckstraat. De dimensies van het nieuwe rioolsysteem zijn hier van een geheel 

andere omvang dan die van het oude. Waar bijvoorbeeld onder het Broederenkerkplein 

vlak onder de bestrating langs de 14 e -eeuwse kerkhofmuur een gresbuisje lag, 

werd nu een sleuf van 3,5 meter breed en 3 meter diep gegraven voor een veel groter 

riool en de ernaast liggende infiltratiebuis. In vierkante meters uitgedrukt betekende 

dit een zeer omvangrijke vernietiging van het bodemarchief op een plek met een zeer 

hoge archeologische waarde. 

Afbeelding 3 en 4: links: infiltratiebuis (l.) en rioleringsbuis (r.). Rechts: rioolbuis en 

verzamelput. De sleuf is hier beduidend dieper en breder dan de oorspronkelijke 

rioleringssleuf waar alleen een gresbuis (diameter ca. 20 cm) in lag. 

1.2. PVE / Vraagstellingen 

Het volgende stuk is overgenomen uit het PVE/PVA van Michel Groothedde 

(5 oktober 2006): 

Stand van kennis, verwachtingen en onderzoeksvragen 

Aan de Rozengracht is in het westelijk gedeelte de stadsmuur te verwachten op grond van de 

gegevens van de kadastrale minuut van 1823 en 1832. In 1998 is aan het einde van de 

Barlheze bij de Rozengracht een bakstenen waltoren aangetroffen (Groothedde 1999). 

- wat is de exacte ligging van de stadsmuur? 

- Wat is er van bewaard gebleven? 

- Wat is de dikte en datering (10-lagenmaat) van de muur? 

Bekend is bovendien dat er vanaf de late middeleeuwen huisjes tegen de stadsmuur 

aangebouwd werden. Ook hiervan zijn dus resten te verwachten. De bebouwing aan de 

noordzijde van de Rozengracht is omstreeks 1890 gesloopt waarna de ruimte tot aan de 

Berkel met groen werd ingevuld en de Rozengracht naar het noorden toe werd verbreed. Het 

ruim 50 jaar oude riool ligt in de as van de huidige weg en dus naar verwachting in de lijn van 

de verdwenen bebouwing. 

5

- wanneer begint de bebouwing tegen de stadsmuur? 

- Wat is de aard en omvang van die bebouwing? 

- Klopt het aan te treffen bebouwingsstramien met de perceelsstructuur van de 

kadastrale minuutplannen vanaf 1823? 

In het oostelijk deel van de Rozengracht zijn bovendien de resten van het middeleeuwse 

grafelijke watermolencomplex te verwachten. Eventueel bevinden zich de zuidgevels hiervan 

net in de sleuf. Het complex werd gesticht omstreeks 1250 en het werd in 1887 afgebroken. 

- Zijn er resten van het watermolencomplex aanwezig in de sleuf? 

- Wat is de bewaard gebleven hoogte en diepte van die resten? 

- Zijn er een middeleeuwse fasen aanwijsbaar? 

- Was het complex onderkelderd? 

In het westelijk deel van de Rozengracht, maar ten oosten van de stadsmuur bevindt zich 

verder nog de aansluiting van de ‘middeleeuwse’ Rozengracht (die toen Molenbeekstraat 

heette) op de verdwenen middeleeuwse straat de Apenstert die de Rozengracht verbond met 

de Kreynckstraat. De straat kwam nabij de Berkel en huidige Rozengracht uit op een oude 

toren met de dezelfde naam Apenstert. De toren wordt vanaf de 14 e eeuw vermeld als 

stadsgevangenis. De laatste resten werden in de 18 e eeuw gesloopt, samen met de resten van 

de westelijke Berkelpoort. Over de exacte ligging van de toren is niets met zekerheid bekend 

dan dat deze in het verlengde van de straat Apenstert te verwachten is. Over de ouderdom, de 

grootte en het uiterlijk is evenmin iets bekend. Er kunnen resten verwacht worden in de vorm 

van houten straatdekken en mestige ophogingen van de straten en resten van de zuidzijde van 

de legendarische toren Apenstert. 

- Zijn er in het riooltracé resten aanwezig van de zuidzijde van de Apenstert toren? 

- Wat is de (verwachte) vorm en omvang van de toren? 

- Hoe sluit de toren aan op de stadsmuur? 

- Wat is de datering van de toren? Behoort de toren bij een eerdere ommuringsfase dan 

wel omwallingsfase? 

- Zijn er muurresten die aan de gevangenis kunnen worden toegeschreven? 

- Wat is de conserveringstoestand van de toren? 

De resten van de straat Apenstert zijn overigens enige jaren terug opgeboord nabij de 

Kreynckstraat in verband met de bouwlocatie Broederenkerkplein. De mestige pakketten, 

waarin de bestrating lag waren bijzonder rijk aan leerresten. De ligging van de geplande 

rioolsleuf maken het onwaarschijnlijk dat de resten van de middeleeuwse straat Apenstert dan 

wel Rozengracht worden gevonden. 

Halverwege het tracé maakt het riool een haakse knik naar het zuiden, het Broederenkerkplein 

op tot aan het voormalige kerkhof. Dit deel is interessant omdat hier mogelijk in het profiel 

resten van de aarden wal te zien zijn die de voorganger is van de mogelijk ook aanwezige 13 e - 

eeuwse stadsmuur. Verder kan gecheckt worden of de noordbegrenzing van het kerkhof 

daadwerkelijk klopt met de verwachting. 

- Wat is de exacte ligging van de veronderstelde prestedelijke omwalling (12 e eeuw)? 

- Is er ook een vroeg-stedelijke stadsmuurfase (1 e helft 13 e eeuw)? 

- Kloppen de veronderstelde begrenzingen van het kerkhof of worden er in de sleuf 

toch nog menselijke resten aangetroffen? 

- Is er sprake van een ommuring van het klooster in de late middeleeuwen? 

- Zo ja, wat is de ligging en datering? 

In de aan de Rozengracht parallel lopende Kreynckstraat bevinden we ons in een zeer laag 

liggend stadsdeel (oeverzone van de IJssel tot in de 14 e eeuw, opgehoogd in de 12 e ? en 13 e 

eeuw). Naar het oosten toe loopt de straat snel het rivierduin op, waarop de Broederenkerk 

staat. De grens ligt ongeveer waar de Kreynckstraat overgaat in het Broederenkerkhof. De 

6

sleuf biedt een mooie gelegenheid inzicht te krijgen in de plaatselijke geomorfologie. In het 

lage deel zijn, mits de sleuf diep genoeg gaat, weer mestige pakketten en eventueel houten 

straten te verwachten. 

Of de mestige lagen en houten straten ook op het hoog gelegen rivierduin op het 

Broederenkerkhof te verwachten zijn is niet bekend. In de hoog gelegen aansluitende 

Turfstraat zijn in 1971 en 1998 wel houten straten in 13 e -eeuwse ophogingen aangetroffen. In 

de straat Broederenkerkhof bevinden we ons overigens net ten zuiden van het 14 e tot 19 e - 

eeuwse kerkhof van de Broederenkerk. De kerkhofmuur werd in 2005 aangetroffen. Mogelijk 

zal de muur in de sleuf in het zicht komen. 

- Wat is het paleoreliëf van oost naar west in het gehele tracé van Turfstraat naar 

Barlheze? 

- Welke ophogingsfaseringen zijn in het tracé te onderscheiden? 

- Wanneer vonden de ophogingen (vooral) plaats? 

- Zijn er houten straten aanwezig geweest in het tracé? 

- In welke fase werden er houten straten aangelegd? 

- Zijn er andere historische straatdekken geweest? Zo ja, wanneer? 

- Zijn in de verwachte grote hoeveelheid vondsten ambachten aanwijsbaar? 

- Wat zegt het vondstmateriaal (bot, keramiek, metaal, leder, hout) over de stedelijke 

economie, leefgewoonten, consumptiepatronen? 

- Wijkt het op straat achtergelaten dan wel in de ophogingen meegekomen 

vondstmateriaal af van andere vondstcomplexen die uit straten bekend zijn, dan wel 

van vondstcomplexen van huiserven? 

- Is de stadsbrand van 1284 in de profielen aanwijsbaar? (zoals in Turfstraat 7 en de 

Oude Wand 2006). 

1.3 Werkwijze 

Een rioolbegeleiding heeft niet het potentieel van een echte opgraving omdat de regie 

niet in handen ligt van een archeoloog maar van de rioolsaneerders. De diepte van de 

smalle sleuf is niet gerelateerd aan archeologisch interessante niveaus maar wordt 

gedicteerd door het vereiste afschot van het riool. De wanden van de put zijn, zeker 

waar op diepte gewerkt moet worden, vaak niet recht en zeker niet strak zoals bij een 

opgraving. Een probleem is dat als er een stuk tracé is uitgegraven, de buis er meteen 

in gelegd wordt en wordt aangevuld met zand om rollen te voorkomen. Dit houdt in 

dat archeologische waarnemingen in een zeer kort tijdsbestek moeten plaatsvinden. 

Het is hollen of stilstaan. Bij deze rioolsanering kon in overleg vaak een deel van de 

sleuf open blijven zodat in de schafttijd stukken profiel gedocumenteerd kunnen 

worden. In enkele gevallen, zoals bij de vondst van de Apensterttoren, is het werk ook 

enige tijd stilgelegd om wat uitgebreider te documenteren. Daarover waren te voren 

werkafspraken gemaakt en in de begroting was daar rekening mee gehouden. Een 

ander probleem is ook het uitgraven op zich. Hierbij wordt uiteraard meer rekening 

gehouden met kabels en leidingen dan met archeologische vraagstellingen. De meeste 

vondsten belanden in grote hopen op de stort en zijn alleen op grond van aard en kleur 

van de aanklevende aarde te koppelen aan bepaalde waargenomen lagen. En dit is nog 

het gunstige geval: als de straat te smal is, is er geen ruimte voor de stort en wordt de 

uitgegraven grond direct, ongezien in de vrachtwagen geladen en afgevoerd. Soms 

zijn de putwanden te instabiel om in te kunnen werken. Complete houten straatdekken 

en ca. 25 begravingen zijn met minimale documentatie afgevoerd. Dit negatieve 

scenario gold vooral voor het Broederenkerkplein en de Kreynckstraat. Daar werd de 

sleuf breder en dieper dan de bestaande verstoring. Voor de Rozengracht viel het 

‘verlies’ aan bodemarchief erg mee doordat vooral in de bestaande verstoring werd 

gegraven. 

Ondanks al deze hindernissen is er bij dit project behoorlijk wat documentatie 

verricht. Tal van profielen zijn schaal 1:20 getekend en al het muurwerk is ingemeten. 

7

Er zijn honderden foto’s gemaakt. Waar mogelijk is materiaal stratigrafisch 

verzameld. De graafwerkzaamheden werden dagelijks archeologisch begeleid door 

drie tot vijf mensen. Daarbij was altijd een seniorarcheoloog aanwezig (de auteurs), 

geassisteerd door vaste medewerkers, vrijwilligers en een student van het AAC te 

Amsterdam. 

Voor het inmeten van de aangetroffen sporen, muren, profielen etc. is gebruik 

gemaakt van een aan de kadastrale omgeving gekoppeld meetsysteem. Alle 

afzonderlijke meetlijnen zijn vastgemeten aan de hoeken van bestaande panden 

waarvan de x en y-waarden bij de gemeente bekend zijn. 1 De waterpashoogten 

werden consequent van het vaste punt in de gevel van Rozengracht 3 gehaald (9,18 + 

NAP). 

De enorme hoeveelheid nieuwe gegevens die zijn verkregen, maakt dat deze 

begeleiding alleszins de moeite waard was. 

1.4 resultaten vooronderzoek: de proefsleuf op het Broederenkerkplein 

Op 28 april 2006 is een verkennend archeologisch onderzoek uitgevoerd op het 

Broederenkerkplein. Er werd een meter brede proefsleuf gegraven haaks op de 

westgevel van de Broederenkerk in westelijke richting naar de overliggende 

parkeerplaatsen. Het doel was om vast te stellen of en tot hoe ver westelijk er sprake 

is van de aanwezigheid van een kerkhof en hoe intact dat kerkhof nog is. De 

aanleiding werd gevormd door de plannen om een nieuw riool aan te leggen van de 

Broederenkerkstraat-Kreynckstraat naar de Rozengracht, over het plein heen dus. 

Daarna zou het plein opnieuw ingericht gaan worden, mede met het oog op de 

komende bebouwing aan het plein en de Kreynckstraat. Gedacht wordt aan het 

planten van bomen op het plein. 

De proefsleuf lag even ten zuiden van de ingang van de kerk (openbare bibliotheek) in 

de westgevel. In het tracé werden geen kabels en leidingen verwacht (KLIC-melding) 

en ze zijn ook niet aangetroffen. De sleuf zou tot op de diepte worden aangelegd 

waarop de aanwezigheid van intacte menselijke begravingen vastgesteld kon worden. 

De sleuf zou net zo ver doorgetrokken worden tot de begrenzing van het kerkhof met 

zekerheid vast staat. 

Tot het bombardement van 14 oktober 1944 lag de oude rooilijn van de westelijke 

bebouwing aan het plein tot 15 meter westelijk uit de westgevel van de kerk. Ook 

noord-zuid was het plein iets kleiner dan tegenwoordig. 

De resultaten van het proefsleuf onderzoek waren duidelijk. Het gehele 

oorspronkelijke pleintje is kerkhof geweest, van de westgevel van de kerk tot de 

voordeur van de verdwenen overliggende bebouwing. De intacte menselijke 

begravingen beginnen op – 0.70 m onder de straat. In de decimeters daarboven komen 

veel losse menselijke resten voor die door het intensieve begraven in de loop der 

eeuwen verspit zijn geraakt. 

Uit de resultaten van het diftaronderzoek aan het Broederenkerkhof (nov. 2005- jan. 

2006) is gebleken dat de dichtheid aan begravingen enorm is: ca. 40 intacte 

begravingen op nog geen 10 m2. Ook hier kwamen de eerste begravingen op – 0.70 

cm aan het licht en de diepste begravingen werden op ongeveer - 2.50 m aangetroffen. 

De gebruikstijd van het kerkhof is van ca. 1300, kort na de stichting van het 

Dominicaner klooster en de bouw van de kerk tot uiterlijk 1829 toen het begraven in 

en rond de kerken in grotere plaatsen verboden werd. Van ca. 1300 tot ca. 1600 

betreft het begravingen van dominicaner broeders en van burgers (lekenbroeders en 

zusters), van ca. 1600 tot 1829 betreft het begravingen van uitsluitend burgers toen de 

kerk voor de Protestantse (Waalse en Hervormde) eredienst in gebruik was. 

1 

Op de grootschalige basiskaart (GBKN) in het gemeentelijk ZigZag-systeem wat op GIS gebaseerd is. 

8

Menselijke resten in ongestoorde en complete context zijn van archeologisch zeer 

grote waarde. De skeletten vertellen veel over de gezondheidstoestand, (gemiddelde) 

leeftijd, fysieke gesteldheid en pathologische verschijnselen van een samenleving, in 

dit geval van middeleeuwse kloosterlingen en burgers. De lange gebruiksduur (meer 

dan 500 jaar) en de grote hoeveelheid individuen maken diachrone en complexere 

vraagstellingen en onderzoeken mogelijk. We staan slechts aan het begin van wat er 

mogelijk is aan onderzoek naar de resten van onze voorouders. Zo is gebleken dat de 

menselijke resten op kerkhoven in Nederlandse steden op de zandgronden DNA 

bevatten die een ongekende hoeveelheid nieuwe informatie op gaan leveren in de 

toekomst. Op dit moment wordt daar baanbrekend onderzoek verricht op een laatmiddeleeuws 

kerkhof bij de middeleeuwse kerk van Eindhoven. Niet alleen 

archeologen maar vooral de medische wereld is zeer betrokken en gebaat bij de 

resultaten van dit onderzoek naar de potentie van DNA-gegevens. 

Dezelfde potentie hebben de Zutphense kerkhoven in en rond de drie Zutphense 

middeleeuwse kerken en de drie kloosterkapellen waar in de middeleeuwen ook 

begraven is. Het terrein rond de Broederenkerk is bovendien nog vrijwel 

ongeschonden door latere graafactiviteiten in tegenstelling tot de Sint Walburgiskerk 

(Kerkhof) en de Nieuwstadskerk (O.L.Vrouwestraat en Hubertusplein). 

Onderzoek naar menselijke resten is tijdrovend, precies, kostbaar en precair 

onderzoek, niet in de laatste plaats omdat er ook ethische kanten aan zitten. Mede 

omdat we nog maar aan het begin van de onderzoeksmogelijkheden staan is het 

daarom te verkiezen om de kerkhoven te sparen voor toekomstig onderzoek, wanneer 

er betere methoden, technieken, vraagstellingen zijn en meer kennis op dat gebied zal 

zijn. Kerkhoven zijn DNA-databanken van onze voorouders met een schat aan (nog 

onbekend) potentieel en zijn daarom van onschatbare waarde. 

Een riool door het kerkhof tast deze waarde onverantwoord aan. Niet alleen het 

riooltracé zou dan archeologisch onderzocht moeten worden maar een brede zone aan 

weerszijden ernaast omdat de buis door willekeurig links en rechts daarvan 

doorlopende begravingen gaat en het is ondenkbaar dat alleen de te verstoren delen 

van de skeletten geborgen zouden worden. De aanleg van een riool betekent dan het 

opgraven van een derde deel van het kerkhof (ca. 25 x 5 meter) met een geschat aantal 

begravingen (op grond van de ervaring met het diftarproject) van 500 skeletten. De 

kosten van een verantwoord onderzoek belopen dan al snel enkele tonnen in euro’s. 

Het planten van bomen op het plein kan moeilijk zo niet onmogelijk in de bovenste 70 

cm plaatsvinden. Ook hier zouden dan in kleine werkputten tientallen begravingen 

gedocumenteerd en geborgen moeten worden om de bomen een goede plantkuil te 

geven. Daarna zal het wortelstelsel van de bomen de omliggende begravingen 

onverantwoord aantasten. Dit laatste was de reden om in Eindhoven het kerkhof op te 

graven omdat de daar reeds aanwezige bomen de begravingen al aan het aantasten 

waren. 

Advies: 

- Geen riool door het kerkhof op het Broederenkerkplein, maar een alternatieve 

civieltechnische oplossing. 

- Geen bomen op het kerkhofdeel van het huidige plein. 

- Geen andere ontgrondingen in de bodem dieper dan 70 cm. 

- Archeologische bescherming van het kerkhof op bestemmingsplanniveau 

(aanduiding op de plankaart met voorschriften) 

- Inrichting van het plein met verwijzing naar het verleden zonder aantasting 

van de bodem. 

9

Afbeelding 5: omvang van het broederenkerkhof in rood met daarin de ligging van de 

proefsleuf in paars. 

2. Landschappelijke situatie 

Het rioolproject is uitgevoerd in vier straten: de Rozengracht, het Broederenkerkplein, 

het Broederenkerkhof en de Kreynckstraat. Deze straten zijn gelegen in het 

Barlhezekwartier in het noordwesten van het oude centrum. Het stadsdeel is gelegen 

buiten de 9 e -eeuwse ringwalburg en werd in de 12 e eeuw bij de stad getrokken. Bij het 

rioolproject is extra aandacht uitgegaan naar het paleoreliëf. Er zijn namelijk nog 

maar weinig gegevens bekend uit het stadsdeel Barlheze. Er zijn op diverse plaatsen 

in het riooltracé bruikbare en verrassende waarnemingen gedaan die van grote invloed 

waren op het bestaande beeld van het paleoreliëf. Daarbij moet worden opgemerkt dat 

de natuurlijke ondergrond niet overal in het tracé aan het licht kwam. Waar mogelijk 

is er naar geboord. Uit de gegevens komt nu het volgende beeld naar voren. 

Het stadsdeel Barlheze kenmerkt zich door een zeer geprononceerd reliëf. Het hoogste 

deel is een noordelijk gelegen topje van het grote Zutphense rivierduin en bevindt zich 

ter hoogte van het westelijk deel van de Broederenkerk. Het natuurlijke oppervlak 

bevond zich hier rond de 9,50 m + NAP. Dit was een verrassend nieuw gegeven. 

Geen van de bekende omliggende waarnemingen leek op deze kleine top te wijzen. 

Aan de oostzijde, ter hoogte van het koor van de Broederenkerk, is de schone 

ondergrond op 7,50 m + NAP aangetroffen. Ten noorden van de zandkop loopt het 

terrein af richting Berkel af naar ca. 7,00 + NAP en ten westen daarvan, richting 

10

Barlheze, loopt het terrein zeer sterk af richting (de huidige) Berkel. 2 Het schone zand 

duikt hier tot dieper dan 5,00 + NAP, een verval dus van 4,5 meter in ongeveer 40 

meter. De nieuw ontdekte natuurlijke hoogte in het rivierduinlandschap onder 

Zutphen is rond 1300 duidelijk benut om daar de gotische westgevel van de 

Broederenkerk op te plaatsen. De gevel van het nieuwe Dominicaner gebedshuis 

imponeerde natuurlijk extra op de hoge top ten opzichte van de veel lager liggende 

omgeving. Niet alleen de kerk maar het is zeer goed denkbaar dat op deze top ook het 

hoofdgebouw van de grafelijke hof gezocht moet worden. Sporen ervan worden wel 

op dit terrein vermoed maar duidelijke aanwijzingen voor een (tufstenen) gebouw zijn 

nog niet aangetroffen. Wel is bekend dat in de 13 e eeuw een laat-romaanse bakstenen 

zaal is gebouwd, die de kern vormt van het huidige dormitorium (Rozengracht 3). 3 

Dit gebouw ligt feitelijk op de lagere oostelijke flank van de zandkop en is in het 

concept van het klooster opgenomen. Het bestaan van een Gelders grafelijk hof ter 

plaatse wordt echter al in de 12 e eeuw vermoed. 4 Een ouder hoofdgebouw zal eerder 

op de kop gezocht moeten worden en zal hebben moeten plaats maken voor de bouw 

van de kerk. 

Als we naar het gereconstrueerde paleoreliëf kijken zien we dat de Kreynckstraat 

haaks op een oude steilrand ligt (zie afbeelding 6). Deze steilrand met een verval van 

4,5 meter over 40 meter is het resultaat van een oude IJsselmeander die zich op deze 

plek in het rivierduin heeft gevreten. De datering hiervan ligt in ieder geval vóór de 

12 e eeuw getuige de 12 e -eeuwse sporen en vondsten die op de flank ervan zijn 

aangetroffen. Het feit dat de door de erosie ontstane insnoering in het duin precies om 

de ringwalburg heen ligt en de burg aldus aan de noordwestzijde van een extra steil 

talud voorziet, betekent misschien dat de meandererosie al in de 9 e eeuw bestaan moet 

hebben. Verder onderzoek zal dit moeten uitwijzen. Wat ook nader onderzocht moet 

worden – bijvoorbeeld bij de toekomstige woningbouw aan het Broederenkerkplein 

ten westen van de Broederenkerk - is of de steilrand ook nog extra gemodificeerd is in 

de 12 e eeuw in het kader van het begrenzen van het grafelijke hof (de latere 

begrenzing van het Broederenkerkhof). De grens hiervan komt overeen met de 

steilrand. De nu gedocumenteerde profielen geven hiervoor namelijk wel hints, maar 

geen bewijzen. 

2 

De Berkel maakt nu een hoek van bijna 90 graden. Deze rechte hoek is mensenwerk omdat wat hier 

Berkel heet eigenlijk de 13 

11 

e -eeuwse Molenbeek is, gegraven om de watermolens van energie te 

voorzien. De afbuiging van de Berkel naar het zuiden kwam tot stand in 1610 toen een nieuwe 

Berkelmonding werd aangelegd in het kader van de aanleg van de vestingwerken: het Hillebrandsgat. 

In 1953 werd de Berkel nog eens vergraven toen men van een flauwe bocht de huidige scherpe bocht 

maakte. 

Van oorsprong bevond zich ten westen van de Barlheze een bedding van de IJssel. 

3 

Bastemeijer en Groothedde 1999, 56-58 

4 

Bastemeijer en Groothedde 1999, 56-58 en ongepubliceerd onderzoeksrapport van Groothedde 2002 

naar aanleiding van de opgravingen op het pandhof van het broederenklooster door H. Halbertsma 

(ROB) in 1977.

Afbeelding 6: het gereconstrueerde paleoreliëf met daarin verwerkt de nieuwste gegevens uit 

het rioolproject. Het onderzochte riooltracé is in rood aangegeven. Opvallend is de ‘nieuwe’ 

rivierduintop bij de Broederenkerk en het extreme verval naar het westen. 

12

Afbeelding 7: huispercelen op het kadastrale minuutplan van 1832, die doorsneden zijn bij de 

rioolsanering. 

Afbeelding 8: de westelijke hoek van de Rozengracht omstreeks 1900 met op de voorgrond de 

Pont Neuf. 

13

Afbeelding 9: muurresten en oude percelering (1832) aan de Rozengracht 

14

3 Rozengracht. Archeologische resten en historie per perceel 

(zie voor de ligging van de perceelnummers afbeelding 7 en 9) 

F 717: 

In het meest westelijke perceel, F 717 5 zijn twee parallelle muren (S 1-2) gevonden 

met een tussenafstand van ca. 1,05 m. Vijflagenmaat van beide muren is 38 cm, de 

dikte van de muren is 29 cm, inclusief bepleistering. Tussen beide muren bevindt zich 

een keldervloer van kloostermoppen. De wanden zijn bepleisterd. De keldervulling 

bevat veel baksteenpuin, stuckalk en hout. Ten oosten van S 2 bevindt zich eveneens 

een puinvulling, met onder meer baksteen, mortel en grijze golfpannen. De oostzijde 

van deze muur is eveneens bepleisterd. Er is hier sprake van twee kelders naast elkaar. 

Afbeelding 10: het keldertje S 1 

en S 2 met puinvulling in het 

zuidprofiel. 

Gezien het feit dat perceel F 

717 op de kadastrale minuut 

van 1832 over het tracé van 

de stadsmuur loopt moet de 

stadsmuur ter plekke reeds 

voor die tijd (deels) gesloopt 

zijn. Het pand zelf moet 

gezien de 

verpondingsnummers zeker 

17 e -eeuws zijn geweest, maar 

is mogelijk zelfs deels 

middeleeuws. Het 

merkwaardige van het perceel 

is dat het zowel binnen als 

buiten de stadsmuur ligt. De voorgevel ligt binnen de muur en volgt de rooilijn van de 

belendende pandjes. De achterwand zal de stadsmuur geweest zijn. Dit maakt het tot 

een zeer klein pandje. Op een gegeven moment moet er echter een deel van de 

stadmuur zijn weggebroken en is men aan de andere kant van de muur, op het talud 

van de Molenbeek (Berkel), verder gaan bouwen. In de eerste helft van de 18 e eeuw 

lezen we dat op perceel F 717 een ware huisjesmelker actief is: het pand is opgesplitst 

in zes huishoudens, waarvan er één door de eigenaar Gerrit Kolckman zelf bewoond 

wordt, vermoedelijk het oorspronkelijke huisje aan de straat. In 1794 zijn dit nog twee 

huishoudens en in 1801 nog maar één. In 1807-1808 is er achter de tuin van het pand 

sprake van een Hehkersmolen (een eekmolen, waar eikenschors werd gemalen voor 

de productie van looizuur dat weer nodig was voor de leerproductie) en een nieuw 

aangelegde leerlooierij, en in 1833 is er zelfs sprake van twee looierijen. 

Waarschijnlijk ging het om een op waterkracht aangedreven eekmolen. Op een 17 e - 

eeuwse pentekening is inderdaad een molen op deze plek getekend (zie afbeelding 

11). Kort voor 1877 zijn de leerlooierijen opgeruimd in het kader van de aanleg van 

de nieuwe ontsluiting van het Stationsplein. Er werd een nieuwe verbindingsstraat 

aangelegd over de Berkel naar de Barlheze. De nieuwe brug stond tot de sloop in 

1953 bekend onder de naam Pont Neuf (zie afbeelding 8). 

5 De letter F slaat op de kadastrale sectie ‘binnenstad’. 

15

De stadsmuur 

De schamele resten van de stadsmuur (S 3) kwamen direct oostelijk van S 1 en S 2 

aan het licht. De muur was al door het oude riool geheel doorsneden, zodat in de sleuf 

nu hiervan niets is waargenomen. De resten, die aan weerszijden van de sleuf aan het 

licht kwamen, gaven net voldoende houvast om de richting te bepalen. Er is 

klaarblijkelijk veel aan de muur hersteld. De muur gaf een 10-lagenmaat van 72 cm, 

wat betrekkelijk laag lijkt voor een veronderstelde (laat)13 e -eeuwse muur en eerder 

aan een 15 e -eeuwse herstelling doet denken. In het metselwerk zitten ook dikkere 

bakstenen van 7,5 cm dik verwerkt. Dit lijken wel de bakstenen te zijn die men bij een 

muur uit ca. 1300 zou verwachten. Door de schuine doorsnijding van de sleuf is de 

dikte van de stadsmuur slechts bij benadering te geven: 1.30 meter. Deze dikte komt 

goed overeen met de waarneming in Barlheze 39 en ernaast in de straat. De muur aan 

de westzijde was waterkerend en stond dichtbij de IJssel. Een dikkere en diep 

gefundeerde stadsmuur is ook in de Waterstraat vastgesteld. 

Even westelijker van de stadsmuur in de rioolsleuf is op de kruising met de Barlheze 

in 1998 een muurtoren gedocumenteerd. Dit gebeurde tijdens een rioolvervanging van 

de Barlheze. 6 Ook deze waltoren was opgenomen in perceel F 717 en ligt onder de 

huidige stoep van de Rozengracht aan de Barlhezezijde. Hier is de 13 e -eeuwse 

ouderdom wel vast komen te staan: bakstenen van 29 x 14 x 8 cm. Ook aan de toren 

was herstelwerk verricht bestaande uit een buitenschil van kleinere kloostermoppen 

met een pleisterafwerking. De stadsmuur maakte, net als de oorspronkelijke 

Berkel/Molenbeek een flauwe bocht van de westmuur langs de Barlheze naar de 

noordmuur en de Berkeloversteek bij de Apenstert (zie afbeelding 10 en 13). 

Afbeelding 11: de zeemmolens in de Berkel/Molenbeek buiten de stadsmuur met rechts de 

muurtorens van de Barlheze in de 17 e eeuw. De verste muurtoren is de toren die aan het eind 

van de Barlheze is aangetroffen. De watermolen rechts zou de eekmolen van Gerrit Kolckman 

kunnen zijn. De Apenstert is net niet zichtbaar. 

6 Groothedde 1999, 2002-204 

16

De huispercelen F 715, 716 en 717 hebben dankbaar gebruik gemaakt van de 

stadsmuur. Aan beide zijden is de muur gepleisterd, wat wijst op het feit dat er kelders 

lagen waarbij de stadsmuur als keldermuur fungeerde. 

De resten van de stadsmuur en de resten van perceel F 717 gaan ter plekke schuil 

onder de klinkerbestrating van het pleintje dat hier voor de Pont Neuf was aangelegd 

(S 5: 20 x 10 x 4,5 cm, zie afbeelding 12). Deze bestrating lag ruim een meter lager 

dan het huidige straatpeil. De ophoging is het gevolg van de nieuwe inrichting die het 

gebied na de oorlog kreeg waarbij ook de Berkel een haakse hoek kreeg en er een 

huizenblokje op de gedempte Berkelbocht werd gebouwd. 

Afbeelding 12: resten 

van de stadsmuur in het 

noordprofiel met vlak 

daarboven de 19eeuwse 

bestrating van 

het pleintje voor de 

Pont Neuf (S 5). 

F 716-713 

F 716-713 is een blok 

kleine huisjes dat 

tegen de zuidkant van 

de stadsmuur (S 3) is 

geplakt. 

Waarschijnlijk hoorde 

F 717 hier oorspronkelijk ook bij. De huisjes blijken voor 1828 armenhuisjes te zijn in 

het bezit van de Rooms Katholieke Kerk en het “Armbestuur”. De huisjes zijn 

gebouwd op een loze hoek tussen de stadsmuur en perceel F 712: de Apenstert. In de 

rioolsleuf is de betreffende westgevel van het pandje (S 4) ook teruggevonden ter 

hoogte van het weggebroken stuk stadsmuur. De betreffende muur is tweesteens dik 

(buitenmuur) met stenen van 28 x 14 x 7 cm. De muurdikte en de steenformaten tonen 

aan dat het echter wel om laat-middeleeuws muurwerk gaat. F 716 is gezien de 

situatie op de kadastrale minuut van 1832 waarschijnlijk in de stadsmuur ingekast of 

gebouwd in een muurboog. Ook de voorgevel van het huizenblok, waarvan een klein 

stukje is gevonden (S 6) ter hoogte van F 714 bestaat uit stenen met dergelijke maten 

en dateert dus al uit de middeleeuwen of eventueel de 16 e eeuw. Bij F 714 en F 713 

zijn twee samenhangende kelders aangetroffen (S 7, zie afbeelding 13) die bestaan uit 

kleinere stenen (21 x 10 x 5 cm, 10L = 58 cm). Vermoedelijk gaat het hier om 18e- of 

zelfs vroeg 19e-eeuwse kolenkeldertjes. Bij F 714 is ook een kolenstortgat 

waargenomen. De vulling van beide keldertjes bevatte veel steenkolengruis. Voor de 

sloopdatum van de pandjes hebben we industrieel wit aardewerk (late 19 e eeuw) en 

een 2 ½ cent uit 1877. De sloop houdt verband met de sloop van de hele noordwand 

van de Rozengracht in 1889 en 1890. Als gevolg van de eerder genoemde aanleg van 

de nieuwe verbindingsweg van de Barlheze naar het Stationsgebied en de sloop van 

de watermolens en de overwelving van de Berkel in 1887 besloot het stadsbestuur de 

hele straatwand aan de Berkel aan te kopen, te slopen en fraai in te richten. Alle 

hierna beschreven huizen tot aan de molens zijn in 1890 gesloopt. 7 

7 Zie de gemeenteraadsverslagen over 1889 en 1890. 

17

Afbeelding 14: 

vereenvoudigd 

sporenoverzicht 

(S 1 t/m S 16, 

uitsnede van 

afbeelding 9. 


kolenkelder S 7 bij 

perceel F 713 

18

F 712-711 

Perceel F 712 is het grootste van de bebouwing aan de noordzijde van de Rozengracht 

(20,75 x ca. 7,5 m), en zonder de twijfel ook degene met de rijkste historie. Het gaat 

hier namelijk om de roemruchte Apenstert (of Apenstaart). De noordzijde van het 

perceel wordt gevormd door de stadsmuur, en vanuit de noordoosthoek van het 

perceel stak de muur de Berkel over in de vorm van een waterpoort, die de 

tegenhanger was van de nog bestaande Berkelpoort aan de oostzijde van de stad. 

De Apenstert was van de 14 e tot in de 16 e eeuw de stadsgevangenis (gefenckenschap) 

aan het einde van de gelijknamige straat (waarvan de naam ook wel verbasterd is tot 

Apenstraat en Apenstad). De naam Apenstert betekent zeer waarschijnlijk niets anders 

dan “apenstaart”, maar het waarom is onduidelijk. Was “apen” een synoniem voor 

“boefjes”? Of verwijst de naam naar een oorspronkelijk perceel in de vorm van een 

apenstaart? 8 

Er zijn tal van verslagen van straffen, martelingen en executies in deze gevangenis 

overgeleverd. In 1460 werd 

bijvoorbeeld een bedelaar 

opgesloten in de Apenstert en de 

ogen uitgestoken. Bedelen 

mocht alleen met vergunning. 9 

Behalve delinquenten bevond 

zich ook een andere groep 

mensen in gevangenschap. In de 

15 e eeuw waren dit gegijzelden 

waarvoor losgeld geëist werd. 

Boden moesten dan bij de 

verwanten van de gevangene 

verkondigen “van den ghelde 

dat up onser vyande lyeff ghesat 

was”. De gegijzelden werden 

overigens niet slecht behandeld 

en kregen roggebrood, mik, 

haring, kaas, eieren en zelfs 

bier. 10 De kosten werden toch 

verhaald op de verwanten van de 

gevangenen. 

Afbeelding 15: de Apenstert (@) op 

de kaart van Johan Blaeu uit 1649. 

Hier is duidelijk te zien dat de toren 

niet meer zijn 12 e -eeuwse gedaante 

had. Overigens moeten we de 

precieze vormen van gebouwen op 

de kaart van Blaeu met een 

behoorlijke korrel zout nemen (zie 

afbeelding 46 t/m 49) 

8 

Deze suggestie deed naamkundige Jan ter Laak. Volgens hem was de verklaring van ‘open stad’ op 

etymologische gronden niet houdbaar. Naar in deze rapportage zal blijken was de stad hier vanaf de 12 

19 

e 

eeuw zeker niet ‘open’ maar geheel omwald. 

9 

Van Schaïk 1989, p.71 

10 

Gimberg 1905

Lambert Matthyes soon ende Ghert Crueken want sij Johan Rost wijf in den Apenstert 

setten ende met oer om die stat gingen doe sij den steen droegh, ende den geenen die 

dat hoorn blies XVIII s(chelling) VII d(enarien) 

Overrentmeesterrekening van 1430, opgemaakt door Wermbolt Stuvenberchs. 

Handschriftencollectie Gerhard Kreijnck, archiefnr. 141, inv.nr. 15, 69 

Afbeelding 16a: rekening uit 1430 waarin melding gemaakt wordt van een vrouw die onder 

begeleiding van hoorngeschal met een steen om haar nek rond de stad moet lopen. Deze straf 

was gebruikelijk voor vrouwen van lichten zede. 

Gegeven van den Apenstert twewerf aver toe wulven ende twe werf toe esstricken ende 

van anders toe maken dat daer gebrecklick was, XXI1/2 gul(den) maken XXXVI pond 

IIII s(chelling) II d(inarien) 

Overrentmeesterrekening van 1393, opgemaakt door Dircs van den Walle. 

Handschriftencollectie Gerhard Kreijnck, archiefnr. 141, inv.nr. 15, 14V 

Afbeelding 16b: rekening uit 1393 waarin de kosten van een verbouwing van de Apenstert (2 

x overwelven en van een tegelvloer voorzien) worden vermeld. 

De basis van de Apenstert voert echter verder terug. In de westhelft van het perceel 

zijn bij deze rioolbegeleiding de resten van een tufstenen toren gevonden (S 10 en 12). 

Het gaat om zgn. kistwerk met een kern van grote stukken moerasijzererts (bijproduct 

van ijzerwinning in de beekdalen rond Zutphen) die zijn samengevoegd met mortel, 

hetgeen een zeer stevig geheel vormt. De schil bestaat uit rechthoekige 

tufsteenblokken (in zekere zin de voorlopers van de baksteen). Deze tufsteenblokken 

zijn bij de Apenstert-toren van verschillende omvang (lengtes met maxima van 31,5 

en 38 cm, breedtes van 12,5 en 14 cm en diktes van 7,5 tot 10 cm). Dit gegeven zou 

op een vroege datering in de 11 e of vroege 12 e eeuw kunnen wijzen. Dit omdat in deze 

periode Romeinse spolia uit o.a. Nijmegen en Xanten werden gebruikt. In de latere 

periode, tot in de eerste decennia van de 13 e eeuw, werden de oude tufsteengroeves 

weer heropend en werden regelmatigere blokken (zogenaamde ‘broden’) gezaagd. Er 

zijn echter te weinig data voor handen om op grond van deze gegevens tot een echt 

20

scherpe datering te komen. Bij de oostmuur van de toren is de oorspronkelijke schil 

nog aanwezig. De muur is hier 100 cm dik. Bij de westelijke muur is een kern van 170 

cm dik bewaard die is omgeven door een nieuwe schil van baksteen en een enkel stuk 

zandsteen. De westelijke schil van de westelijke muur (S 9) is zo’n 35 cm dik met 

stenen van 8,5 cm dik (S 9A). De schil bestaat echter ook weer uit twee fasen, want 

boven op S 9A (waarvan 6 steenlagen bewaard zijn gebleven) ligt een tweede muur (S 

9B) die ten eerste 35 cm naar binnen verspringt, en bovendien uit kleinere bakstenen 

bestaat. Het is dus goed mogelijk dat de toren meerdere keren van vorm is veranderd. 

De oostelijke schil van de westmuur (S 11B) is extreem dik: zo’n 90 cm, en bestaat uit 

stenen van 28 x 13 x 6 cm. In totaal is de basis van het westelijke muurwerk van de 

Apenstert-toren dus liefst 3 meter dik! De breedte beslaat buitenmaats 8,75 meter. 

Muur S 11B maakt een haakse hoek op de bodem van de rioolsleuf (S 11A) en is 1.20 

dik. Hij is ingekast in het oudere kistwerk. Deze muur sluit de keel van de 

tufsteentoren af. De muur loopt echter verder door naar het oosten en blijkt een 

perceel te omvatten dat overeenkomt met F 712. Met andere woorden: dit hele perceel 

moet de Apenstert geweest zijn. Wat hier ook voor pleit is het feit dat de steeg 

Apenstert op de oostzijde van het grote middeleeuwse gebouw uitkomt en niet op de 

tufstenen toren aan de westkant. De naam Apenstert (die laat-middeleeuws is) slaat 

dus op de gevangenis als geheel en niet alleen op de toren, hoewel we de naam 

Apensterttoren tot zeker 1699 tegenkomen en deze toren ook is afgebeeld op de 

plattegrond van Blaeu uit 1649 (zie afbeelding 15). De toren bestond waarschijnlijk 

echter niet meer in zijn 12 e -eeuwse vorm: over het hele perceel is een laag 

moerasijzererts en brokken tufsteen waargenomen, afkomstig van sloop van het oude 

kistwerk. Deze sloopfase laat zich echter lastig dateren. Zeker is dat de toren in 1393 

reeds aan verval onderhevig was en flink verbouwd werd (zie afbeelding 16b). 

Afbeelding 17: de westelijke muur van de Apensterttoren in profiel en vlak. We zien een kern 

van moerasijzererts en mortel (S 10) die secundair bekleed is met baksteen (in twee fasen, S 9 

en 11B in het profiel). Linksonder loopt het moerasijzererts door in het vlak. Rechtsonder is 

baksteenwerk te zien waarmee de oorspronkelijke open keel van de toren is dicht gezet 

(S 11A). 

21

Afbeelding 18 (links) en 19 (rechts): de oostelijke muur van de tufstenen Apensterttoren (S 12) 

vanuit het zuiden (l.) en oosten (r.). Hier is het oorspronkelijke kistwerk nog intact: 

tufsteenblokken langs een kern van moerasijzererts en mortel. Op de voorgrond rechts is een 

schuin gemetseld tufsteenbrood te zien: de aanzet van een boog? 

Afbeelding 20: schematische weergave van de Apensterttoren zoals deze is waargenomen in 

de rioolsleuf. Boven in het vlak en beneden in het profiel. 

22

Op de plattegrond van Blaeu vinden we een Apensterttoren met trapgevel (zie 

afbeelding 14). Een interessant gegeven is dat er ook een 19 e -eeuws schilderij bestaat 

waarop een toren met trapgevel aan de Rozengracht is afgebeeld. Het is een doek van 

de Haagse schilder Samuel Leonardus Verveer (1813-1876, zie afbeelding 21). 11 Het 

schilderij lijkt een collage te zijn van schetsen die in Zutphen zijn gemaakt, maar die 

op een willekeurige wijze (in Den Haag?) zijn gecomponeerd. Deze werkwijze is bij 

19 e -eeuwse Romantische schilders niet vreemd. Het ging om de compositie en niet 

om de werkelijkheid. Of hierbij een oude schets van de Apensterttoren gebruikt is valt 

niet te zeggen, maar geheel uit te sluiten is het o.i. niet. 

Afbeelding 21: S.L.Verveer: Vue sur la rivière Berkel à Zutphen. (1857). Op de achtergrond 

zijn de stadswatermolens getrouw weergegeven, zo weten we uit de foto’s die van het complex 

bewaard zijn gebleven. Mogelijk dat ook de bebouwing rechts, de noordelijke straatwand van 

de Rozengracht, getrouw is weergegeven. In dat geval beschikken we over een gedetailleerd 

beeld van de bebouwing van F 712-717. De Apensterttoren was reeds een eeuw verdwenen en 

is er voor de compositie bijgeschilderd. De stadsmuur links is voor het beeld wat naar de 

kijker toe gekeerd en de toren van de Nieuwstadskerk paste de schilder beter in de omgeving 

van de Agnietenhof. De dakruiter van de Broederenkerk zien we echter aan de 

Nieuwstadszijde achter de watermolens. 

In het zuidoosten van het perceel is een constructie waargenomen (S 16-17) die is 

gebouwd met kloostermoppen (30 x 13,5-14,5 x 8cm) en waarschijnlijk als beerkelder 

moet worden gezien. De vulling bovenin bestaat uit puin met onder meer golfpannen 

en moerasertsbrokken. Ten westen van deze beerkelder bevindt zich muurwerk dat 

hier deels in is ingekast. Het gaat om een klein keldertje met een tongewelf (S 13, 14 

en 15: binnenmaats 2.3 x 2,0 m) met bescheiden baksteenformaten (21 x 10,5 x 5 cm). 

Het gaat hier waarschijnlijk om een 18 e - of vroeg 19 e -eeuwse kelder (zie afbeelding 

22). 

In 1755 worden de percelen F 711 en F 712 in één adem genoemd. F 711 is een postmiddeleeuws 

perceel. Beide percelen zijn tot 1755 in handen van de stad Zutphen. In 

1755 wordt het perceel verkocht aan de Rooms Katholieke kerk. Daar de Katholieke 

kerk echter geen bezittingen mocht hebben stond het op naam van een particulier: 

Wessel van Eyl. Van deze kerk “op de Apenstert” moet men zich op architectonisch 

11 Eikelboom 2006 

23

gebied niet al te veel voor stellen. In 1787 spreekt men bijvoorbeeld van een 

“kerkschuur”. Zeer waarschijnlijk kerkte men binnen de dikke muren van de oude 

vervallen gevangenis. Wel werd het gebouw op een gegeven moment voorzien van 

een klein torentje. 12 

Afbeelding 22: kelder met tongewelf in de zuidoosthoek van perceel F 712 (S 13, 14, 15) 

De kerkschuur blijft in functie tot 1816, want dan wordt de “Oud Roomse Kerk” een 

wijnpakhuis. Dit jaartal is geen toeval, want in dit jaar wordt de Sint Jan op de 

Nieuwstad (weer) gewijd als Katholieke kerk, waarmee de Zutphense Katholieken 

eindelijk weer een echte kerk hadden. Dit was in 1809 mogelijk gemaakt door koning 

Lodewijk Napoleon. 13 In 1863 (kaartuitgave van Thieme) blijkt het gebouw in 

gebruik te zijn door Vrijmetselaars. Deze waren in Zutphen vanaf 1851 actief. 

Perceel F 712 herbergde dus een kerk, maar aan het einde van de 18 e eeuw blijkt de 

toren intussen nog in gebruik te zijn als “pulverhuis”, i.e. kruittoren. 14 

Van F 711 is niets terug gevonden dan alleen een keldermuurtje (S 18). Kadastraal 

zien we dat de rooilijn van de Apenstert een knik maakt ten opzichte van het 

huizenblok F 705-711. Dit is ook waargenomen in de sleuf (S 11 voor de Apenstert 

ten opzichte van S 23 voor F 705-711). Het is opvallend dat de middeleeuwse 

voorgevel voor F 708-705 niet is aangetroffen voor F 711. Wel is in het verlengde van 

de muur een mestkuil aangetroffen met 14 e -eeuws materiaal (S 19 / V 13). Hoewel dit 

raar lijkt is F 711 dus waarschijnlijk geen middeleeuws perceel geweest, en was er in 

de late middeleeuwen een pleintje op de hoek Apenstert / Molenbeekstraat 

(Rozengracht), dus voor de Apenstert. Dit laatste is misschien niet gek bij een 

“publiek” gebouw. Dat F 711 wel een verpondingsnummer bezit toont wel aan dat het 

in ieder geval in de 17 e eeuw reeds bestond. 

Tot nu toe, en feitelijk in 95% van het riooltracé van de Rozengracht, hadden de 

waarnemingen betrekking op de noordwand en de sleufbodem zelf. Hierin kwamen de 

12 Woldring 2004 

13 Woldring 2004 

14 Frijhoff 1989 

24

sporen van de bebouwing van de noordelijke straatwand van de Rozengracht aan het 

licht. De zuidwand van de rioolsleuf bevatte over de grootste lengte resten van de 

voorgevelfunderingen of aanverwante zaken als kolenstortgaten. Het profiel was 

echter door de aanleg van het riool in de jaren vijftig van de 20 ste eeuw reeds sterk 

verstoord. Slechts een enkele maal werd iets waargenomen van hetgeen zich buiten de 

bebouwing bevond, i.e. op straat. Van straatniveaus is in het hele tracé helemaal niets 

gezien, uitgezonderd het pleintje voor de watermolens (zie verder). De middeleeuwse 

straat Rozengracht (of Molenbeekstraat zoals de straat toen heette) ligt feitelijk ten 

zuiden van de rioolsleuf en is als archeologisch document onbeschadigd gebleven. 

Hoe we ons die stratigrafie van straatniveaus moeten voorstellen blijft voor de 

Rozengracht nog in het ongewisse. In een dwarsprofiel ter hoogte van het 

Broederenkerkplein is speciaal aandacht besteed aan de stratigrafie van de 

middeleeuwse straat ter plaatse. Er werden geen wegverhardingen aangetroffen maar 

zandige ophogingspakketten en wat kuilen (zie afbeelding 24). Daarbij moet worden 

aangetekend dat deze locatie wat hoger op de zandrug ligt en de kans dat er houten 

straten in de bekende mestige ophogingen uit de 13 e eeuw aanwezig zijn niet groot is. 

Meer naar het westen, aansluitend op de Barlheze, waar wel mestige ophogingen en 

houten straten zijn aangetroffen, zouden wel houten straten aanwezig kunnen zijn. 

Een van de weinige straatgebonden sporen werd aangetroffen in het zuidprofiel ter 

hoogte van perceel F 711. Het gaat om een 3,25 meter brede mestkuil (S 19) die 

gemiddeld 40 cm diep was (zie afbeelding 23). Het vondstmateriaal wijst op een 

datering rond 1400. Behalve aardewerk, steengoed en slachtafval werden ook slecht 

geconserveerde fragmenten leer gevonden. 

Afbeelding 23: de mestkuil S 19 in het zuidprofiel 

Afbeelding 24: het dwarsprofiel (oostprofiel) door de 

middeleeuwse straatophoging van de Rozengracht ter 

hoogte van het Broederenkerkplein. De ophogingen 

bestonden vooral uit zandige pakketten. 

25

Afbeelding 25 (boven) : 

doorsnede door het oostelijke 

kruisgewelf (S 21) van F 708 in 

relatie tot insteek en stratigrafie 

Afbeelding 26 (links): westelijke 

aanzet van kruisgewelf (S 20) van 

kelder F 708 

F 708-705 

De voorgevel van dit huizenblok is 48 cm tot 60 cm (anderhalf tot twee steens) dik en 

bestaat uit stenen van uiteenlopende middeleeuwse formaten. Ter hoogte van F 708 is 

de gevelmuur S 23A 48 cm dik en 5 lagen meter 46 cm. De baksteenformaten zijn 29- 

29,5 x 14-14,5 x 7-7,5 cm. Dit wijst in de richting van een datering rond 1300. Haaks 

op de muur werden keldermuren aangetroffen van een kelder onder F 708. De kelder 

is binnensmaats 3,20 meter breed. Op 1.10 m uit de gevelmuur werden in de kelder de 

aanzetten van gepleisterde kruisgewelven waargenomen (zie afbeelding 25 en 26). De 

keldermuren zijn tot enkele meters noordwaarts waargenomen in een sleuf voor de 

kolkaansluiting. Het metselwerk is aanmerkelijk jonger dan de voorgevelmuur. Tien 

lagen meten 58 cm met bakstenen van 24-24,5 x 11,5 x 4,5 cm. Dit dateert de kelder 

met zekerheid in de 17 e eeuw. Onder de oostelijker gelegen panden zijn ook kelders 

aangetroffen, voorzien van pleisterwerk en aanslag van kolenstof (S 31 t/m S 37). Het 

gaat doorgaans om kleine keldertjes die, gezien de 10-lagenmaten en baksteenformaten 

uit zeer uiteenlopende perioden dateren van de late middeleeuwen tot in de 

19 e eeuw. De gevelmuur lijkt ook hier aanmerkelijk ouder. Behalve dat de muur (S 

23B) 60 cm dik is, overheersen hier ook grote baksteenformaten (28,5-29 x 13,5 x 7 

cm) met een 5-lagenmaat van 45 cm. Ook hier ligt een datering rond 1300 voor de 

26

hand. Het kan haast niet anders of deze gevelmuur heeft met een situatie te maken die 

vooraf ging aan de huizen. De huizen vanaf de Apenstert zijn als het ware tegen deze 

muur gebouwd. De verklaring hangt samen met de oorsprong van de straat als oude 

grens van de stad (zie 7.2.1). 

Afbeelding 27: vereenvoudigd sporenoverzicht (S 17 t/m 37,) uitsnede van afbeelding 9. 

F 708, het huis met de kruisgewelvenkelder, wijkt qua bezit af van de overige huizen 

in het rijtje. Achter het huis liggen nog twee perceeltjes die er bij horen (F 709-710). 

Over de aard van deze achterhuisjes is niets te zeggen, maar het betreft hier 

waarschijnlijk post-middeleeuwse bouwsels. F 708 wordt reeds in 1499 vermeld als 

woonhuis. In 1518 blijkt het in bezit van het St. Anthonis Gilde te zijn geweest. Dit 

“gilde” was een broederschap, gewijd aan St. Anthonius Abt (250-356). Anthonius 

Abt was een Egyptische kluizenaar die beschermde tegen ziekten (St. Anthoniusvuur). 

De broederschap wordt in 1450 opgericht met als doel het bevorderen van het eigen 

zielenheil door middel van goede werken als armenzorg. Het geld kreeg men bij 

elkaar omdat men officiëel geld mocht inzamelen. Dit gebeurde onder klokgelui en 

met een stoet brandende toortsen: de Anthoniusquest. Bovendien had men het recht 

varkens door de straten van Zutphen te laten lopen. De broederschap was vooral 

populair omdat St. Anthonius zou beschermen tegen ziekten (vooral pest!). Overigens 

bestonden er een Sint Anthony Groote Broederschap en een Sint Anthony Kleine 

Broederschap. De laatste werd iets eerder opgericht dan de grote en was in de eerste 

plaats een schuttersgilde, dat echter ook aan liefdadigheid en feesten deed. De beide 

gilden waren wel aan elkaar gerelateerd. 15 Na de reformatie en tot op de huidige dag 

van vandaag bezit de Sint Anthony Groote Broederschap nog een aantal boerderijen 

15 Riemens 2003, Wartena 1976 

27

uiten de stad. De broederschapsleden kwamen vaak uit de hogere kringen. Met het 

geld werden ook armenhuizen in de stad gebouwd (Ruitershofje). 

In 1614 wordt het pand van de broederschap verkocht aan de “gemeente die men die 

Duitschen noemt” voor haar armen. Later worden de “Duitschen” aangeduid met 

“Mennonisten Gemeente”. Dit waren de Doopsgezinden, waar de Friese Menno 

Simonszoon later het boegbeeld van werd en waar naar de doopsgezinden ook 

Mennonieten worden genoemd. De doopsgezinden waren een internationaal 

gezelschap bestaande uit Duitsers, Nederlanders en Vlamingen (Valckse Mennisten). 

Zij waren voor een bewuste doop, tegen wapenhandel en overheidsfuncties en ze 

streefden soberheid na. De kruisgewelvenkelder zal in de tijd van de Duitsche 

gemeente zijn aangelegd. In 1697 gaat het pand weer over in particuliere handen. De 

Mennonieten trekken dan in het pand “De Drie Mollen” op de Apenstert (F 967). Hier 

blijven ze tot 1939. 16 In 1787 wordt het huis (F 708) genoemd als leerlooierij, 

bestaande uit vier huisjes met 13 “kommen” en 3 kalkgaten. 17 

Afbeelding 28 (links): doorsnede door de voorgevelmuur (S 23B) van de panden F 705-708 

ter hoogte van de kruising met het Broederenkerkplein 

Afbeelding 29 (rechts): de voorgevel (S 39) van hetzelfde blok in het vlak op de bodem van de 

sleuf ter hoogte van F 705. 

Van de panden F 705-707 is haast niets bekend uit het archief. In de akten van F 708 

wordt tussen 1518 en 1525 wel van een belending gesproken als “Monickenhuis” 

voor F 707. Dit wijst er op dat er een huis stond dat eigendom van een klooster was. 

De meest voor de hand liggende kandidaat is natuurlijk het overliggende Dominicaner 

klooster. Waarschijnlijk bleven deze percelen na de confiscatie van de geestelijke 

goederen tijdens de Reformatie in handen van de stad, en zodoende bleef het perceel 

verstoken van vermeldingen in het historische kadaster. 

16 Jansen 1989 

17 Voor het gebruik van kalk bij leerlooierij, zie 6.1.1 

28

Afbeelding 30: vereenvoudigd sporenoverzicht (S 38 t/m 53, uitsnede van afbeelding 9. 

Onder de panden F 705 en 706 werd een ontdekking gedaan die niets met de 

(post)middeleeuwse bouw van doen heeft. Hier werden twee solide stukken kistwerk 

aangetroffen, waarvan de tufstenen bekleding niet meer aanwezig was (S 42). De 

resten werden op de bodem van de sleuf en in het profiel gezien. Helaas bleken de 

foto opnames te slecht om hier af te beelden. Wel zijn de resten ingemeten. Mogelijk 

heeft hier een tweede tufstenen toren gestaan, vergelijkbaar met de Apensterttoren, 

maar smaller: circa 5 meter. Deze theoretische toren heeft waarschijnlijk maar kort 

bestaan. Met de bouw van de stadsmuur om de Oude en Nieuwe stad was de toren na 

circa 1325 geheel overbodig geworden. De toren zou natuurlijk een andere functie 

gekregen kunnen hebben maar, anders dan bij de Apensterttoren, is hiervan in de 

archieven niets terug te vinden. 

Een laatste stuk kistwerk tenslotte bevindt zich ten oosten van F 705 (S 40, zie 

afbeelding 31 en 32). Hier is wel de tufstenen bekleding nog van aanwezig. Zelfs de 

zuidelijke tufsteenbekleding is nog aangetroffen zodat we hier met zekerheid met een 

gave tufsteenfundering van doen hebben die niet door de oude en de nieuwe rioolsleuf 

verstoord is. De tufstenen aan de zuidzijde van de muur vertonen een afgeschuinde 

zijde wat eveneens op een beëindiging van de muur wijst. Het muurwerk is 

aanmerkelijk breder (dikker) dan de andere vier fragmenten, meer dan 3,20 meter. Er 

is geen tegenhanger gevonden. Dit kan echter met de oriëntatie van de sleuf te maken 

hebben. In de sleuf bevindt zich namelijk net aan de noordzijde de achterkant van 

deze laatste toren, en als we deze achterlijn doortrekken, dan valt de tegenhanger zeer 

waarschijnlijk net buiten de sleuf. De gevonden tufsteenresten S 42 en S 40 en de 

Apenstertoren zullen in paragraaf 7.2 nader worden bekeken in samenhang met de 

onderliggende stratigrafie en de ruimtelijke structuur en ontwikkeling van de stad in 

het algemeen. 

29

Afbeelding 31: schematische profielopbouw boven de muur S 40. 

Afbeelding 32: westelijke en oostelijk deel van de muur S 40. Langs de kern van 

moerasijzererts en mortel bevindt zich een schil van tufsteenblokken met afgeschuinde zijden. 

Afbeelding 33: een 

drinkschaaltje van 

Siegburger steengoed uit 

de 14 e -eeuwse lagen 

onder het plein ten oosten 

van het blok F 708-705 

Ten oosten van F 705 bevond zich een pleintje dat bij de kade (F704) aan de 

Molenbeek hoorde. De kade zal zeker zijn gerelateerd aan de watermolens, aan de 

oostzijde daarvan. De kade lag aan de molenkolk waar kleine schepen, die vanaf de 

IJssel kwamen, tot hier en niet verder de stad in konden komen. Van deze kade zijn 

twee straatniveaus aangetroffen. Het onderste dateert uit de 16 e eeuw en bestaat uit 

baksteen. Het bovenste is een keienbestrating en dateert op grond van het aardewerk 

waarschijnlijk uit het einde van de 18 e eeuw. De laag erboven dateert uit de tweede 

helft van de 19 e eeuw. Langs het voormalige middeleeuwse wegtracé lag bovendien 

nog een mestkuil (S 43), waar 14 e -eeuws materiaal uitkomt (vooral Siegburger 

steengoed). 

30

Afbeelding 35 (rechts): detail van de 16 e - 

eeuwse baksteenbestrating bij de kade aan de 

Molenkolk. De straat lag op een dik pakket 

klein puin. 

Afbeelding 34 (links): detail van de laat 18 e - 

eeuwse keienbestrating bij de kade aan de 

Molenkolk. 

F 699-703 

F 703 is een klein huisje dat op grond van de stad is gebouwd. Het moet, gezien de 

verponding, al in de 17 e eeuw bestaan hebben. Van dit huisje zijn twee bepleisterde 

keldermuren aangetroffen: S 45 en S 46. De steenformaten zijn klein: 22 x 11 x 4,5-5 

cm. Op de foto van afbeelding 38 is een goede indruk te krijgen van het uiterlijk van 

het huisje en zijn buren. Tussen dit huisje en huisje F 701 is een ronde stenen put van 

kleine stenen waargenomen op de bodem van de rioolsleuf (S 53). Deze put lag 

precies in een smal steegje tussen F 701, 702 en 703. F 702 was een openbaar 

toilethuisje (gemeen sekreet) dat afwaterde op de Molenkolk. Dit sekreet komen we in 

de verpondingslijsten tegen in 1750, maar vormt ook de locus delicti in een moord- en 

verkrachtingszaak in 1736 (zie inzet). Het feit dat F 702 een sekreet was dat afwaterde 

op de Berkel, maakt het aannemelijk dat de waargenomen put een waterput was. 

Bovendien is een beerput in een steegje niet handig vanwege de benodigde ombouw, 

terwijl bij een waterput alleen een pomp in de weg hoeft te staan. 

F 701 blijkt een stal te zijn die bij de molen (F 699-700) hoort. Ook hiervan is 

muurwerk aangetroffen (S 47 en 48) met kleine baksteenformaten. 

INZET: 

Vrouw Passena, van wie bekend was dat ze “niet deugdzaam was en een ontuchtig leven 

leidde” was eind januari 1736 in herberg “De Doelen” in de Barlheze. Dit was de stamkroeg 

van de Marspoortcompagnie. Met drie mannen is zij daarna naar het openbaar sekreet bij de 

watermolens aan de Berkel gegaan. De omwonenden hoorden die nacht “terwijl zij te bedde 

lagen, lamenteren en kermen.., eerst sterker en later met tussenpozen steeds flauwer 

wordend”. (Dit was hoorbaar ondanks het lawaai van de watermolens). De mensen die dit 

hoorden bleven echter in hun bed liggen. Mevrouw Passena werd de volgende dag met diepe 

wonden uit de Molenbeek gevist. De verdachten, met wie ze de avond tevoren in de herberg 

was gezien, beweerden dat de vrouw door het sekreet was gezakt en daarna verdronken was. 

Uiteraard nam de rechter geen genoegen met deze verklaring en dus werden de militairen 

moord, ontucht en grove nalatigheid om haar van de verdrinkingsdood te redden ten laste 

gelegd. Er kwam officiële toestemming om de mannen onder “tortuur” te ondervragen. 

Uiteindelijk werden twee mannen voor straf verbannen. Deze straf stond ook op diefstal 

zonder geweldpleging. De lage straffen houden waarschijnlijk verband met de slechte 

reputatie van de vrouw. 

(samenvatting uit Lensen & Heitling: Tussen schandpaal en schavot) 

31

Bij F 699-700 bevinden we ons in het zuidwestelijke deel van het omvangrijke 

watermolencomplex. Op afbeelding 38 en 39 is te zien hoe het complex er tot vlak 

voor de sloop uitzag. In 1779 wordt bij F 699-700 gesproken over een oliemolen, 

terwijl tussen 1787 en 1820 de molen een volmolen wordt genoemd (vollen is vilten), 

met de wonderlijke naam Karrekucht (een schorre karekiet? = watervogeltje). 

F 700 dateert waarschijnlijk uit de 17 e eeuw, gezien de kleine baksteenformaten die 

werden aangetroffen (S 49: 22 x 11 x 4,5-5 cm). F 699, de eigenlijke molen is 

beduidend ouder. Hiervan werd het restant van de zuidgevel aangetroffen (S 51-52), 

bestaande uit middeleeuwse bakstenen (zie afbeelding 36). 

Afbeelding 36: middeleeuws muurwerk van de 

zuidgevel van watermolen F 699-700 

Achter deze gevel gaat een kolenkelder schuil 

met een plavuizenvloer (S 51, zie afbeelding 

37). De plavuizen hebben een afmeting van 22 

x 22 cm en zijn ongeglazuurd. De vloer bleek 

te zijn aangelegd op een dik pakket vuil met 

zeer veel vondstmateriaal. Opvallend is de 

ruime datering van het vondstmateriaal vanaf 

de late middeleeuwen. De jongste vondsten 

dateren uit de late 18 e of begin 19 e eeuw. 

Vrijwel alle vondsten hebben een opvallend 

gesleten karakter, vergelijkbaar met scherven 

die men in snelstromende riviertjes in bijvoorbeeld Frankrijk aantreft. De verklaring 

hiervoor is dat er grondslib uit de molenkolk is gehaald om de kelderruimte op te 

hogen. Het water heeft hier door het verval een zeer grote stroomsnelheid gehad. Ook 

de vondsten boven de vloer hebben dit gesleten karakter, en dateren uit de vroege 19 e 

eeuw. 


17 e -eeuws 

muurwerk aan de 

westgevel en een 

plavuizenvloer 

uit de late 18 e of 

vroege 19 e eeuw. 

Tot slot is nog het vermelden waard dat in de stort van de sleuf door de watermolen 

een zilveren munt, een groot uit circa 1400, is aangetroffen. De in fragmenten 

gebroken munt zal na restauratie nader worden gedetermineerd. 

32

Afbeelding 38: de watermolens vanaf de Rozengracht vóór 1886. Op de voorgrond is het 

pleintje zichtbaar, daarachter rechts de kleine huisjes F 703 en 701 

Afbeelding 39: de stadswatermolens vlak voor de sloop in 1886 vanaf het oosten. Het 

achterste molenhuis links is F 699, genaamd ‘de Karrekucht’ 

Over de sloop van het oude watermolencomplex lezen we in het gemeenteverslag 

over 1886 het volgende: 

De reeds sedert jaren telkens terugkomende vermelding van den gebrekkigen en 

onvoldoenden toestand der Watermolens is thans geëindigd. ..er werd vastgesteld de 

molens te amoveeren. Dientengevolge werden deze voor afbraak verkocht in zeven 

perceelen te zamen voor f 414,00 en zijn thans weggeruimd. 18 

18 Verslag van den toestand der Gemeente Zutphen over het jaar 1886 (Zutphen), p. 44 

33

4. Noordzijde Broederenkerkplein. Archeologische resten en historie per perceel 

F 977 

Perceel 977 kent een opvallende noordgevel. Het is een middeleeuws stuk muurwerk 

(S 24) van liefst 1,65 m dik en met stenen van 27 x 13,5 x 6 cm. De muur steekt de 

straat over en behoort ongetwijfeld tot de ommuring van het Dominicaner 

kloosterterrein. De muurdikte geeft echter wel te denken omdat hij meer dan twee 

keer zo dik is als de kerkhofmuur aan de zuidzijde van het terrein. Mogelijk gaat het 

om de fundering van een poort in de muur van het kloosterterrein. De 

“Broederenkerk-pleinsteeg” bestond ten slotte ook al in de middeleeuwen en moet 

vanaf de Molenbeekstraat /Rozengracht toegankelijk zijn geweest. De steendikte van 

6 cm suggereert een datering in de 14 e of 15 e eeuw. 


vereenvoudigd 

sporenoverzicht (S 24 t/m 

30), uitsnede van 

afbeelding 9. De rode lijn 

is de huidige rooilijn van 

de bebouwing. 

Het massieve 

muurwerk, maar ook de 

doorlopende 

kloostermuur maakten 

ook deel uit van de 

noordgevel van F 977, 

maar waarschijnlijk 

alleen in de vorm van de 

fundering. De rest van 

het muurwerk van F 977 

is aanzienlijk fragieler 

(S 25, oostmuur en S 26 

en 27, poeren). De 

oostmuur met de poeren 

is duidelijk postmiddeleeuws, 

vermoedelijk 17 e -eeuws. Gezien de steens muur zal er geen zwaar pand 

op hebben gestaan maar wel een omvangrijk gebouw dat ongetwijfeld een forse 

houtconstructie had dat op de poeren was gefundeerd. De omvang en funderingswijze 

lijken op een grote schuur te wijzen. De historische gegevens ondersteunen dit. Het 

pand wordt in 1704-1705 vermeld als huis van de stadsweidemeester, terwijl het 

tussen 1737 en 1744 vermeld staat als stadsturfschuur. Dat dit grote perceel, samen 

met perceel 978, eigendom was van de stad is niet vreemd. Het behoorde 

oorspronkelijk tot het westelijke voorterrein van het Dominicaner klooster en na de 

reformatie beschikte de stad over de geestelijke goederen. Tot aan het einde van de 

19 e eeuw zou de gemeente deze percelen in eigendom houden. 

34

Afbeelding 41: de 

opvallend dikke 

muurresten S 24 aan de 

noordzijde van het 

kloosterterrein ter 

hoogte van de steeg 

naar het 

Broederenkerkplein. 

Mogelijk gaat het hier 

om een poort die het 

terrein aan de 

noordzijde ontsloot. 

F 978. 

Het oorspronkelijke voorterrein van het klooster was op deze locatie onbebouwd, 

afgezien van de mogelijke poort S 24. Er zijn wel regelmatig laat-middeleeuwse en 

post-middeleeuwse puinkuilen aangetroffen. De grondophogingen van puinrijke vette 

grond wijzen niet bepaald op de functie van moestuinen, waarbij men zwarte humeuze 

grond zou verwachten. Wat de functie van dit terreindeel wel was voordat de schuur 

werd gebouwd, is onbekend. 

Wel weten we uit historische bronnen dat het naastliggende perceel F 978 in de 18 e en 

19 e eeuw een tuin was. Zo gezegd was de tuin eigendom van de stad. Pas aan het 

einde van de 19 e eeuw verrees hier een fors pakhuis dan vervolgens ten prooi viel aan 

de vliegtuigbommen van 14 oktober 1944. Van deze tuin is de tuinmuur 

teruggevonden: S 29, 30. Het is een muur van 36 cm dikte (anderhalf steens) met een 

versnijding tot 48 cm dikte. De baksteenformaten zijn 22 - 23 x 11 x 4,5 cm met een 5 

lagenmaat van 27,5 (10 L = 55 cm). Ook dit wijst op een datering in de 17 e of 18 e 

eeuw. 

Tegen de tuinmuur was ook een klein keldertje met halfsteens muurtjes aanwezig, 

mogelijk van een tuinhuisje (S 28). De twee muurtjes die haaks op de tuinmuur zijn 

aangetroffen waren in de lijn van de tuinmuur verbonden door één-steens grondboog 

(zie afbeelding 42). 

Afbeelding 42: het 

kleine keldertje S 28 

met als inzet de 

resten van de 

grondboog die tijdens 

het graven van de 

sleuf instortte. 

35

5. Broederenkerkhof en –plein (zuidzijde) 

De rioolsleuf loopt parallel aan de zuidzijde van de Broederenkerk. In de winter 2005- 

2006 is ter hoogte van het koor een kleine opgraving verricht in het kader van de 

plaatsing van ondergrondse vuilcontainers (BR’05). Hierin werd een circa 60 cm 

dikke vroeg 14 e -eeuwse kerkhofmuur aangetroffen, met daar aan vast een klein 

vierkant gebouwtje en een kloostermoppenvloertje. Ten noorden van de muur, dat wil 

zeggen, binnen de kerkhofmuur, lagen op de onderzochte 10 vierkante meter ongeveer 

40 mensen begraven. 19 

Het oude riool (een gresbuis) liep zuidelijk langs de kerkhofmuur. Omdat het nieuwe 

riool breder is, dieper werd aangelegd en vanaf het Broederenkerkplein tot aan het 

midden van de Kreynckstraat ook nog geflankeerd werd door een brede infiltratiebuis, 

is bij de werkzaamheden een aanzienlijk deel van de muur opgeruimd alsmede een 

aantal middeleeuwse begravingen aan het westelijke deel van de zuidrand van het 

kerkhof. 

De zuidelijke kerkhofmuur bleek overigens ondergronds al flink gehavend te zijn. 

Vanaf de opgraving van 2005 tot aan het zuidportaal van de kerk is de muur nog deels 

aanwezig. Iets ten oosten van het zuidportaal van de kerk is een stuk ervan 

waargenomen met een lengte van ca. 2,8 meter (S 1). Aangrenzend is de muur 

verdwenen en is er een keldervulling met vloertje aanwezig. Waarschijnlijk heeft hier 

een kerkelijk gebouwtje gestaan dat gerelateerd was aan de begraafplaats. Het vloertje 

is waarschijnlijk gelegd met de moppen die vrijkwamen van de sloop van de 

kerkhofmuur ter plekke. 

Afbeelding 43: rechts het restant van de kerkhofmuur S 1 met links daarvan een vloer met 

puinvulling van een keldertje. 

Oostelijk van het vloertje was de muur ook reeds grotendeels gesloopt. De muur is 

alleen als uitbraakspoor waargenomen tot de lijn die precies in het verlengde van het 

westfront van de kerk ligt (halverwege de gevel van Broederenkerkplein 21). Daarna 

was de fundering van de kerkhofmuur weer aanwezig tot aan de grens 

Broederenkerkplein en Kreynckstraat, maar dit stuk is dus met deze rioolvervanging 

verwijderd. Aan het einde van het Broederenkerkplein is een uitbraaksleuf haaks op 

de muur waargenomen. Dit was dus de westelijke kerkhofmuur, waarmee de exacte 

begrenzingen van het Broederenkerkhof nu aan de zuiden westzijde bekend zijn. 

Er is echter nog een aantal dwarsmuren gezien in het zuidelijke muurtracé. Precies ter 

hoogte van het zuidportaal van de kerk liepen twee dwarsmuren (S 2 en 3) haaks op 

de kerkhofmuur (aan de kerkzijde), de laatste was alleen nog als uitbraakspoor 

19 Fermin & Groothedde 2006 

36

herkenbaar. Dit is een poort geweest die aansloot op de Broederenkerksteeg. De poort 

is ook getekend door Blaeu (1649, zie afbeelding 46) en Van Geelkercken (1639). Dat 

de zuidbeuk ter hoogte van de Broederenkerksteeg al een portaal had in de 

middeleeuwen is aan de binnenzijde van de kerk is in 2000 al vastgesteld door 

gemeentelijk bouwhistoricus Jeroen Krijnen. Dit portaal had een lessenaarsdak tussen 

de steunberen (zie afbeelding 45). Het huidige portaal in empirestijl dateert uit 1826, 

toen de kerk in handen van de Nederlands Hervormden was. Het is moeilijk te zeggen 

hoe oud het poortje is. Als minimum geldt 1639, gezien de plattegrond van Van 

Geelkercken. Het gebruik van kloostermoppen en de relatie met het middeleeuwse 

zuidportaal doen een vroeg 14 e -eeuwse ouderdom vermoeden. Tussen de resten van 

het poortje is een (vroeg?)18 e -eeuwse puinkuil is gevonden, en ten oosten ervan een 

klein keldervloertje. In de zuidoosthoek van het Broederenkerkhof (dus nog net ten 

zuiden van de kerk) is eveneens een puinkuil gevonden die in de vroege 18 e eeuw 

gedateerd moet worden. Het is mogelijk in deze tijd geweest dat de kerkhofmuur ter 

plekke gesloopt is om plaats te maken voor iets anders. Mogelijk was de aanleiding 

een wegverbreding. Op de kadastrale minuutkaart van 1832 zien we namelijk dat de 

oorspronkelijke rooilijn van het kerkhof iets naar het noorden is teruggezet, waardoor 

de straat breder werd. 

Afbeelding 44 (links): muurwerk S 2 haaks op de kerkhofmuur en in het verlengde van de 

Broederenkerksteeg. Waarschijnlijk is dit het poortje dat Van Geelkercken en Blaeu getekend 

hebben voor de zuidelijke ingang van de Broederenkerk. 

Afbeelding 45 (rechts): achter het zuidportaal van de Broederenkerk uit 1826 gaat een 

middeleeuwse voorganger schuil. Deze foto van bouwhistoricus Jeroen Krijnen is in de kerk 

genomen boven het plafond van het portaal. De zijmuur (achter op de foto) wordt gevormd 

door een steunbeer. De foto is genomen vanuit het westen. 

37

Afbeelding 46 t/m 49: vier maal een Broederenkerk. Linksboven in Zutphen volgens Blaeu 

(1649, die hem heeft nagetekend van Van Geelkercken - 1639). De poortjes (bij de pijlen) zijn 

in de sleuf teruggevonden (resp. S 2 – 3 en S 5). De afgebeelde kerk zelf is echter absoluut 

niet de Zutphense Broederenkerk. Van Geelkerkcken heeft de Zwolse Broederenkerk 

afgebeeld. Ofwel hij had geen goede informatie over de Zutphense kerk en gebruikte de 

Zwolse gegevens, ofwel het is een rechtstreekse vergissing. De Zwolse Dominicanerkerk en de 

Kampense en Deventer Franciscanerkerk, die ook Broe(de)renkerken worden genoemd, zijn 

tweeschepig en hebben slechts een angelustorentje. De Zutphense Broederenkerk is een 

basiliek met kloostergebouwen rond een pandhof. Rechtsboven Broerenkerk in Zwolle volgens 

Braun en Hogenberg ca. 1581. Linksonder: De Zwolse Broerenkerk volgens Blaeu 1649- 

1650. Rechtsonder: de Broederenkerk van Deventer anno 1977. 

38

Afbeelding 50: sporenoverzicht van het Broederenkerkhof. Uitsnede uit de plattegrond van 

afbeelding 57 (zie voor de legenda die afbeelding). 

Een laatste dwarsmuur (S 5) bevindt zich in het verlengde van de meest westelijke 

steunbeer van de kerk c.q. het westfront ervan. Ook hier is blijkens Blaeu een poort 

geweest in de zuidelijke kerkhofmuur die het terrein ontsloot. Voorbij de grens van 

het Broederenkerkplein en Kreynckstraat heeft de kerkhofmuur volgens Blaeu 

doorgelopen. Inderdaad is de muur vanaf het punt, waar ook de westelijke 

kerkhofmuur begint, verder westwaarts als puinspoor te volgen door de as van de 

huidige Kreynckstraat tot aan de voormalige steeg Apenstert. We zagen al dat het 

Dominicaner klooster beschikte 

over een groot voorterrein dat zich 

vermoedelijk tot aan de steeg 

Apenstert uitstrekte. Het gehele 

kloostergebied was dus ommuurd. 

Afbeelding 51: ten westen van de grens 

Broederenkerkhof – Broederenkerkplein 

(ter hoogte van de westgevel van 

de kerk) was de kerkhofmuur van rond 

1300 nog aanwezig. De positie van het 

muurwerk rechts op de foto (haaks op 

de kerkhofmuur) komt overeen met het 

zuidelijke poortje op de kaart van 

Blaeu. 

39

Kerkhof (S 4) 

Van het kerkhof op het Broederenkerkplein is een deel van de zuidrand verstoord. 

Vanaf de kerkhofmuur gaat het om de zuidelijke strip van 50 cm tot maximaal 1,20 

meter. Ondanks het feit dat het absoluut de bedoeling was dat het kerkhof 

onaangeroerd zou blijven, zijn er twee redenen waarom dit niet geheel gelukt is. In de 

eerste plaats blijkt de kerkhofmuur een twee meter zuidelijker tracé te volgen dan 

werd aangenomen. De muur ligt niet onder de huidige erfgrens van kerk en straat 

maar in de as van de straat. Het kerkhof begon dus zuidelijk dan werd verondersteld. 

Ten tweede werd vanaf het plein de rioolsleuf veel breder vanwege de naastliggende 

infiltratiebuis. Ter hoogte van het plein werden twee forse rioolputten naast elkaar 

geplaatst en dat zorgde al met al voor een fors gat. 

In totaal zijn circa. 125 menselijke botten geborgen, maar het werkelijke aantal is een 

veelvoud hiervan. Bijna alles komt van de stort, en vooral lange botten als 

dijbeenderen springen in het oog. Zelfs hiervan is echter een deel ongezien afgevoerd. 

Er zijn tenminste 26 graven verstoord, maar het werkelijke aantal ligt beslist hoger. 

Wat wel een bemoedigende gedachte is, is het feit dat er vooral rechterdelen van 

skeletten zijn gevonden. De skeletten liggen naar goed christelijk gebruik allemaal 

met hun hoofd naar het westen en hun voeten naar het oosten, dus als er vooral 

rechterhelften gevonden zijn betekent dit dat waarschijnlijk alleen de meest zuidelijke 

rij graven is geraakt, en dat van de meeste van die mensen de linkerhelft nog in de 

grond zit. 

Afbeelding 52 t/m 54: V 85. één van de weinige skeletten waarvan de botten met zekerheid bij 

elkaar horen. Het gaat om hoofd en nek van een volwassen man uit de 18 e eeuw. De man heeft 

sterk vergroeide nekwervels, cariës en een behoorlijke laag tandsteen. 

Het is uiteraard lastig om iets te zeggen over de datering van begravingen als ze van 

de stort opgeraapt moeten worden. Toch zijn er wel aanwijzingen. De grond waarin de 

graven zich bevonden was erg donker van kleur. Als we de kleur vergelijken met de 

resultaten van het onderzoek Broederenkerkhof 2005, dan zouden ze op grond 

daarvan uit de 17 e -18 e eeuw moeten dateren. Oudere begravingen bleken daar op 

stratigrafische gronden een veel lichtere vulling te hebben. 20 Daar komt bij dat bij V 

85 (zie afbeelding 52) alle grond in en rond de schedel is gezeefd, hetgeen onder meer 

scherfjes faience en een dunne pijpensteel opleverde. Deze zeer summiere gegevens 

wekken bovendien de suggestie dat het Broederenkerkplein (in tegenstelling tot het 

Broederenkerkhof) in de middeleeuwen mogelijk nog niet als kerkhof in gebruik was. 

20 Fermin & Groothedde 2006b 

40

Afbeelding 55: applique op een 15e-eeuwse Siegburger 

kan met de afbeelding van een hert met daaronder drie 

stippen. Het is één van de vele losse vondsten uit de 

toplaag boven het kerkhof. 

Een van de weinige grondsporen op het kerkhof 

betrof een kuil ter hoogte van het meest westelijke 

kerkvenster in de zuidgevel. De kuil (S 8) is op 

slechts 15 cm onder de straat gezien en was gevuld 

met puin en afval en dateerde uit de 18 e eeuw. 

De straat 

Buiten (ten zuiden van) de kerkhofmuur is op de voormalige middeleeuwse straat een 

dikke 14 e -eeuwse zandlaag opgebracht. Deze bestaat uit bijna schoon lichtgrijs zand 

met hier en daar en steengoedscherf. Onder deze ophogingslaag is een zeer dun grijs 

laagje aanwezig (vermoedelijk een 13 e -eeuws niveau) en daaronder een prestedelijke 

akkerlaag. Het oostelijk deel van de Broederenkerkhof lag oorspronkelijk lager dan de 

rivierduintop ter hoogte van de westgevel van de kerk. Desondanks zijn er geen 

mestige ophogingspakketten met houten straten aangetroffen in dit oorspronkelijk 

lagere deel van de straat. De 13 e -eeuwse ophogingen ontbreken op het genoemde 

dunne zandpakket na. 

Afbeelding 56: loden blokgewichtje van 59,0 

gram met het wapen van Zutphen: een gaande 

leeuw en daaronder een ankerkruis. Het 

gewichtje komt uit de toplaag boven het 

kerkhof. Het dateert uit de late 16 e of 17 e 

eeuw. Een identiek exemplaar werd gevonden 

bij het Meijerink in Eefde. 

Aan de westkant wordt de 13 e -eeuwse ophogingslaag dikker en vetter van structuur. 

Onder deze laag hangen ter hoogte van Broederenkerkplein 17 enkele grondsporen, 

waarschijnlijk uit de 12 e eeuw. Het gaat om twee kleine kuilen en een grotere kuil. Ter 

hoogte van Broederenkerkplein 9 is bovendien aan de zuidkant van de sleuf de insteek 

van een waterput aangesneden (S 7). Op grond van het aardewerk lijkt de put uit de 

14 e eeuw te stammen. De binnenconstructie van de put valt buiten de sleuf (ten zuiden 

daar van). De put lag feitelijk op de openbare weg (de huidige rooilijn dateert al uit de 

13 e eeuw) en kan als een openbare stadsput worden beschouwd. 

41

Afbeelding 57: schematisch overzicht van de sporen aan het Broederenkerkhof en de 

Kreynckstraat. 

42

6. Kreynckstraat: archeologische resten 

De archeologie onder de Kreynckstraat wijkt totaal af van die onder het Broederenkerkplein 

en –hof. Precies op de plek waar de Kreynckstraat begint zien we een 

spectaculaire daling van de schone ondergrond. De vette 13 e -eeuwse laag duikt 

eveneens en verandert in een pakket bijna pure mest met hout, een 12 e -eeuwse grijze 

laag daaronder (o.a. Pingsdorf met beschildering van engobe) houdt op, maar loopt 

eerst nog een paar meter over een zeer dik pakket bijna schone grond, dat hier en daar 

leemkluiten bevat. Dit pakket begint precies op de grens met de Kreynckstraat, waar 

het bijna loodrecht naar beneden loopt. In eerste instantie werd gedacht aan een diepe 

12 e -eeuwse gracht die het grafelijke terrein onder de Broederenkerk afsloot, maar uit 

boringen in 2004 op de bouwlocatie aan het Broederenkerkplein blijkt het pakket zich 

in de gehele Kreynckstraat onder de mestpakketten te bevinden. Blijkbaar is het 

rivierduin ter plekke afgekalfd door een meander van de IJssel. Vanwege de ‘geringe’ 

diepte van de sleuf (in het begin ‘slechts’ drie meter diep, westelijker nog ondieper) 

was het helaas niet mogelijk om deze ondergrond volledig in beeld te krijgen. Verder 

(boor)onderzoek zou helderheid in de situatie ter plekke moeten verschaffen. 

Afbeelding 58: diverse zandophogingen en leemvloeren links en de uitgebroken westelijke 

kerkhofmuur rechts op de grens Kreynckstraat / Broederenkerkplein 

In de sleuf is verder een consequent verschil in de bodemopbouw aan de zuidkant en 

aan de noordkant van de sleuf (de grens loopt dus door de gehele lengte van de 

rioolsleuf). Aan de zuidkant bevinden zich mestige pakketten met veel hout en diverse 

straatniveaus uit de 13 e eeuw, aan de noordzijde is consequent huisstratigrafie 

aanwezig. Het is een interessant gegeven dat volgens de plattegronden van Van 

Geelkercken en Blaeu en de historische gegevens het kloosterterrein zich lijkt uit te 

strekken tot aan de Apenstert. Tussen het plein en de voormalige Apenstert is een 

stratigrafie van huizen waargenomen. Van 14 e -eeuwse stenen huizen of kelders is 

niets gevonden. De historisch bekende bebouwing aan deze straat vanaf de 17 e eeuw 

was zeer ondiep gefundeerd en deze huizen hadden aan de straat geen kelders. Het is 

niet duidelijk of de 13 e -eeuwse huizen hier op particuliere (stads)grond stonden of dat 

dit terrein ook teruggaat op een grafelijk terrein, net als het terrein waarop de 

hoofdbebouwing van het klooster staat. De aanwezigheid van houten huizen aan de 

straat lijkt te wijzen op particuliere percelen. Bij de groei van het klooster zou het 

voorterrein dan door aankoop of schenking verworven zijn. De Predikheren hebben er 

in de kloostertijd geen stenen huizen gebouwd. Mogelijk stonden er licht 

geconstrueerde bouwsels die geen sporen meer in de bodem achterlieten. Wat de 

43

functie van het voorterrein precies is geweest komen we wellicht te weten als er op de 

bouwlocatie aan het Broederenkerkplein gegraven gaat worden. Vanaf het midden van 

de 17 e eeuw staan er op dit terrein in elk geval een huis en een schuur. De 

gedeputeerden van de Graafschap, die een groot deel van de voormalige geestelijke 

goederen beheerden, verkochten op 30 maart 1661 een huis en een schuur aan Jan 

Dercx Wortelman. 21 

6.1. De laat 12 e - en 13 e -eeuwse bebouwing 

Langs de gehele noordkant van de rioolsleuf werden 13 e -eeuwse huisstratigrafieën 

aangetroffen, met een onderbreking ter hoogte van de voormalige straat de Apenstert 

en een onderbreking van jongere keldervullingen in het westelijke deel van de straat. 

Dit betekent dus dat de oude rooilijn ongeveer over de as van de huidige 

Kreynckstraat liep, daar waar in de vroege 14 e eeuw de kerkhofmuur zou komen op 

een hoger niveau. De huisstratigrafie loopt ook nog iets door onder de westelijke 

kerkhofmuur ter hoogte van Broederenkerkplein 17 (zie afbeelding 58). 

Deze huisstratigrafieën zitten uiterst complex in elkaar en een riooltracébegeleiding is 

niet de meest ideale situatie om dit fenomeen te bestuderen. In het mestige pakket 

bevinden zich diverse leemvloeren en haarden, maar ook lagen bijna wit 

grondverbeteringszand. Op de plaatsen waar de stratigrafie intact is, zijn maximaal 

vier niveaus met leemvloeren en haarden te onderscheiden. De ophogingen bestaan 

vooral uit mest. Tussen twee percelen ter hoogte van Kreynckstraat 1 en 3 bevindt 

zich een onderbreking in de gelaagdheid. 

De verschillende bouwfasen hebben nagenoeg geen baksteenpuin opgeleverd. Eén 

van de weinige brokken is bovendien gebruikt als slijpsteen. Ter hoogte van 

Broederenkerkplein 17 en Kreynckstraat 5 werden sporen van uitgetrokken palen met 

een mestige vulling gevonden in de rooilijn. Op de stortplaats werd in de afgevoerde 

grond nog een vierkant gekapte balk gevonden met daarin vijf geboorde gaten waar 

hout in zat. Waarschijnlijk gaat het hier om een frame voor een vakwerkconstructie 

met “kettingdraden” voor het vlechtwerk. Het stuk is dendrochronologisch gedateerd 

op 1165. 22 De vroege datering vormt een aanwijzing voor de vroegste bebouwing van 

het stadsdeel, dat in de (eerste helft van de) 12 e eeuw is omwald. (zie hoofdstuk 7). De 

eerste gebouwen in de Kreynckstraat werden nog niet op mestlagen maar op zandige 

bodem gebouwd. De kans, dat het stuk hout zo goed bewaard gebleven zou zijn, is 

onder die omstandigheden niet groot. Waarschijnlijk is het stuk hout in de vroege 13 e 

eeuw hergebruikt in de wegconstructie en door de mestige ophogingen bewaard 

gebleven. Uit de werkput die is gegraven voor de plaatsing van een ondergrondse 

vuilcontainer in 2005, is bekend dat zich op de westelijke hoek Kreynckstraat / 

Apenstert ook een stenen huis bevond. 23 De kelder van dit huis dateert waarschijnlijk 

uit de vroege 14 e eeuw en de gevel ligt in lijn met de andere huizen. Naast de 

kelderingraving was echter 13 e -eeuwse stratigrafie waarneembaar, en de kelder lijkt 

dan ook door een 13 e -eeuwse huisplaats heen gegraven te zijn. De baksteenformaten 

zijn groot: 28 x 14,5 x 8 cm. 24 Het huis is aantoonbaar gebruikt tot in de 19 e eeuw en 

is pas verdwenen met het geallieerde bombardement ter plaatse op 14 oktober 1944. 

Wat moeten we ons voorstellen van de 13 e -eeuwse houten huizen? 

21 

Het gaat om de kadasternummers 990, 991, 992 en 993, de hele straatwand tussen het plein 

(kerkhof) en de steeg Apenstert. Zie afbeelding 7. 

22 

Datering Preßler 2006. Helaas is van het ongewassen stuk eerst een dendrodatering gezaagd. Daarna 

is het stuk in korte stukken gezaagd, die vervolgens weer gekloofd zijn voor in de kachel. Pas toen 

werden de doorboringen waargenomen. 

23 

Fermin en Groothedde 2006b 

24 

Fermin & Groothedde 2006b, 44-45 

44

Het formaat van de huizen is uit deze waarnemingen lastig te achterhalen. Vanwege 

de hiaten in de profielen is de breedte niet echt te reconstrueren, en daarbij lijken de 

huisplaatsen in de verschillende fasen wat heen en weer te bewegen Dit geldt 

overigens niet voor de rooilijn aan de straat, die in de stratigrafie constant blijkt. 

Afbeelding 59: schematische weergave van diverse gedocumenteerde profielen van de 13 e - 

eeuwse huisstratigrafieën aan de noordzijde van de Kreynckstraat. 

Bovendien zijn er twee paalsporen gevonden die precies in lijn liggen met de 14 e - 

eeuwse perceelsgrenzen. Van deze paalsporen zullen er veel meer geweest zijn, maar 

doordat er door de omstandigheden geen vlakken zijn aangelegd, zijn deze palen 

alleen gedocumenteerd wanneer in de pauze van de rioolwerkers een stukje 

dwarsprofiel kon worden gedocumenteerd. Hoever de huizen naar achter doorliepen is 

45

niet te achterhalen omdat de achterwand niet opgegraven is. Waarschijnlijk wordt dit 

terrein in de nabije toekomst opgegraven. Vergelijkbare huizen in Amsterdam hebben 

lengtes van 7,4 - 9,0 x 3,6 - 4,0 meter. 25 In Deventer zijn dergelijke huizen 

aangetroffen in de Polstraat en de Kleine Overstraat en in Zutphen in Kuiperstraat 5, 9 

en 13 en Waterstraat 3. 26 Kuiperstraat 9 uit de tweede helft van de 12 e eeuw tot begin 

13 e eeuw heeft de meest complete plattegrond; 12 x 5 meter. De huizen aan de 

Waterstraat lagen op percelen van ongeveer 5 meter met daarop huizen van circa 4,5 

meter breedte. Uit 14 e -eeuwse keurenboeken in Hoorn (een stad die nog grotendeels 

van hout was) weten we dat een huis tenminste 1 roede breed moest zijn (3,6 meter) in 

verband met de afstand van de haard tot de wand. 27 

In het oudste stadsdeel van Zutphen gold 1,1/3 Rijnlandse roede als eenheid in de 

perceelsbreedte. Dit komt neer op 5,02 meter waarover een thijns werd geheven van 

zes denariën (penningen) en een kip. Deze perceelseenheid komt in de Oude Stad in 

hoofdzaak voor. 28 Op een dergelijk perceel kon een houten huis worden gebouwd van 

ongeveer 4,5 meter breedte, rekening houdend met een dakoverstek aan weerszijden 

en een druipstrook (osendrup). Het is aannemelijk dat de huizen aan de Kreynckstraat 

deze breedte gehad zullen hebben. 

Afbeelding 60 (links): westprofiel ter hoogte van Kreynckstraat 5 (onder voormalig perceel F 

990) met greppel op de rooilijn van een 13 e -eeuws huis. Links daarvan is de mestige 

straatophoging te zien. Rechts daarvan bevindt zich het noordprofiel met de huisstratigrafie. 

Afbeelding 61 (rechts): dezelfde profielen in samenhang met nu geheel links de greppel in het 

westprofiel en rechts de huisstratigrafie in het noordprofiel. 

Voor de eigenlijke constructie van de huizen zijn enige aanwijzingen. De eerste fase 

was het ophogen van de grond met mestig materiaal. Dit gebeurde op het oude, laat 

12 e -eeuws maaiveld. In deze lagen werd Pingsdorf-, Andenne- en kogelpotaardewerk 

gevonden. Het voorkomen van Andenne is in Zutphen een gidsfossiel voor een 

datering in de tweede helft van de 12 e eeuw. De oudste enigszins mestige 

ophogingslaag bevat Paffrath-, Pingsdorf-, Mayen- en kogelpotaardewerk en dateert 

waarschijnlijk eveneens uit de tweede helft van de 12 e eeuw of rond 1200. Na het 

ophogen met mestig materiaal werd eerst een zandlaagje aangebracht en daarop een 

leemvloer. Dit lijkt de basis te zijn voor de hele constructie. In de Kleine Overstraat in 

25 

Nieuwendijk, Rokin, Kalverstraat, Warmoesstraat, Baart 2001 

26 

Spitzers 2001 en Groothedde 2001 

27 

Hoorns keurboek, aangehaald door Schrickx (2006) 

28 

Zie onder meer: Groothedde 2002, 15-24 . In de Nieuwstad zijn vooral percelen uitgegeven van 1,5 

Rijnlandse roede. Vermoedelijk komen deze bredere percelen voort uit de ontwikkeling van het 

stadshuis waarbij de behoefte aan een breder perceel merkbaar werd. 

46

Deventer werd aangetoond dat de vloerplatenconstructie rustte op deze leemvloer. 29 

Mogelijk werden zelfs de palen, waarop de vloerplatenconstructie rustte, pas na het 

aanbrengen van de leemvloer ingegraven. Het lemige pakket, dat ter hoogte van 

Kreynckstraat 5 werd opgetekend, loopt namelijk met een knik onder één van deze 

palen door. Deze paal is overigens slechts 60 cm diep ingegraven. Ook werd er langs 

de rooilijn één staande kleine plank gevonden, die overigens te klein is om als 

gevelinvulling gediend te kunnen hebben. De wanden van de huizen bestonden uit 

horden van vlechtwerk die op/in de vloerplaten stonden. Het gedateerde stuk 

bouwhout uit 1165 geeft een vroege aanwijzing voor deze bouwwijze. Dergelijke 

balken zijn ook wel gevonden in andere steden. 30 Ook losse vlechtwerkwanden 

worden met enige regelmaat aangetroffen. 31 Volgens de verordeningen moesten deze 

wanden in verband met brandgevaar tenminste 4 voet hoog (ca. 1.20 m) afgeleemd 

worden. Hetzelfde gold overigens voor de binnenzijde van het rieten dak. In een 

Amsterdamse keur uit 1413 wordt gemeld dat rieten daken aan de binnenzijde 

afgeleemd moesten worden. 32 In Zutphen golden deze keuren zeker al vanaf de eerste 

decennia van de 14 e eeuw. 33 In de Kreynckstraat werden verbrande stukken leem met 

de afdrukken van een rieten dakbedekking gevonden (zie afbeelding 62). Helemaal 

brandveilig was het systeem dus niet. 

Het blijft een merkwaardig fenomeen dat er vier, en in andere gevallen nog veel meer, 

opeenvolgende vloerniveaus worden aangetroffen. Brand is niet altijd de oorzaak van 

een nieuwe vloer, slijtage al evenmin. Tussen de vloeren zitten ophogingspakketten 

dus de oorzaak zal gezocht moeten worden in het geleidelijk ophogen van het erf. De 

reden daarvoor is duidelijk: De periode van de tweede helft van de 12 e eeuw, de 13 e 

eeuw en het begin van de 14 e eeuw staat algemeen bekend als een periode van 

wateroverlast in de vorm van overstromingen. In alle IJsselsteden is de stedelijke 

ophoging als reactie daarop aangetoond. De geleidelijke ophoging van de 

afzonderlijke erven diende wel gelijke tred te houden met de buren. De oudste 

stedelijke keuren uit de eerste decennia van de 14 e eeuw spreken daar ook over. De 

openbare ruimte, zoals de straten, werden waarschijnlijk met grotere tussenposen in 

forsere pakketten opgehoogd. 

Maar sloopte en herbouwde men dan een huis bij een erfophoging? Of werden de 

ophogingen en nieuwe vloeren aangelegd binnen het bestaande pand? Door het 

ontbreken van duidelijke constructieve sporen van de huizen zelf is hierop nog geen 

antwoord te geven. 

Een mogelijke aanwijzing voor een ander type vakwerkwanden bestaat in de vorm 

van grote brokken gebrande leem. In de Polstraat Deventer (Pol71) zijn dergelijke 

brokken van min of meer vierkant vorm, ca. 15 x 15 x 15 cm groot, in grote 

hoeveelheden gevonden in een keldervulling van een vroeg 13 e -eeuws huis. 34 

Vermoedelijk werden deze ‘kleitichels’ (in wezen ongebakken bakstenen) gebruikt 

om vakwerkvakken op te vullen. 

29 e 

Spitzers 2001. Opvallend genoeg werd dit principe ook aangetoond voor het zware bakstenen 15 - 

eeuwse Grote Convent in Doesburg. De muren waren óp een aangebrachte kleilaag (met daaronder een 

dun zandlaagje) gebouwd. (Fermin & Groothedde 2007) 

30 

bv. in Groningen (Casparie en Helfrich 1995) 

31 

bv. in Hoorn (Schrickx 2006) en in Zutphen in Turfstraat 7, en verbrand en verkoold gebouwtje dat 

in 1284 ten prooi viel aan de stadsbrand (Groothedde 1991. 27-35) 

32 

Breen 1902, aangehaald in Schrickx 2006. 

33 

Meischke 1988, 236-239 

34 

Spitzers 2001 

47

,Afbeelding 62: stukken verbrand dakleem met rietindrukken. De andere zijde is grof 

afgestreken. 

Op de vloerniveaus zijn ook haardplaatsen vastgesteld. Deze bevinden zich in leem- 

en zandlagen, waar ze zijn ingebrand. Eén van de haardplaatsen bevindt zich 

overigens gevaarlijk dicht bij de wand, wat er op duidt dat de haardplaats goed 

beschermd moet zijn geweest. Dit kan door een lemen ombouw met een beleemde 

rookvang erboven. De losse brokken kloostermoppen, die zijn gevonden, zijn 

waarschijnlijk ook gebruikt als basis van een haard. 35 Om het vuur in toom te houden 

werd verder gebruikt gemaakt van een vuurklok. Een klein stukje, uitgevoerd in 

hoogversierd roodbakkend aardewerk, werd aangetroffen ter hoogte van 

Kreynckstraat 3 (zie afbeelding 75). 

In de sleuf door de Kreynckstraat zijn geen kelders uit de 13 e eeuw waargenomen. 

Mogelijk liggen ze echter net ten noorden van de sleuf en komen ze bij toekomstig 

onderzoek op de bouwlocatie aan het Broederenkerkplein aan het licht. De 13 e - 

eeuwse huizen zullen niet tegen elkaar aan gestaan hebben. Van voorbeelden uit 

andere opgravingen waar de percelering is gereconstrueerd blijkt steevast dat de 

huizen vrijstaand waren, waardoor men via de druipstrook om het huis naar het 

achterterrein kon lopen. 36 Overigens zijn in de wijk Barlheze nog enkele voorbeelden 

van druipstroken bewaard tussen laat 13 e -eeuwse bakstenen huizen. 37 Een mooi 

voorbeeld is te zien rechts van Broederenkerkplein 21. De beide bouwmuren aan 

weerszijden van de druipstrook dateren uit de late 13 e eeuw. De druipstrook werd ook 

soms uitgediept, zoals blijkt ter hoogte van Kreynckstraat 1-3 waar midden in de 

huisstratigrafie opeens een sleuf is gegraven die dwars door de oudste stratigrafie 

heen gaat. Het kan zijn dat de ophoging een gemakkelijke doorgang naar achter 

verhinderde, maar het kan ook zijn dat het de afwatering belemmerde. 

6.1.1 Vondsten en ambachten 

Vondsten rond de huizen kunnen wellicht iets vertellen over het gebruik ervan. In de 

middeleeuwen waren huizen nooit alleen woonhuizen. Meestal werd er aan huis 

gewerkt. De voorwerpen uit de mestpakketten, die in de Kreynckstraat zijn gevonden, 

komen mogelijk van elders in de wijk/stad (uit grachtvullingen?) maar zullen dan nog 

door de mensen die daar aan woonden, gedumpt zijn. Er is geen verschil 

waarneembaar in de aard van de vondsten uit de huisstratigrafie en die uit de 

35 

Voorbeelden van dergelijke haardplaatsen zijn algemeen (bv. uit. Amsterdam, Zutphen en Hoorn) 

36 

bv. Spitzers 2001, Baart 2001 

37 

Groothedde 2002 

48

straatpakketten. Wat het eerst opvalt, is de hoeveelheid leerbewerkingsafval (zie 

6.3.3). De grootste concentratie bevindt zich rond de hoek met de Apenstert. In 2004 

werd op de aangrenzende bouwlocatie in de voormalige Apenstert ook een grote 

hoeveelheid van dit afval opgeboord. Gebluste(?) kalkbrokken (zie 6.3.5), die vooral 

aan de zijde van de Berkel / Barlheze werden gevonden vormen een aanwijzing voor 

een leerlooierij ter plekke. Een gevonden knijpschaartje kan te maken hebben met het 

stikken van schoenen, maar ook met textielnijverheid. Zeker is dat er ook wol werd 

verwerkt. Er zijn twee wolkaardkammen en drie spinsteentjes gevonden. Er zijn 

opvallend genoeg geen aanwijzingen gevonden voor beenbewerking. In het verlengde 

van de straat, aan het Broederenkerkhof, werd in 2005 wél een grote hoeveelheid 

middeleeuws beenbewerkingsafval gevonden dat in verband gebracht kon worden met 

de productie van wolkaardkammen. 38 Ook voor ijzerverwerking zijn geen duidelijke 

aanwijzingen gevonden. Waarschijnlijk vond deze activiteit in de 13 e eeuw vooral 

plaats net buiten de stad zoals op de Nieuwstad. 39 Een in de huisstratigrafie 

aangetroffen bijlblad is mogelijk gewoon in het huishouden in gebruik geweest, om 

bijvoorbeeld het hout voor de haard te kloven (zie afbeelding 63). 

Afbeelding 63:huisstratigrafie in het noordprofiel ter hoogte van Kreynckstraat 5 (onder 

voormalig perceel F 990). Bij de zwarte pijl steekt een ijzeren bijlblad uit het profiel. 

Aan de noordzijde van de Kreynckstraat is tot 14 oktober 1944 bebouwing geweest 

(zie afbeelding 7). Toen is een deel van de huizen gebombardeerd door de Engelsen in 

een poging om de IJsselbrug te vernietigen na de verloren slag om Arnhem. 

De 13 e -eeuwse huisstratigrafie is op sommige plekken doorsneden door kelders van 

deze huizen. De bebouwing ging rechtstreeks terug tot de houten voorgangers uit de 

12 e -13 e eeuw, maar wat er in 1944 nog van stond, is moeilijk na te gaan omdat 

duidelijk fotografisch materiaal niet voor handen is. Wel hebben we archiefgegevens 

van deze panden (F 948-953, 990-992). Omdat er van deze huizen vrijwel niets is 

teruggevonden, wordt op de historie van de huizen niet nader ingegaan. 

38 Fermin & Groothedde 2006b 

39 Fermin & Groothedde 2006c 

49

6.2. Houten straatdekken 

Net zoals aan de noordkant van de rioolsleuf de huispercelen diverse ophogingsfases 

kennen, zien we dit ook bij de straatniveaus aan de zuidkant. Het lijkt er op dat de 

ophogingen van de huispercelen en de straten gelijke tred hielden. De stedelijke 

overheid zal regelmatig gereageerd hebben op de voortschrijdende particuliere 

ophoging van erven om wateroverlast op de straten tegen te gaan. Het omgekeerde, de 

stedelijke overheid die door ophogingen de burger dwingt om zijn hoofd (erf) boven 

water te houden, ligt niet voor de hand. Uit de keuren blijkt al dat men de particuliere 

initiatieven tot ophogen juist wil reguleren. 

Ter hoogte van Kreynckstraat 11-13 zijn drie niveaus van houten straten op elkaar 

gezien. Aangezien de mestige ophogingen echter dieper reiken dan de sleuf diep was, 

kunnen het er mogelijk ook vier geweest zijn. De straatdekken dateren alle uit de 13 e 

eeuw. In de 12 e eeuw was hier waarschijnlijk gewoon een zandpad. 

De straten kennen een consequente opbouw. Op grofweg een meter van elkaar liggen 

dwarsliggers van eiken en elzenhout, soms zeer grove stukken. Daar dwars op liggen 

lange stammen die altijd van elzenhout zijn. Om te voorkomen dat de liggers van de 

dwarsliggers afrollen, zijn ze vastgezet met aangepunte paaltjes van circa een meter 

lang, vermoedelijk consequent één aan ieder zijde van de ligger. Op de liggers zijn 

takkenbossen aanwezig voor het loopoppervlak. De bestrating ligt niet direct aan de 

rooilijn van de huizen. Op de 

verschillende staatdekken is 

een laagje zand aanwezig. 

Het is niet duidelijk of dit 

bewust is aangebracht, of dat 

dit het resultaat is van 

veelvuldig gebruik of 

uitspoeling van straatvuil. 


documenteren van de houten 

straat in het zuidprofiel ter 

hoogte van Kreynckstraat 9. 

De precieze datering van de wegdekken levert wat problemen op. Er zijn in totaal 

negen houtmonsters van eiken constructieonderdelen aangeboden voor een 

dendrochronologische datering. Het gaat hier om rond hout en het eerder genoemde 

stuk gekantrecht constructiehout. Helaas is het slechts bij twee stukken gelukt om een 

datering te krijgen, waaronder het gekantrechte stuk. De onderzoeker, dhr. E. Preßler, 

houdt enige slagen om de arm bij de dateringen, maar het is op zijn minst opmerkelijk 

dat beide geslaagde dateringen het jaar 1165 opleveren. Dit lijkt er op te duiden dat in 

één van de straatniveaus een partij oud sloophout is gebruikt. Wellicht is dit hout dus 

van vroege bebouwing aan de Kreynckstraat, die echter niet op een ophogingslaag van 

mestig materiaal was gegrondvest. De bewoningslagen direct onder de mestige 

ophogingen bevatten namelijk aardewerk uit de tweede helft van de 12 e eeuw, terwijl 

er ook enkele grondsporen uit die periode zijn aangetroffen. Het aardewerk tussen en 

onder de straatniveaus geeft wel een globale datering, die de gehele 13 e eeuw beslaat. 

50

Afbeelding 65 (boven): 13 e -eeuwse houten straatdekken in hun stratigrafische samenhang in 

de zuidprofielen aan de Kreynckstraat. Duidelijk is te zien dat de huidige afloop van het reliëf 

in de 13 e eeuw ook al aanwezig was. 

Afbeelding 66: houten straatdekken, 

gereconstrueerd door Peter Bitter 

(1985). Boven: Waterstraat 1984, 

beneden: Kuiperstraat 1984. De 

aangetroffen constructies in de 

Kreynckstraat weken hier niet 

wezenlijk vanaf. 

51

Afbeelding 67: compilatie van twee opnames van het noordprofiel ter hoogte van 

Kreynckstraat 5 met de resten van een houten straat. Hierboven is de zandophoging uit de 14 e 

eeuw gezien. 

Afbeelding 68: resten van 

een houten straat op de 

bodem van de rioolsleuf ter 

hoogte van Kreynckstraat 

9. Te zien zijn resten van de 

onderliggende constructie 

van het straatdek. 

Afbeelding 69: resten van 

een houten straat op de 

bodem van de rioolsleuf ter 

hoogte van Kreynckstraat 

13 (garages). Ook hier zijn 

resten van de 

onderliggende constructie 

in de lengteas van de straat 

te zien. 

Afbeelding 70: een houten 

straat in het noordprofiel 

ter hoogte van 

Kreynckstraat 13 

(garages). Te zien zijn twee 

forse onderliggers aan 

weerszijden van de 

duimstok met daarop resten 

van een straatdek. 

52

Het pakket boven de straatniveaus bestaat uit nagenoeg schoon zand. Het 

vondstmateriaal, dat er in is aangetroffen, dateert uit de 14 e eeuw. Door de 

ophogingslaag loopt een opvallende grens die echter post-depositioneel is: bovenin is 

het zand lichtgrijs tot lichtbruingrijs en beneden is het lichtblauwgrijs. De blauwe 

kleur is duidelijk het gevolg van reductie: de mestlagen zijn onderhevig aan rotting 

cq. oxidatie. Dat betekent dat van het bovenliggende zand de aan ijzer gebonden 

zuurstof verbruikt is voor het rottingsproces van de mest. Op een gegeven moment is 

er echter een evenwicht opgetreden en is het oxidatieproces van de mest gestopt. 

Mestige ophogingslagen worden in de Zutphense binnenstad geassocieerd met de 13 e 

eeuw, de houtbouwfase van de stad. Opvallend is dat ze hier niet vóórkomen in de 12 e 

eeuw en niet in de 14 e eeuw, althans in de Oude Stad. In de Nieuwstad dateert de 

mestige ophoging vooral uit de late 13 e en eerste helft 14 e eeuw. De verstening van de 

wijk zet vooral na de stadsbrand van 1336 in. In de Spittaalstad dateren de mestige 

ophogingen vooral uit de 15 e eeuw. De verstening van de Spittaalstraat begint in de 

15 e eeuw maar zet vooral door in de eeuwen erna. Een vroege uitzondering is 

Deventer, waar de “black layer” vooral uit de 12 e eeuw dateert. In deze stad waren in 

de 12 e eeuw (tuf)stenen huizen al geen uitzondering meer. 

De mestige ophogingen zijn dus gerelateerd aan de houten stad die makkelijker 

opgehoogd kon worden dan de versteende stad. Houten huizen zijn minder duurzaam 

en konden eenvoudiger worden vervangen. Soms hielp een stadsbrand een handje. Het 

erf werd dan voorafgaande aan de herbouw opgehoogd. Naarmate de stad versteende 

werd ophogen natuurlijk een probleem. De huizen moeten dan intern fors worden 

verbouwd en de gevels worden aangepast. Dat was natuurlijk op grote schaal geen 

optie. Wel zien we nog een laatste (zand)ophoging in de 14 e eeuw toen de 

Kreynckstraat al goeddeels was versteend. Deze ophoging was waarschijnlijk 

mogelijk omdat de bakstenen huizen rond 1300 veelal een hoger liggende begane 

grond hadden met souterraine kelders eronder. Nog altijd zijn deze huizen met het 

huidige straatpeil goed toegankelijk. 


noordprofiel ter hoogte 

van het hoekpand met 

de Barlheze. Onder de 

duimstok zijn twee 

verticale paalstompen 

te zien die met de 

straatconstructie zullen 

samenhangen. De 

mestige ophogingen 

met oudere houten 

straten zitten hier 

dieper dan de 

onderzijde van de sleuf. 

Wat is de reden dat in deze ‘houten’ fase steeds mest gebruikt wordt als 

ophogingsmateriaal en niet gewoon zand zoals in de 14 e eeuw. Zand is immers niet 

aan klink onderhevig en wordt niet zompig zoals mest. Om dit probleem op te lossen 

zou men eigenlijk een studie moeten maken naar de microscopische structuur van het 

materiaal. Waar is het precies uit opgebouwd, waar is het ontstaan. Deze pakketten 

zijn steeds in één keer opgebracht (afgezien van de vele paardenvijgen op de 

53

straatniveaus). Dit moet wel, gezien de verticale afstand tussen de verschillende 

straatdekken. Ter hoogte van de plaats waar de Kreynckstraat de Barlheze kruist is 

deze afstand ca. 50 cm. Waarschijnlijk was dit oorspronkelijk nog meer, gezien de 

inklinking door oxidatie. In ogenschouw nemend dat deze mestlagen zich door de 

gehele stad bevinden 40 ligt er dus een berg mestig materiaal van gigantische omvang, 

teveel om louter uit stallen afkomstig te kunnen zijn. Het materiaal lijkt dan ook 

eerder afkomstig te zijn van een combinatie van verzamelde stadsmest en het schonen 

van grachten. Als dit zo is, moeten we ons bovendien realiseren dat de materiële 

cultuur, die wordt aangetroffen in de lagen, is aangevoerd van elders, zij het 

waarschijnlijk wel uit de aangrenzende grachten en locaal verzamelde mest. 

Dit verklaart echter nog steeds niet waarom juist in die periode mest is gebruikt en 

geen zand. Bij het schonen van de grachten kwam natuurlijk een hoop prut vrij die 

men kwijt moest, en tevens moest men terreinen ophogen, maar waarom gebruikte 

men de vrijgekomen organische substantie niet voor de landbouw? Is dit een 

aanwijzing dat stad en platteland in de 13 e eeuw grotendeels langs elkaar heen 

leefden? Bekend is namelijk dat veel stedelingen pas in de 14 e -15 e eeuw bezittingen 

op het platteland kregen en zich intensief met de landbouw gingen bemoeien. 41 

Bovendien is van decennia lange ervaring van veldkarteringen bekend dat de 

stadsbemesting van de omliggende akkers vanaf de 14 e of 15 e eeuw lijkt te beginnen. 

En waarom vinden we mestlagen ook in de houten straatpakketten die wél hoog en 

droog op het rivierduin liggen (zoals de Lange Hofstraat)? Waren de vocht 

vasthoudende lagen bedoeld om de elzenhouten bestratingen tegen uitdroging te 

behoeden? Het zou een interessant experiment zijn om eens na te gaan of een elzen 

bestrating het langer uithoudt op een vochtig mestpakket of op droge zandgrond. 

Waarnemingen van middeleeuwse houten straatdekken binnen Zutphen, geplot op het 

kadastrale minuutplan van Zutphen uit 1823: (zie kaartje volgende bladzijde) 

1: Agnietensteeg, (waarneming Wartena in jaren ’70) 

2: Apenstert 2004 (intern rapport n.a.v. boringen) 

3: Bakkerstraat 1984 (Groothedde 1984, Bitter 1985) 

4: Barlheze 1998 (Groothedde 1999) 

5: Beukerstraat 1972 (waarneming Wartena, Bitter 1985) 

6: Kolenstraat 1984 (Groothedde 1984, Bitter 1985) 

7: Kuiperstraat 1984 (Bitter 1985) 

8: Lange Hofstraat 1861, 1911 (Bitter 1982) 

9: Lange Hofstraat 1978 (Bitter 1982) 

10: Lange Hofstraat 1999 (intern rapport) 

11: Oude Wand 2006 (Fermin, Groothedde & Van Krimpen 2006) 

12: Pelikaanstraat 1976 (waarneming Wartena, Bitter 1982) 

13: Rode Torenstraat 1987 (waarneming Groothedde) 

14: Spiegelstraat 1988 (waarneming Groothedde) 

15: Spittaalstraat 2003 (Groothedde & Van Krimpen 2006) 

16: Turfstraat 1971 (Waarneming Wartena, Bitter 1982) 

17: Turfstraat 1998 (Groothedde 1999) 

18: Waterstraat 1984 / 1998 (Bitter 1985, Groothedde 1999) 

19: Zaadmarkt 1976 (Waarneming Wartena, Bitter 1982) 

20: Nieuwstad 1990 (waarneming Groothedde ex situ) 

21: Laarstraat (“burger”waarneming jaren ’70) 

22: Kreynckstraat 2006 (Fermin en Groothedde 2007) 

40 Fermin, Groothedde en van Krimpen 2006 

41 Bouwmeester, Fermin & Groothedde 2007 in prep. 

54

Afbeelding 72: waarnemingen van houten straten in Zutphen, geplot op kadastrale minuut 

van 1823. In rood tracé met waarnemingen in situ, in roze onzekere waarnemingen en 

waarnemingen ex situ.. 

55

6.3. Vondsten uit de mestpakketten 

De 13 e -eeuwse mestpakketten leveren uitzonderlijk goede conserveringsomstandigheden 

en zijn bovendien zeer rijk aan vondsten. Helaas is een zeer 

substantieel deel van het vondstmateriaal ongezien in de vrachtwagen beland en 

afgevoerd, terwijl de rest voor het overgrote deel verzameld is op de stort. 

Desondanks is voldoende materiaal verzameld om een representatief beeld te krijgen 

van de materiële cultuur. Daar waar profielen konden worden gedocumenteerd, zijn 

de lagen stratigrafisch op vondsten uitgetroffeld. Er is intensief gezocht met de 

metaaldetector. In de tussenliggende periodes is de stort, die in de straat aanwezig 

bleef, uitputtend onderzocht. 

Grofweg vallen de vondsten in vijf groepen uiteen: aardewerk, been, leer, metaal en 

natuursteen. 

Opvallend is het nagenoeg ontbreken van houten voorwerpen. Er zijn geen resten van 

houten borden, duigenbakjes of wat dan ook aangetroffen. Aan de conservering kan 

het niet gelegen hebben. De enige houten voorwerpen zijn een drijver, enkele 

afgezaagde stukjes plank en vele spaanders. De drijver is een plat rond schijfje 

(diameter 45 mm, dikte 5-6 mm) met een centrale doorboring. 

6.3.1. Aardewerk 

De mestpakketten hebben in totaal 320 aardewerkscherven opgeleverd die voor een 

analyse in aanmerking komen. Het merendeel van de scherven bestaat uit 

protosteengoed uit de omgeving van Siegburg (54%). Van de 15 randscherven hebben 

er tien een dakrand (66%), drie een sterk geprofileerde rand (20%), één een steile rand 

en één een manchetrand (beide 7%). In het laatste geval gaat het overigens om een 

beker en niet om een kan. Er zijn drie scherven met chevron-radstempel en één met 

een radstempelversiering in blokjespatroon zoals dat voorkomt bij Badorf-aardewerk. 

Het patroon is echter weer dichtgelopen door een matbruine engobelaag. Veel 

scherven hebben overigens een laag ijzerengobe. 

Afbeelding 73 (links): diverse randprofielen van 13 e -eeuws protosteengoed. V.l.n.r: 

manchetrand, sterk geprofileerde rand, uitgesproken dakrand en flauwere dakrand. De 

volgorde van de randen is ook min of meer chronologisch. 

Afbeelding 74 (rechts): bodem van een protosteengoedkan uit Paffrath. Let op de bijna 

ongewelfde voet en de scherpe rillen aan de binnenzijde. 

Paffrath-aardewerk maakt 4% van het totaal uit. Hierbij moet worden opgemerkt dat 

het gros van deze scherven bestaat uit Paffrath-protosteengoedkannetjes. Er zijn ook 

twee spinklosjes van Paffrath- aardewerk gevonden. Grijs aardewerk en 

kogelpotaardewerk maken respectievelijk 13% en 18% van het totaal uit. Hierbij moet 

56

vermeld worden dat juist in de 13 e eeuw het onderscheid tussen beide categorieën 

soms lastig is te maken, en dat de verhoudingen dus enigszins kunnen schommelen. 

Rood aardewerk, in dit geval “Vlaams” of “hoogversierd” genoemd, maakt 5% van 

het totaal uit. Onder de stukken zijn er enkele met dik opgelegde gele appliques 

(slibtechniek). Opvallend zijn verder de vondst van de basis van een spaarpot (zonder 

versiering) en een stuk van een vuurklok. Vlaams aardewerk wordt in Zutphen, in 

tegenstelling tot in bijvoorbeeld het westen van het land, slechts zelden aangetroffen, 

omdat bijna al het aardewerk via de Rijnhandel Zutphen binnenkwam. 

Afbeelding 76 (rechts): buik van een klein kannetje 

van wit Keuls aardewerk. De buitenzijde is voorzien 

van een hoogglanzende glazuurlaag, aan de 

binnenzijde is een helderwit, zeer hard, korrelig 

baksel te zien. 

Afbeelding 75 (links): 

voorbeelden van 

hoogversierd rood aardewerk 

uit de Kreynckstraat. Het stuk 

linksboven is waarschijnlijk 

een deel van een vuurklok. 

Pingsdorfaardewerk maakt met 3% slechts een gering deel uit van het complex. 

De laatste 3% (n=7) wordt gevormd door varia. Twee scherven ervan worden tot 

bijna-steengoed gerekend. Het geringe percentage hiervan in het complex duidt op 

een datering vóór het laatste kwart van de 13 e eeuw. Bijzonder voor Zutphen zijn een 

scherf van Duisburgs grijsbakkend aardewerk, Speicher (protosteengoed-achtig grijs 

met een matte bruine engobe aan beide zijden) en Keuls wit aardewerk met een 

metallic grijs glazuur. 42 De twee laatste scherven zijn van een Mayense pot en van een 

handgevormde pot en komen uit de onderste lagen. 

Tenslotte noemen we nog drie op de draaischijf vervaardigde spinklossen. 

Al met al kunnen we een datering in de eerste drie kwarten van de 13 e eeuw 

vermoeden voor de mestpakketten en dus ook de straten. 

42 determinaties van deze laatste drie scherven door Jan Thijssen, Nijmegen. 

57

6.3.2. Been 

Uiteraard bestaat het grootste gedeelte van het been uit slachtafval. Dit afval is slechts 

globaal bekeken. Het beeld wijkt echter niet af van het normale patroon, waarbij 

vooral rund voorkomt, met daarna varken, schaap/geit en tot slot wat gevogelte en vis. 

Tot de schelpdieren kunnen alleen enkele zoutwatermosselen (Mytilus edulis) worden 

gerekend. 

In het rijtje komt één opvallende vondst voor: het voorhoofdsbeen van een mens 

(waarschijnlijk een man). Dit bot is aan de buitenzijde sterk verweerd. Het bot kan 

niet afkomstig zijn van de dichtst bij gelegen begraafplaats (het Broederenkerkhof), 

aangezien de mestlagen ouder zijn dan het kerkhof dat vanaf circa 1300 in gebruik 

was. Gezien de verweerde staat is het misschien als opspit afkomstig van het vroegmiddeleeuwse 

grafveldje nabij de Kuiperstraat-Waterstraat 43 of van het kerkhof van 

de Sint Walburgiskerk, hetgeen echter zou betekenen dat er wèl materiaal van verder 

weg is opgebracht. 

Afbeelding 77: voorhoofdsbeen van 

een man (thorus supraorbitale aan 

onderzijde foto) dat afkomstig is uit de 

mestpakketten. Het bot is zeer 

verweerd en moet op grond van de 

context ouder zijn dan het 

Broederenkerkhof. 

Benen voorwerpen zijn schaars onder het botmateriaal. Er zijn twee metapodia van 

varkens met een doorboring die door beide zijden heen gaat. Dergelijke botjes zijn 

vaker aangetroffen (o.a. in Leiden), maar er is nog geen definitieve verklaring voor 

gevonden. Er is wel een functie als snorrebot (type 2) voor geopperd. 44 Het schijnt 

mogelijk te zijn om via een jojo-techniek geluid te produceren met de botjes, maar dit 

is veel moeilijker dan met een gewoon (type 1-) snorrebot, dat alleen maar 

rondgeslingerd hoeft te worden. De verklaring als snorrebot komt op ons niet echt 

overtuigend over, al was het maar omdat er twee van deze voorwerpen vlak naast 

elkaar zijn aangetroffen. Een alternatieve verklaring zou kunnen zijn dat het hier gaat 

om houtje-touwtjeknopen. Het principe werd in de 13 e eeuw in ieder geval wel 

toegepast bij schoensluitingen, waarbij een leren rolletje als knoop werd gebruikt. 45 

Wellicht dat deze knopen een goedkoop alternatief waren voor metalen sluitingen. 

Er zijn in dit tracé twee wolkaardkammen gevonden. Eén ervan komt uit de mestlaag 

zelf, de ander uit de mestige vulling van een paalspoor (van een uitgetrokken paal) uit 

de 13 e -eeuwse rooilijn ter hoogte van Broederenkerkplein 17. Deze kammen zijn 

gezaagd uit rundermetapodia. Bij één exemplaar is er een extra bevestigingsgaatje 

geboord in de hoek. Dergelijke kammen worden overigens met enige regelmaat 

43 e 

Groothedde 1999, het grafveldje uit de 7 eeuw is aangetroffen onder Waterstraat 10. 

44 

Van Vilsteren 1987, p. 52 

45 

De Zutphense exemplaren hebben overigens allen ronde leren knoopjes 

58

gevonden in Zutphen, onder meer ook bij dit project nog aan de noordzijde van het 

Broederenkerkplein. 

Afbeelding 78: twee doorboorde 

varkens-metapodia: een beentjetouwtje 

sluiting? 

Tot slot moet nog een benen mesheft worden vermeld. Dit mesheft is voorzien van 

kerfsnedeversiering met kruisende lijnen, parallelle lijnen en visgraatmotieven. Aan 

de zijde van het lemmet is het heft aan de binnenzijde iets rechthoekig bijgesneden en 

zijn twee spijkergaatjes te zien. Het meest bijzondere van het voorwerp is echter de 

inhoud. Omdat het gebruikte bot hol is, was het niet mogelijk de doorn van het mes in 

te branden. Hiertoe is een spits toelopend stukje hout met een rechthoekige doorsnede 

ingebracht. Dit is vastgezet met twee kleine spijkertjes (niet meer aanwezig). Toen het 

heft voltooid was, is de doorn van het nog gloeiende mes in het hout gebrand. Het 

lemmet is niet teruggevonden. Soortgelijke mesheften met vergelijkbare versieringen 

zijn vaker teruggevonden in Nederland. De meeste komen echter uit het Friese gebied 

(terpen, Dorestad) en zijn slecht of niet gedateerd. Meestal veronderstelt men dat ze 

uit de vroege middeleeuwen stammen. Bij het Zutphense heft is dit vanwege de 

context (met daarbij de uitstekende conservering inclusief hout) uitgesloten. 

Afbeelding 79: versierd benen mesheft. 

6.3.3. Leer 

In totaal zijn 553 stuks leer verzameld. Het overgrote deel hiervan bestaat uit 

afsnijdsels dat als productieafval van een schoenmaker of –lapper kan worden 

bestempeld: 73%. 26% bestaat uit resten van schoenen en 1% uit varia. 

Onder de schoenresten vinden we twee nagenoeg complete exemplaren, een hoge en 

een lage schoen. Er komen twee typen sluitingen voor: het ene type heeft vetertjes met 

knoopjes aan het uiteinde die door een spleetje aan de ander zijde worden gestoken. 

Ook op de wreef bevindt zich zo’n vetertje, dat de verbinding vormt met het deel 

59

oven de enkel. 73% van de sluitingen bestaat uit dit type (n = 9, waarbij alleen de 

delen met de knoopjes zijn geteld en niet de vetergaten). Het andere type bestaat uit 

verticaal ingevlochten leren riempjes waar vervolgens een horizontale veter door heen 

geregen is. Dit type maakt 27% van het totaal uit. Waarschijnlijk bevonden zich onder 

de schoenen oorspronkelijk ook typen met gespjes. Ook combinaties gespjes / leren 

knoopjes komen voor. Er zijn vier 13 e -eeuwse gespjes gevonden, waarvan echter niet 

meer uitgemaakt kan worden of ze deel van een schoenriempje zijn geweest of van 

een ander riempje. 

De zoolvorm varieert. De meeste zolen hebben een relatief ronde neus en één 

exemplaar is opvallend hoekig. Uit het leerbewerkingsafval blijkt ook dat oude zolen 

werden gerecycled, er zijn nieuwe kinderzolen uit gesneden. 

Afbeelding 81: diverse zoolvormen 


schoenreconstructies 

gebaseerd op 

vondsten uit de 

Kreynckstraat. 

60

Afbeelding 82: delen van rijgschoenen (boven) en knoopjesschoenen (onder). 

61

Er zijn ook twee vierkante en één halfrond stuk met stiksels gevonden. Waarschijnlijk 

gaat het hier om delen van tassen. 46 Bij een ander halfrond stuk zijn enkele grotere 

gaten te zien. Waarschijnlijk hebben we te maken met een rijgbuideltje (zie afbeelding 

83). Indien er echter een koord door de gaten zou hebben gezeten, dan zou men daar 

rimpels rond omheen verwachten, en dit is niet het geval. Gaat het om een mislukt 

halffabrikaat? 

Twee stukken riem verkeerden in slechte staat. Het is niet te zeggen waar ze deel van 

hebben uitgemaakt. 

Afbeelding 83: links vermoedelijk binnenvak van een tas; midden een tasklep, rechts: 

mogelijk deel van een mislukt (nooit gebruikt) rijgbuideltje 

Er zijn twee schedes gevonden. De kleinste is van een mes. Het is een slordig stuk dat 

op de naad is verstevigd met een ijzeren niet. Aangezien alleen de punt bewaard is 

gebleven is niet duidelijk hoe lang de schede oorspronkelijk was. 

Een relatief bijzonder stuk is de het bovenste deel van een zwaardschede met een 

breedte van 6 cm. Aan de achterzijde zijn twee maal twee sneetjes waar een 

ophangingsriem doorheen gehaald kon worden. Ook aan de voorzijde zijn twee 

sneetjes gemaakt waar riempjes doorheen geregen konden worden. De afdruk van 

deze twee kruisende riempjes is zichtbaar gebleven. Exact hetzelfde patroon is ook 

afgebeeld op een beeld van graaf Ekkehardt op de dom van Naumburg, terwijl een 

zwaard met leren schede van exact hetzelfde type ook is teruggevonden in het graf 

van Fernando de la Cerda in Burgos. Het beeld dateert uit ca. 1260, terwijl Fernando 

(de broer van de koning van Castilië en Léon) gestorven is in 1270. Hiermee komen 

we dus op een datering in het midden van de 13 e eeuw, hetgeen goed overeenkomt 

met de datering van de Zutphense schede. De bijbehorende zwaarden zijn relatief 

brede, platte slagzwaarden (type Oakeshott XII) die grofweg gedateerd worden tussen 

1200 en 1325. 47 De slagzwaarden zijn ontworpen om in maliënkolders te hakken. 

46 vergelijk Barwasser en Goubitz 1990, p. 85 

47 Van Driel-Murray 1990, Oakeshott 1964 

62

Vanaf het midden van de 13 e eeuw werden maliënkolders steeds meer voorzien van 

stalen plaatwerk, tot het rond 1340 geëvolueerd is in een sluitend harnas. Evolutie is 

altijd een wisselwerking tussen twee partijen, en ook het zwaard veranderde dus. Van 

een slagwapen werd het een smaller stootwapen dat tussen de harnasplaten door 

gestoten moest worden 

Afbeelding 84: links het bovenste deel van een zwaardschede met riemgaatjes en rechts het 

onderste deel van een messchede met gaatje en ijzeren niet. 

Afbeelding 85 (links): 

zwaardgevest en schede 

uit 1270 van Fernando de 

la Cerda (Burgos). Ook 

hier zien we dezelfde 

riembevestiging 

Afbeelding 86 (rechts): 

detail van het 

stichtingsbeeld van graaf 

Ekkhardt in de dom van 

Naumburg (ca. 1260). We 

zien hier dezelfde 

ophanging als op de 

schede uit Zutphen. 

63

6.3.4. Metaalvondsten 

De 13 e -eeuwse mestige lagen bieden ook goede conserverende omstandigheden voor 

metaal, en in het bijzonder ijzer, dat in andere omstandigheden meestal alleen 

herkenbaar is in de vorm van een roestklomp. De hoofdmoot van de ijzervondsten 

bestaat meestal uit spijkers en dat is hier niet anders. Het is echter wel opvallend dat 

er twee typen spijkers voorkomen: één is de klassieke vierkante kopspijker met spitse 

punt, de ander is beitelvormig. Wat het verschil in functie is, is niet duidelijk, en ook 

in de literatuur hebben we dit fenomeen niet kunnen achterhalen. Daarnaast zijn twee 

duimen en twee breeuwsintels gevonden. 

Tot de bijzondere vondsten moet zeker het insigne gerekend worden dat als 

afbeelding 87 is weergegeven. In 1998 werd direct om de hoek ook een profaan 

insigne (ronde broche) gevonden in de mestige straatophoging voor Barlheze 57. 48 

Afbeelding 87: profaan insigne van loodtin. 

Er zijn drie fleurs de lis afgebeeld. 

Mogelijk was er oorspronkelijk ook een 

afbeelding in het midden. De afbeelding 

toont een computer-compilatie: het object is 

dubbelgevouwen en wordt op dit moment 

gerestaureerd. 

Een goed geconserveerd knijpschaartje van 104 mm lengte kan voor velerlei 

doeleinden zijn gebruikt, bijvoorbeeld door een schoenmaker om draad te knippen 

(zie afbeelding 88). Boven in de huisstratigrafie werd een bijlblad gevonden (zie 

afbeelding 63). 

Afbeelding 88: het knijpschaartje in ongerestaureerde toestand. 

48 Groothedde 1999 

64

Tot de bronzen objecten behoren vooral gespjes en ringetjes. De kleine gespjes zijn 

mogelijk gebruikt voor schoensluitingen, maar kunnen even goed voor andere 

riempjes zijn gebruikt. Een klein vierkant beslagstukje is vervaardigd uit koper. 

Afbeelding 89: diverse 13 e -eeuwse gespen uit de mestige straatophogingen in 

ongerestaureerde toestand. 

Het meest in het oog springend is een rond object met een doorsnede van 99 mm, 

gemaakt van koperblik. Aan de achterzijde zijn twee nieten van hetzelfde materiaal 

aanwezig en een gat van een derde. Deze nieten zijn niet gelijkmatig verdeeld over de 

cirkel. Het object werd op de stort aangetroffen. Uit de aanklevende mest kon worden 

vastgesteld dat het object uit de 13 e -eeuwse straatophoging afkomstig was. Het heeft 

de vorm van een umbo (schildknop), maar is daarvoor te klein, van het verkeerde 

materiaal en bovendien uit een tijd dat umbo’s niet meer in zwang waren. De nieten 

doen vermoeden dat het stuk als een beslag op leer heeft gezeten. Hoewel we een 

dergelijk object niet zijn tegen gekomen in de archeologische literatuur, vinden we 

dergelijke objecten wèl op historische 

afbeeldingen (vooral uit de 15 e eeuw). 

Regelmatig zijn ronde metalen 

objecten afgebeeld die zijn vastgezet 

op paardentuig, vaak op het hoofdstel. 

Deze platen bevinden zich op de 

plekken waar de riemen zich delen. In 

de provinciaal-romeinse 

archeologische literatuur vinden we 

deze objecten wel regelmatig terug in 

een zilveren uitvoering en staan ze 

bekend onder de naam phalerae. 49 

Afbeelding 90: de 13 e -eeuwse phalera uit 

de Kreynckstraat. 

De schijf is bijna identiek met de 15 e - 

eeuwse exemplaren. Hij is gebosserleerd 

uit koperblik en voorzien van drie nieten 

die bevestiging aan de leidsels mogelijk 

maakte (streepjes). 

49 

Er zijn zelfs exemplaren bekend uit de ijzertijd, zoals de beroemde zilveren “Sierschijf van Helden”, 

waarschijnlijk een Thracisch importstuk. 

65

Afbeelding 91: phalerae op middeleeuws paardentuig op een schildering uit “Les très riches 

heures du Duc de Berry” van de gebroeders Van Limburg (15 e eeuw). Let met name op de 

phalera op de borst van het linker paard en die op de flank van het rechter paard. 

Munten 

In de 13 e -eeuwse ophogingen zijn geen munten aangetroffen. Wel uit de periode erna. 

Deze 29 munten zijn vooral afkomstig uit de bovenlagen van het gehele riooltracé. De 

zilveren groot uit circa 1400 kwam reeds eerder ter sprake, deze is bij de watermolens 

gevonden. Het is de enige middeleeuwse munt die tijdens het project is gevonden. 

Vijf munten (duiten) dateren uit de periode van de Republiek (17 e en 18 e eeuw). Twee 

daarvan komen uit Huissen uit het begin van de 17 e eeuw, geslagen onder de 

gepossideerde vorsten van Kleef. De Huissense munten werden vanwege hun slechte 

kwaliteit in 1624 verboden. Mogelijk zijn ze toen weggegooid op het toenmalige 

kerkhof van de Broederenkerk, waar ze werden aangetroffen. Verder is een 

zogenaamde Spielmarke, een rekenpenning met de afbeelding van een anker 

gevonden. 15 munten dateren uit de Koninkrijksperiode (1820-1965). Tot slot zijn 

zeven munten vanwege hun slechte conserveringstoestand of slijtage niet nader te 

determineren. 

66

6.3.5. Natuursteen 

Natuursteen is slechts in geringe hoeveelheden aangetroffen. Het gaat om de volgende 

soorten. 

Vuursteen is bewust aangevoerd en kan niets te maken hebben met keienbestratingen 

omdat die er in de Kreijnckstraat niet waren, in tegenstelling tot in andere straten. Met 

enige regelmaat zijn er stukken vuursteen verzameld. Het gaat om brokken en niet om 

knollen. De stukken hebben hoekige breuken en grove afslagnegatieven. 

Waarschijnlijk werden ze gebruikt in combinatie met een vuurslag. Sommige stukken 

zijn verbrand. Dit kan met aangetoonde woningbranden of de nabijheid van de haard 

te maken hebben. 

Krijt is ook met enige regelmaat aangetroffen, en dan vooral aan de Barlhezezijde. 

Wellicht werd het zeer zachte materiaal, te zacht voor constructieve doeleinden, 

gebruikt bij de leerproductie (zie ook 6.1). Ook het veelvuldig voorkomen in juist het 

deel aan de waterkant, waar men de leerlooiers zou verwachten, kan hier op wijzen. 

Kalk werd in de vorm van sterk basische looierskalk of kalkmelk (gebluste kalk ofwel 

calciumhydroxide) gebruikt om de opperhuid met haren los te weken van de 

lederhuid. De vuile kalkmelk werd vervolgens weer gebruikt in de “rottende kalk”kuip. 

Onder invloed van de kalkmelk ontbonden de resten van de opperhuid waarbij 

ammonia vrijkwam. Met behulp van de ammonia kon de huid verder ontvet worden. 50 

Tefriet is ook met enige regelmaat verzameld. Van het materiaal werden kweernen 

(handmolens) gemaakt, en in ieder huishouden zal er een aanwezig zijn geweest. 

Leisteen is slechts in zeer geringe hoeveelheden aangetroffen. Het zal ter plekke dus 

zeker niet voor dakbedekking zijn gebruikt en eerder ruis zijn van belangrijke 

gebouwen elders in de stad. Wel zijn er twee voorwerpen van leisteen gevonden: een 

rond stukje met een doorboring en een vierkant stukje met een spijkergaatje (zie 

afbeelding 92). Van de eerste vorm zou men zich kunnen voorstellen dat het als 

spintolletje is gebruikt, of, de klassieke interpretatie, als speelschijfje. In het andere 

geval lijkt er een daklei met spijkergaatje bijgewerkt te zijn voor een onbekende 

functie. 

Afbeelding 92: leistenen 

voorwerpjes. 

Tufsteen en moerasijzererts. Er zijn in de rioolsleuven van de Broederenkerkhof en de 

Kreynckstraat diverse stukken tufsteen en moerasijzererts gevonden. De combinatie is 

suggestief en doet denken aan de kistwerktorens langs de Rozengracht. Het kan echter 

ook gaan om sloopmateriaal van grafelijke gebouwen op de plek waar nu de 

Broederenkerk staat. Het materiaal kan niet afkomstig zijn van de kerk zelf omdat 

50 Obreen 1906 

67

deze van na de 13 e -eeuw dateert. In 

de sleuf ten zuiden van de 

Broederenkerk is eveneens een ruw 

geprofileerd tufsteenblok gevonden 

waarvan de context niet helder is. Dit 

stuk zou eventueel wel van een 

restauratie van de kerk afkomstig 

kunnen zijn, hoewel de specifieke 

vorm ervan niet terug te vinden is in 

het gebouw. 

Afbeelding 93: een blok moerasijzererts 

van de Rozengracht ex situ. 

7. De 12 e -eeuwse versterking langs de Rozengracht 

De gevonden stukken tufsteenbouw cq. kistwerk aan de Rozengracht staan uiteraard 

niet op zichzelf, al was meteen duidelijk dat de vondst uitermate bijzonder is. Het is 

nuttig om eerst te inventariseren wat er in Zutphen op dit gebied al bekend is en hoe 

de nieuwe vondsten daar in passen. Daarna kunnen vergelijkingen gemaakt worden 

met dergelijke structuren in andere Nederlandse steden. 

In het algemeen kan gesteld worden dat tufsteenbouw in Nederland grofweg thuis 

hoort in de periode van circa 800 tot 1250. Het materiaal was hoofdzakelijk afkomstig 

uit Romeinse forten en steden als Nijmegen en Xanten, en werd in het laatste deel van 

de gebruiksperiode ook weer opnieuw gewonnen in de groeves ten westen van 

Andernach in de Eifel. Dát het inderdaad om romeins materiaal gaat is onder meer 

gebleken in Deventer, waar in het kistwerk ook stukken romeins baksteen zijn 

verwerkt. 51 In Zutphen wordt tufsteen in combinatie met romeinse gebakken stenen 

ook regelmatig aangetroffen in de bewoningslagen uit de 9 e tot 11 e eeuw. 52 

Het bouwmateriaal werd gebruikt voor geestelijke gebouwen (zoals kerken, kloosters 

en kapittelgebouwen), vorstelijke gebouwen (zoals paltsen en vroege adellijke 

woontorens) en militaire structuren. Ook is tufsteen aangetroffen als bouwmateriaal 

voor vroeg versteende burgerhuizen in Deventer, Zutphen en Utrecht. In de 

middeleeuwen stond het materiaal bekend als duyfsteen of dufsten. Het werd onder 

andere naar Holland, Groningen, Friesland en Jutland geëxporteerd. 

Dat tufsteen verdrongen wordt door baksteen heeft vooral met de politieke situatie in 

de middeleeuwen te maken. In de 11 e en een groot deel van de 12 e eeuw kon het 

materiaal makkelijk worden geïmporteerd omdat de vracht door één koninklijk gebied 

vervoerd kon worden. Na het afbrokkelen van de rijksmacht en de opkomst van vele 

territoriale vorstendommen moest tussen Andernach (de stapelplaats) en Arnhem in 

de 13 e eeuw liefst 15 keer tol worden betaald, waardoor de kosten met 35 tot 75% 

stegen! 53 Lokaal baksteen produceren werd goedkoper. Baksteen is overigens in de 

vroege 13 e eeuw her-uitgevonden. Een minstens zo belangrijke oorzaak voor het 

goeddeels verdwijnen van tufsteen was dat de steden in de 13 e eeuw in wezen 

zelfstandige staatjes werden en de tufsteen aanvankelijk bestemd was voor 

rijksgebouwen, kerkelijke gebouwen en de (rijk)adel. In de kerkbouw bleef tufsteen 

wel nog –tolvrij- lange tijd in gebruik voor bijzondere toepassingen en decoratie. 54 

51 

Bartels 2006, p.82 

52 

Groothedde 1999b en 2004 

53 

Bartels 2006b, p.26; Van Kempen 1997, p.71 

54 

De geestelijkheid was vrijgesteld van betaling van de rijkstollen en ook van de tol van het Gelderse 

Lobith. 

68

Tufsteen werd in de 12 e eeuw vooral gebruikt in de vorm van kistwerk: een tufstenen 

schil die om een kern lag die vervaardigd was uit grote platte brokken moerasijzererts, 

samengevoegd met mortel. Tufsteen werd vanaf de 15 e eeuw grootschalig uit oude 

gebouwen gesloopt en vermalen tot gruis als bestanddeel van trasmortel. 55 De 

Romeinen gebruikten reeds een vulkanische as-component (pozzulaan) in hun beton, 

waardoor het materiaal fors in kracht toenam. 

Door deze laat-middeleeuwse tufsteenexploitatie is wat er in de bodem aan tufsteen 

wordt gevonden een fractie van wat er oorspronkelijk geweest is. 

7.1. Historisch kader en burchtontwikkeling in Zutphen van de 9 e tot 12 e eeuw. 

In de negende eeuw was Zutphen het bestuurlijk centrum van een graafschap aan de 

IJssel. Dit graafschap was een onderdeel van het Frankische rijk van Karel de Grote 

en zijn nakomelingen. Het graafschap werd namens de Frankische koning bestuurd 

door leden van het aristocratische gravengeslacht van Hamaland. Aan de noordrand 

van dit graafschap lag de handelsplaats Deventer waar ook een belangrijk 

kapittelklooster gevestigd was. Zutphen en Deventer werden in 882 door vikingen 

aangevallen en verwoest. Als reactie werd de eerste grootschalige versterking van 

Zutphen aangelegd: de ringwalburg. De burg werd aangelegd tussen 886 en 895 door 

hertog Everhardus van Hamaland, graaf van de IJsselgouw, in opdracht van de 

Frankisch-Lotharingse koning. Dergelijke versterkingen verschenen langs de rivieren 

en kusten van noordwest Europa als reactie op de veelvuldige vikingaanvallen in de 

periode 879 tot 892. 56 

De ringwalburg is een ronde versterking van aarden wallen en diepe grachten. De 

burg lag strategisch op het rivierduinencomplex aan de IJssel. Bij de aanleg van de 

wallen en grachten maakte men handig gebruik van het aanwezige reliëf. De ligging 

van de ringwalburg is goed af te lezen in de huidige topografie van de stad. De wallen 

en grachten aan de noorden oostzijde tekenen zich af in het verloop van de huidige 

markten Groenmarkt, Houtmarkt en Zaadmarkt. De aanleg van de 10 hectare grote 

ringwalburg en de daarbinnen gelegen wegenstructuur betekende voor Zutphen de 

blauwdruk voor de ontwikkeling van de middeleeuwse stad. Centraal in de burg lag 

de grafelijke hof. De in 882 verwoeste houten zaal en de opvolger uit de 10 e eeuw zijn 

in 1946 opgegraven. Voor de hofgebouwen lag een open terrein waar de markt werd 

gehouden en waar de rechtspraak in de open lucht werd uitgeoefend. Verder was er in 

de burg een kleine parochiekerk (de voorganger van de latere Sint Walburgiskerk), 

boerderijen, opslagplaatsen voor van voedsel en woningen van ambachtslui. Alle 

gebouwen, behalve de kerk, waren van hout, vlechtwerk en leem. 

In de 11 e eeuw speelt de strijd van het Salische koningshuis tegen de macht van de 

Lotharingse hertogen (Huis van Verdun). Deze macht werd door de koning Hendrik 

III (1039-1054) steeds verder ingeperkt. Onder andere werden hele graafschappen die 

in leen waren van de Lotharingse hertogen door de koning aan de bisschoppen 

beleend. In 1046 werd Drenthe aan de bisschop van Utrecht beleend en in 1047 ging 

de leen van Fivelgo in Friesland over in handen van de bisschop van Bremen. In de 

periode 1047-1048 voerde de Lotharingse hertog Godfried met de Baard samen met 

de Vlaamse graaf oorlog tegen Hendrik III om zijn macht terug te krijgen. Dit 

mislukte en ook het graafschap in Hamelande (waar Zutphen bij hoorde) werd aan de 

Utrechtse bisschop Bernold toegewezen. 

55 O.a. Bartels 2006 a, p.26-27 

56 Zie Groothedde 2004, Fermin en Groothedde 2006a 

69

Binnen de ringwalburg werd in opdracht van Hendrik III of een voorganger een 

imposant tufstenen paleis (‘palts’) gebouwd in Romaanse vorstelijke stijl. 57 De palts, 

zo bleek uit de opgravingen van 1946, 1995 en 1999, was maar liefst 54 meter lang en 

12,5 meter breed en had een uitgebouwd portaal met bordes aan de lange noordzijde 

en een westvleugel. Bisschop Bernold van Utrecht stichtte naast de palts een grote 

Romaanse kapittelkerk, gewijd aan Sint Pieter (en sedert 1105 aan St. Walburga). De 

kerk deed in de elfde eeuw dienst als ceremoniële paltskerk. De imposante vorstelijke 

architectuur, een rivierfront van 120 meter natuurstenen gebouwen, drukte de 

onbetwiste macht uit van de keizer en de Utrechtse rijksbisschop. De 9 e -eeuwse 

ringwalburg met twee concentrische grachten wordt ook aangepakt. De buitenste 

smalle spitsgracht wordt gedempt en de binnenste brede gracht wordt fors breder en 

dieper: 20 meter breed en vijf meter diep. Ongetwijfeld is met het vele vrijkomende 

zand de hoofdwal fors verhoogd en verbreed. Deze gracht was zonder twijfel 

watervoerend. C-14 onderzoek levert voor deze ingreep een datering op van 1020- 

1157 cal. A.D. 58 In 1999 en 2005 werd bovendien vastgesteld dat er ter hoogte van de 

Wijnhuistoren mogelijk een motteachtige binnenversterking is geweest die de toegang 

via de Hofstraat bewaakte. Bij beide onderzoeken is een gracht aangetroffen die het 

terrein onder de Wijnhuistoren (het huis Vreden) en het huis Morgensterre omsloot. 59 

Een dergelijke situatie is ook bekend bij de Duno. 60 

Leden van een aristocratisch geslacht, die zich graven van Zutphen noemden, 

bestuurden de burg namens de bisschop tussen ca. 1050 en 1120. Zutphen kwam na 

1100 steeds meer in de machtsgreep van de graven van Zutphen. De leenband met 

Utrecht werd zwakker. Het grafelijk huis van Zutphen is te vervolgen via Godschalk 

(1058 - 1063), Otto I de Rijke (1063 - 1113) en zijn zoon Hendrik (1107- ca. 1120). 

Toen stierf het Zutphense gravengeslacht uit. 

Na een groot machtsconflict in de jaren 1122-1125, waarbij de strijd om de Zutphense 

erfenis ook een rol speelde, gaat het graafschap over in handen van bisschop Diederik 

van Münster, die een broer was van de laatste graaf van Zutphen, Hendrik. Direct 

rond de palts en de kapittelkerk werd een 16 meter brede en meer dan vijf meter hoge 

aarden wal en een 13 meter brede en drie meter diepe gracht aangelegd. Onder de wal 

werd tijdens archeologisch onderzoek een dikke brandlaag met puin aangetroffen wat 

wijst op oorlogshandelingen voorafgaande aan de aanleg van de binnenburcht. 61 Een 

vierkante tufstenen poort van 8 x 8 meter in de Lange Hofstraat gaf toegang tot het 

bestuurlijk centrum van de stad . Ook aan de Waterstraat is een opening in de wal 

aangetoond. Het is dus aannemelijk dat de binnenversterking is aangelegd door 

Diederik van Münster, gesteund door Lotharius III. 

57 

Bastemeijer en Groothedde 1999, Groothedde 2004b. Er wordt inmiddels door Aad Bastemeijer een 

vroegere datering voor de Zutphense palts vermoed (Bastemeijer in prep.). Mogelijk is de palts 

gebouwd kort na 1020 toen na de ‘val’ van graaf Balderik het Hamalandse graafschap terug viel aan de 

koning. Een datering van de bouw door de koning rond 1050 is volgens hem merkwaardig. Het 

graafschap wordt immers weggeschonken door de koning. Van Winter (pers. com.) opperde de 

mogelijkheid dat de palts gebouwd zou zijn door rijksbisschop Bernold als geste aan zijn vorst. 

Jongbloed (2006) gelooft niet in de koninklijke achtergrond van de Zutphense burcht en ziet in Otto de 

Rijke de bouwheer. Hij zou als indirecte en laatste nazaat van de Ottoonse keizers zijn koninklijke 

pretenties hebben willen uitdrukken in dit vorstelijke gebouw. De archeologische vondsten laten een 

datering van de bouw toe in de hele elfde eeuw met als grootste waarschijnlijkheid de periode 

(975)1000-1050. 

58 

Fermin & Groothedde 2006a 

59 

Fermin & Groothedde 2006a 

60 

Schut 2003 

61 e 

Vermeld moet worden dat de 12 -eeuwse brandlaag tufsteenbrokken bevatte, mogelijk een relict van 

de sloop van bijgebouwen van de palts. 

70

Waarschijnlijk pas in 1138, het jaar van de dood van Rooms-keizer Lotharius III, valt 

het graafschap in Gelderse handen. In dat jaar wordt keizer Lotharius opgevolgd door 

Koenraad III, die een bondgenoot was van de Gelderse graaf Gerard II en zijn 

minderjarige zoon Hendrik die zich graaf van Gelre en Zutphen ging noemen. 62 De 

vrouw van Gerard II en moeder van Hendrik was Irmgard van Zutphen, de dochter 

van graaf Otto de Rijke. Zij wordt als erfdochter ingezet om de Zutphense erfenis in 

Gelderse handen te krijgen. 

Graaf Hendrik heeft de burg Zutphen als residentie gebruikt waar hij met zijn familie 

en gevolg gedurende lange tijd verbleef. Het paltsterrein is, zo blijkt uit de 

opgravingen op en rond het plein ’s-Gravenhof, in de 12 e eeuw intensief bewoond 

geweest. Hendrik I bestuurde Zutphen en het graafschap eigenmachtig en bevorderde 

de vestiging van kooplieden en ambachtslui, die hij in ruil voor hun afhankelijkheid 

en steun bescherming bood. De nieuwe nederzetting ten noorden van de oude 

ringwalburg (nu het Beukerstraat- en Barlhezekwartier) liet de graaf van een eigen 

omwalling voorzien. 

Deze nieuwe versterking buiten de ringwalburg liep via de Bernhardsteeg (Cleyne 

Wandt) en de Oude Wand richting Rozengracht. Het aantal concrete waarnemingen 

van deze versterking is beperkt. Onder de Schupstoel werden meerdere malen 

aanwijzingen gevonden voor een 20 meter brede watervoerende gracht die in de 13 e 

eeuw alweer gedempt is. 63 Bovendien werden onder Schupstoel 5 aanwijzingen 

gevonden voor een 11 e - en vroege 12 e -eeuwse bewoningslaag onder een wallichaam. 

De wal dateert dus op zijn vroegst uit de vroege 12 e eeuw. Ter hoogte van 

Beukerstraat 77-85 werden door Rob Wartena in 1971 houten palen waargenomen in 

deze grachtzone. Deze werden door hem als steigerpalen voor een haventje 

(Schupstoel = Scheepstol) geïnterpreteerd, maar het zou zeer goed mogelijk kunnen 

zijn dat hij de brugpalen van de oversteek over de Berkel in de route Beukerstraat – 

Laarstraat heeft waargenomen. De wal wordt vóór 1250 weer geslecht om ruimte te 

winnen wanneer de bakstenen stadsmuur wordt gebouwd. De 12 e -eeuwse gracht werd 

eveneens waargenomen bij een rioolbegeleiding in 1999, waar de gracht ter hoogte 

van Turfstraat 28 en 33-35 de straat overstak, en schuilging onder een vroeg-13 e - 

eeuwse houten straat. 64 

Tot slot zijn in 1977 aanwijzingen gevonden op het pandhofterrein van het 

Dominicanerklooster op het Broederenkerkplein. De oudste bewoningssporen daar 

dateren van rond 1175. Deze omvatten onder meer de vleilaag van een tufstenen 

muur. Het is meer dan aannemelijk dat dit gebouw binnen de versterking werd 

gebouwd. Dit gebouw werd in de 13 e eeuw uitgebreid met een bakstenen zaalbouw, 

die in de 14 e eeuw als dormitorium van het klooster werd opgenomen. 65 Dit klooster 

wordt echter pas gesticht in 1293, toen gravin Margaretha van Dampierre (de vrouw 

van Reinoud I van Gelre) het terrein met daarop een aedificium (gebouw) schonk aan 

de Dominicanen. 

De 12 e -eeuwse tufsteenfundering en de 13 e -eeuwse bakstenen zaal hoorde zeer 

waarschijnlijk bij een door de Gelderse graaf Hendrik I gestichte grafelijke hof. 

62 Bastemeijer en Groothedde 1999. 

63 Fermin & Groothedde 2006b, Groothedde 2001 

64 Groothedde 1999, 2001 

65 Bastemeijer en Groothedde 1999, Groothedde 2001 

71

Afbeelding 94: reconstructie van de 12 e -eeuwse versterkingen, geprojecteerd op de 

paleoreliëfkaart (Gemeente Zutphen – BAAC bv). Aan de IJsselzijde zijn de gegevens schaars, 

waardoor daar een deel niet is weergegeven. In zwart zekere tufstenen gebouwen, in grijs 

vermoede poorten en torens. 

72

De hof met de oude palts in de ringwalburg behoort op dat moment nog formeel toe 

aan de bisschop van Utrecht, en komt pas in de loop van de 13 e eeuw in handen van 

de Gelderse graven en wordt dan pas het Gravenhof. Beide hoven waren verbonden 

door middel van een kaarsrechte straat: de Hofstraat. 66 En hier komen we weer uit op 

het aangetroffen kistwerk S 40 van de rioolbegeleiding. 

7.2 De versterking langs de Rozengracht 

Wanneer we deze gereconstrueerde Hofstraat doortrekken over het kloosterterrein, 

komen we precies rechts uit van het grootste fragment tufsteenbouw in de 

Rozengracht, S 40. Precies op deze locatie zou de straat door de versterking heen 

moeten gaan. Hier zou een poort gestaan moeten hebben en het kan haast niet anders 

of het aangetroffen fragment S 40 is de zuidwestelijke muuraanzet van de 

poortdoorgang. De zuidoostzijde bevindt zich net buiten (ten noorden van) de 

rioolsleuf (zie 3.1 en afbeelding 30). Ongeveer 90 meter oostelijker, op het einde van 

de Turfstraat, bevindt zich nog een oude poort, de Engepoort. Deze poort bevindt zich 

echter 25 meter ten noorden van de Oude Wandversterking, en het kistwerk ervan 

bevat naast mortel en moerasijzererts ook baksteenbrokken. De buitenschil bestaat, 

voor zover waargenomen, uit baksteen. De poort wordt in de vroege 13 e eeuw 

gedateerd. 67 De Engepoort is het resultaat van een stadsuitleg. Deze uitleg buiten de 

Oude Wand - Rozengrachtversterking heette de Hagen en omvatte de straten Oude 

Wand, Komsteeg, Rijkenhage en Armenhage. De uitleg was weer het logische gevolg 

van de bouw van het watermolencomplex en het uitgraven van de Molenbeek door 

graaf Gerard IV (1207-1227) of Otto II (1227-1271). De Berkel, die ten oosten van 

Zutphen in de IJssel uitmondde, werd met een nieuwe stuwbeek verbonden met de 

oude gracht ter plaatse van de Berkel langs de Rozengracht. De plaats van de molens 

was logisch: precies op het punt in de zandrug waar het water optimaal kon worden 

gestuwd, daar waar het grootste verval naar IJsseldal is. Voor de oude poort lag nu de 

molenkolk. De nieuwe poort en de brug over de molenbeek konden niet bij de 

onstuimige molenkolk blijven liggen maar moesten daar ten oosten van worden 

gesitueerd. Het noordelijke deel van de Hofstraat werd omgeleid en liep nu met een 

knik naar het noordoosten als Turfstraat richting de nieuwe Engepoort. Tijdens de 

rioolbegeleiding van 1998 in de Turfstraat werd al vastgesteld dat de mestophoging en 

de oudste houten straat van de Turfstraat koud op de prestedelijke akkerlaag ligt. 68 

Het gaat dus inderdaad om een nieuwe vroeg 13 e -eeuwse straat. Ook voor de Oude 

wand is dit vastgesteld. 69 In tweede instantie, ergens tussen 1225 en 1250, moet de 

Engepoort zijn gebouwd, die de oudste houten straat oversnijdt, gevolgd door de 

aanleg van een tweede houten wegdek in beide straten. 

Nu de hoofdroute niet meer over het grafelijke hofterrein liep, kwam er ruimte om een 

nieuw gebouw te bouwen. De 13 e -eeuwse bakstenen zaal, die schuil gaat in het 

Dormitorium, staat precies in de lijn van de oude doorgaande route. De Hofstraatroute 

liep nu recht op de kopgevel van de nieuwe grafelijke zaal aan. Daarmee kreeg de 

straat een nieuwe uitstraling die welhaast vorstelijk genoemd kan worden. De straat 

liep van de oude palts naar de nieuwe grafelijke zaal. 

Na de overdracht van het gebouw en grond aan de Dominicanen in 1293 kon 

bovendien het kloosterterrein ommuurd worden zonder dat er een straat dwars door 

heen liep. De 12 e -eeuwse tufstenen poort werd waarschijnlijk afgebroken toen de 

herinrichting voltooid was. In de profielen is namelijk een laag kistwerkpuin te zien 

66 Bastemeijer en Groothedde 1999 



69 Fermin, Groothedde en Van Krimpen 2006 

73

die doorsneden wordt door een vroeg 14 e -eeuwse kuil. In die tijd was de poort dus al 

gesloopt, maar mogelijk zelfs eerder. 

Bij aanvang van het onderzoek was nog onduidelijk of er langs de Berkel een 

verdedigingswal dan wel een stadsmuur had bestaan, die vooraf ging aan de 

ommuring van de Nieuwstad. Uitgangspunt was dat de versterking uit de eerste helft 

van de 13 e eeuw zou dateren op grond van de datering van de Engepoort. De 

Apensterttoren zou bij deze versterking horen. De oostelijke tegenhanger was de toren 

het Rondeel op het Hagepoortplein. Aldus moest er een noordelijke stadsmuur of wal 

hebben gelegen die het resultaat was van de stadsrechtverlening en de eerste 

stadsuitleg buiten de Oude Wandversterking. Wel werd een 12 e -eeuwse fase vermoed 

voor de versterking langs de Rozengracht die de voortzetting vormde van de Oude 

Wandversterking. Dat deze versterking reeds tufstenen torens en een poort zou 

bevatten, was een volstrekte verrassing. 

De ligging van de gevonden stukken kistwerk maken het mogelijk de 12 e -eeuwse wal 

beter te positioneren. De tufstenen torens stonden namelijk in de wal. De relatieve 

ondiepe ligging van de onderzijde van de funderingen van de Apenstert en de poort S 

40 maken het ook waarschijnlijk dat ze in het waltalud stonden. De funderingen zijn 

niet tot op de schone ondergrond (C-horizont) gefundeerd maar er ruim boven. Helaas 

loopt de rioleringssleuf parallel aan de wal in plaats van er haaks op en is de sleuf zo 

smal (95 cm) dat nergens een goede doorsnede te verkrijgen was. Het haakse profiel 

van werkput 2 (richting Broederenkerkplein) gaf geen duidelijk beeld vanwege de 

beperkte lengte van twee meter. Meer zuidelijk was het profiel sterk verstoord door 

muren en puinkuilen. Het profiel, dat de beste aanknopingspunten biedt, is het 

zuidprofiel naast de tufstenen poort. De opbouw is als volgt: het schone zand begint 

op 6.66 +NAP. Hierop ligt een oude akkerlaag (het gebied lag tot de 12 e eeuw buiten 

de wallen). Dan volgt een dun lemig bandje, en dáárop ligt een ongeveer 60 cm dik 

pakket lichtgrijsbruin zand waarvan de bovenste helft leemklonten en 

houtskoolpartikeltjes bevat. De combinatie van bijna schoon zand met leemspikkeltjes 

doet denken aan walzand zoals dat ook bekend is van de ringwalburg en de 

binnenburcht rond de palts. De leemspikkeltjes zijn mogelijk resten van de lemen 

bekleding van de zandwal. De onderzijde van de fundering van poort S 40 is 

aangetroffen op gelijke hoogte met de onderzijde van de walzandlaag: op 7.20 +NAP. 

Dat betekent dat de poort ‘verpakt’ zat in het wallichaam. Qua daterend materiaal 

vinden we in de onderste helft van de laag Pingsdorf-, Paffrath- en kogelpotaardewerk 

en bovendien kleine brokjes tufsteen en tefriet. De bovenste laag (met de leembrokjes) 

bevat alleen een kogelpotscherf met een scherpe randknik. Datering van het materiaal 

ligt in de 12 e eeuw. De walzandlaag is over een grotere lengte in de rioolsleuf 

waargenomen. Boven op dit pakket ligt een duidelijke slooplaag met moerasijzererts 

en kalkmortel. Deze laag wordt vervolgens weer doorsneden door een kuil uit de 

eerste helft van de 14 e -eeuw (bijna-steengoed en steengoed). Ook de restanten van de 

poort zelf zijn afgedekt met lagen met 14 e -eeuws materiaal. 

In de rioolsleuf zijn alleen de zuidelijke resten van de gebouwen aangetroffen. Dit 

betekent dat de gracht iets noordelijker heeft gelopen dan tot nu toe werd 

aangenomen, kortom: het meest westelijke stuk van de Molenbeek of Berkel is dus 

oorspronkelijk een 12 e -eeuwse gracht geweest. De Gelderse graaf heeft hier 

vervolgens de gegraven stuwbeek voor de watermolens op aangesloten en de 

Molenbeek/gracht was een feit zoals we hem tot op de huidige dag van vandaag 

kennen. 

74

Afbeelding 95: reconstructie van de 13 e -eeuwse veranderingen ten opzichte van de 12 e - 

eeuwse versterkingen (vergelijk afbeelding 94). In zwart zekere tufstenen gebouwen, in grijs 

vermoede poorten en torens in de 12-eeuwse wal. In rood de 13 e -eeuwse stadsmuur, in 

bordeauxrood de bakstenen grafelijke zaal en de grafelijke molens. In paars de nieuwe 

straten en in donkerblauw de molenbeek (bovenin) en stadsgracht (rechts). 

75

De nieuwe reeks tufstenen resten maakt het bovendien mogelijk een beter beeld te 

krijgen van hoe de verdedigingwal er uit heeft gezien. Uit eerder onderzoek (boringen 

op de Houtmarkt en de Schupstoel 70 ) weten we dat de grachten circa 20 meter breed 

zijn geweest en de wal waarschijnlijk circa 25 meter breed. De 12 e -eeuwse 

binnenburcht had een gracht van 13 meter breedte en een in de basis 16 meter dikke 

wal. 

Het gevonden deel van de poort S 40 was drie meter breed (massief). Let wel, dit 

hoeft niet de muurdikte te zijn omdat het hier een stuk van de zuidmuur links van de 

poortdoorgang betreft. Het heeft waarschijnlijk een even brede tegenhanger gehad en 

daar tussenin liep de poortdoorgang die toch zeker drie meter breed zal zijn geweest, 

hetgeen een totale breedte van circa 9 tot 10 meter oplevert. Dit is zeker een grotere 

poort geweest dan de tufstenen poort die in de Lange Hofstraat in het tracé van de 

binnenburcht stond. Deze ‘hofpoort’ mat ruim 8 x 8 meter. 71 De breedte van de 

gevonden resten van de Apensterttoren bedragen 8,75 meter. De tussenliggende 

kistwerkresten S 42 zijn fragmentarischer, maar ook minder omvangrijk. Als ze bij 

elkaar horen dan meten ze ruim vijf meter breedte. De omvang van de Apensterttoren 

is te verklaren vanuit de strategische ligging op de plaats waar de gracht bij de IJssel 

komt. 

Afbeelding 96: overzicht van de aangetroffen resten van kistwerk, alsmede de ligging van de 

middeleeuwse bakstenen muur S 23/39. 

Het veelvuldig aangetroffen kistwerk op een dergelijk klein traject als de Rozengracht 

doet vermoeden dat de wal was uitgerust met veel meer tufstenen torens dan tot nu toe 

werd aangenomen. In het tracé vanaf de Turfstraat, achter de Oude Wand, Schupstoel 

naar de Zaadmarkt moeten er nog meerdere zitten en ook kan nog een tufstenen poort 

worden verwacht in de zekere oostelijke stadsuitgang in de Beukerstraat. Wanneer we 

op zoek gaan naar een patroon waarin we tufstenen torens in het overige tracé mogen 

70 Fermin & Groothedde 2006a en b 

71 Groothedde 2004b 

76

verwachten, dan valt op dat een drietal nog bestaande middeleeuwse steegjes 

uitkomen op de geprojecteerde wal. Het gaat om de Vaaltstraat, de Agnietensteeg (die 

tot 1980 nog dood liep op het punt waar de wal gelegen moet hebben) en de 

Lombardsteeg. We zouden als hypothese naar voren willen brengen dat de stegen 

oorspronkelijk op tufstenen torens uitkwamen (zie afbeelding 94). Het regelmatige 

afstandspatroon ondersteunt de hypothese. Vanaf de hoek van de versterking bij de 

Zaadmarkt is de afstand tot de Vaaltstraat 65 meter. Vandaar is het 58 meter tot aan de 

veronderstelde voorloper van de Laarpoort in de Beukerstraat. Vandaar meet de 

afstand tot aan de Agnietensteeg wederom 65 meter. De afstand tussen de 

Agnietensteeg en de Lombardsteeg is 68 meter. Daarna wordt het speculeren want 

door de 13 e -eeuwse topografische veranderingen in de Turfstraat en noordelijke 

uiteinde van de Beukerstraat is het oorspronkelijke stratenpatroon niet meer bewaard 

gebleven. Vanaf de Lombardsteeg tot aan de poortfundering S 40 is het waltracé 

echter 192 meter lang, genoeg voor nog twee tufstenen torens met een gemiddelde 

onderlinge afstand van 64 meter. Van de poort tot aan de Apensterttoren ligt tot slot 

70 meter. De afstandsmaten zijn te regelmatig om als toeval te worden afgedaan. Ter 

vergelijking: de afstanden van de 13 e -eeuwse oostelijke stadsmuur: van de 

Spittaalpoort naar de toren aan de Oskamsteeg: 65 meter, vandaar naar de volgende 

toren: 60 meter, vandaar naar de Laarpoort: 55 meter, van de Laarpoort naar de 

zuidelijke Armenhagetoren: 60 meter, vandaar naar de noordelijke Armenhagetoren: 

60 meter en vandaar naar de hoek van de stadsmuur bij het Rondeel: 60 meter. 

In de regelmatige plaatsing van torens in het 12 e -eeuwse waltracé en de 13 e -eeuwse 

stadsmuur valt het kistwerkfragment S 42 uit de toon. Deze ligt op 55 meter van de 

Apensterttoren en op 15 meter van de poort (hart op hart). Mogelijk dat het een kleine 

tussenversterking was. 

Tot aan de vondsten aan de Rozengracht is alleen een tufstenen poort waargenomen 

op de plek waar de Lange Hofstraat door de binnenversterking gaat, terwijl een klein 

tufstenen torentje is ontdekt net ten westen van de poort in de Lange Hofstraat, net 

binnen de wal. Dit laatste torentje was overigens erg klein, 4 x 4 meter, was niet in 

kistwerk uitgevoerd maar in tufsteen met leemvoegen en stratigrafisch niet ouder dan 

laat 12 e –eeuws. 72 De ronde binnenzijde doet vermoeden dat het een traptorentje 

geweest is. 

Het is onduidelijk wat er op de wal heeft gestaan tussen de verschillende torens. In het 

Rijnlandse Duisburg was in de 12 e eeuw al sprake van een tufstenen stadsmuur tussen 

de torens, zonder onderliggende wal. De Duisburgse tufstenen stadsmuur leek op de 

honderd jaar jongere bakstenen stadsmuur van Zutphen. Voor de 12 e -eeuwse situatie 

is dat in Zutphen uitgesloten. Er zijn voldoende aanwijzingen voor een aarden wal als 

basis. Een volgende mogelijkheid is een tufstenen borstwering op de wal, een 

versteende palissade dus. Aangenomen dat die muur dan geheel zou zijn gesloopt dan 

zou er zeer veel sloopgruis en kistwerkresten over het gehele tracé moeten zijn 

aangetroffen. In zekere zin is dat wel het geval maar het lijkt o.i. niet voldoende om 

een tufstenen borstwering te veronderstellen. Anderzijds moet zich die muur hoog 

boven het huidige maaiveld, op de wal, hebben bevonden dus de kans dat daar iets 

van teruggevonden wordt is uiterst klein. Er blijft een andere mogelijkheid over: een 

houten palissade. Beide opties zijn niet te bewijzen noch uit te sluiten. De wal is weg 

en daarmee ook het bewijs voor de palissade. 

72 Groothedde 1999b 

77

7.2.1. De bakstenen muur 

Nadat de wal en de tufstenen torens, behalve de als gevangenis nog nuttige Apenstert, 

waren gesloopt, bleef het tracé nog lang herkenbaar. Feitelijk was het tracé zichtbaar 

tot aan 1890 als rooilijn van de noordelijke bebouwing van de Rozengracht en tot op 

heden als de Rozengracht, licht afbuigend via de Spoorstraat naar het tracé tussen de 

Oude Wand en de Beukerstraat. Na het slechten van de wal bleef er een behoefte om 

het terrein te markeren. De wal markeerde immers tot dan toe de noordgrens van het 

grafelijke hofterrein. De Apensterttoren bleef als hoekpunt wel gehandhaafd maar de 

wal werd vervangen voor een bakstenen muur. Dit werd geen verdedigingsmuur maar 

een ommuring van het terrein. Deze muur is over een grote lengte in de rioolsleuf 

teruggevonden vanaf de Apenstert tot tegen de fundering van poort S 40 (zie 


Afbeelding 97: resten van muur S 23 in de zuidwand van de rioolsleuf ter hoogte van de hoek 

met het Broederenkerkplein. De muur was door het oude riool al in de lengteas afgepeld. 

Oostelijker was de muur geheel afwezig. Dit is verklaarbaar omdat op dat punt het 

terrein van de watermolens begint en dat complex hoorde ook tot het grafelijk bezit. 

De muur liep dus mogelijk via de oude poort S 40 naar het noorden en omvatte 

mogelijk ook dit complex. Ook is er een kleine onderbreking tussen de Apenstert en 

huisperceel F 708 ter hoogte van F 711. Een verklaring hiervoor is er niet. Mogelijk 

dat de muur hier niet gezien is op de bodem van de sleuf. Ter hoogte van de Apenstert 

is de muur feitelijk de zuidelijke gevangenismuur die de toren afsloot met de oostelijk 

daarop aansluitende vleugel: S 11. Vanaf F 708, de kelder met het kruisgewelf, is de 

muur weer anderhalf steens aanwezig: S 23A. De 10-lagenmaat van 92 cm en de 

baksteenformaten van 29-29,5 x 14-14,5 x 7,5 cm wijzen op een 13 e -eeuwse, op zijn 

laatst vroeg 14 e -eeuwse ouderdom. Vanaf perceel F 706 gaat de muur twee steens dik 

verder als S 23 (zie afbeelding 97). Deze muur is te vervolgen tot aan het kistwerk van 

de mogelijke kleine toren S 42. Na een onderbreking van een keldertje gaat de twee 

78

steens muur verder als S 39A. Vlak voor de poortfundering S 40 zit een scheur in de 

muur. Het westelijke stuk S 39A helt over naar het noorden, de oostelijke voortzetting 

S 39B helt over naar het zuiden. Na de poortfundering S 40 is de muur verdwenen. 

Het is niet ondenkbaar dat de muur dus een hoek maakte naar het noorden om aan te 

sluiten op het watermolencomplex. Ook muur S 39 lijkt uit de 13 e of vroege 14 e eeuw 

te dateren. De 10-lagenmaat is 86 cm met bakstenen van 28,5 x 14 x 7,5 – 8 cm. 

Vermoedelijk is deze muur toe te schrijven aan de ommuring van het grafelijke 

hofterrein in de tweede helft van de 13 e of vroege 14 e eeuw nadat de wal was geslecht. 

Hiervoor zou pleiten dat de muur ophoudt bij de voormalige poort bij het 

molencomplex dat mogelijk mede ommuurd was. Het is echter niet geheel uitgesloten 

dat de muur rond 1300 is gebouwd door de Dominicaner broeders als ommuring van 

het nieuwe kloosterterrein. Wellicht verdween de oude versterking definitief nadat de 

broeders de beschikking over het terrein kregen. In dat geval is de muur de 

noordelijke tegenhanger van de ommuring van het kloosterterrein (en kerkhof) welke 

langs het Broederenkerkhof en Kreynckstraat is aangetroffen. De noordelijke muur 

moet echter al snel zijn vervangen voor een zuidelijker tracé van de noordmuur van 

het kloosterterrein. De Molenbeekstraat (Rozengracht) hoorde in de late 

middeleeuwen immers met zekerheid niet tot het kloostergebied. Vanaf de late 

middeleeuwen wordt de muur intensief gebruikt als voorgevelfundering van de huizen 

aan de noordwand van de Molenbeekstraat. 

7.3. Tufstenen verdedigingswerken in Nederlandse steden 

Tufstenen verdedigingswerken zijn zeldzaam in Nederland. De motte Montferland 

(Uplade) in Bergh (waarschijnlijk laat 10 e - of vroeg 11 e -eeuws) en ook het Huis 

Bergh, dat ook begonnen is als motte in de vroege 12 e eeuw, kennen een tufstenen 

toren. In Batenburg is eveneens een motte met tufstenen toren bekend, terwijl in 

Huissen op de voorburcht een tufstenen gebouw heeft gestaan. Bij Uplade zijn er 

aanwijzingen dat de toren eerst is gebouwd, waarna er een motte tegenaan is 

opgeworpen. 73 Mogelijk kwam op gelijke wijze de bouw van de Zutphense 

versterking langs de Rozengracht tot stand: eerst de torens, toen de wal en de gracht. 

Nadere gegevens hierover ontbreken echter nog. Bij de mogelijke 11 e -eeuwse 

Wijnhuis-motte in de ringwal (waar nog amper onderzoek naar is gedaan) is overigens 

geen tufsteenmateriaal aangetroffen. 

In de 12 e eeuw wordt tufsteen ook gebruikt voor grootschaliger projecten. In 

Nijmegen is in het midden van de 12 e eeuw het paltscomplex op het Valkhof 

ommuurd. Deze ommuring was van tufsteen waarin een elftal torens was 

opgenomen. 74 Strikt genomen is het geen stadsverdediging maar een burchtommuring, 

vergelijkbaar met de binnenburcht van Zutphen. De Nijmeegse handelsnederzetting 

lag erbuiten aan de Waal en ook de oudste parochiekerk lag aan de voet van de burcht. 

Het is niet bekend of de Nijmeegse burgernederzetting al omwald was. 

De steden Utrecht en Deventer kregen kort na 1123 een verdedigingswal rond de stad 

die voorzien was van tufstenen torens en poorten. De Zutphense versterking kan dan 

ook alleen maar worden vergeleken met vroege stadsversterkingen en niet met 

burchten. In de vroege 12 e -eeuws was weliswaar een binnenversterking rond de palts 

en de kapittelkerk aangelegd die als ‘burcht’ betiteld kan worden. De nieuwe 

versterking buiten de ringwalburg was veel omvangrijker en bracht nieuwe 

woonkernen aan de IJssel, Berkel en langs de hoofdwegen binnen de wallen. Daarmee 

kreeg Zutphen een stedelijke omvang die uiteindelijk aan het einde van de 12 e eeuw 

ook stadsrechten zou ontvangen. 

73 Schut 2003 

74 Janssen e.a. 1996, 32-33 

79

7.3.1. Utrecht 

Het ‘best’ bekend is de 12 e -eeuwse stadsverdediging van Utrecht. Deze verdediging 

zou tot stand zijn gekomen na de verlening van stedelijke rechten in 1122 waaronder 

het recht van het hebben van een stadsomwalling. Door de verspreide ligging van de 

diverse bewoningskernen aan de Oude Rijn en de Vecht en de vier kapittelimmuniteiten 

bedroeg de omwalling maar liefst 143 hectare en omvatte feitelijk de 

totale huidige binnenstad. Hierbinnen moeten nog grote delen van de stad onbebouwd 

zijn geweest. Er zijn historische en iconografische aanwijzingen voor maar liefst acht 

tufstenen torens. 75 Van de vier hoofdpoorten kan worden vermoed dat zij tufstenen 

voorgangers hebben gehad. Het formaat van één van de torens, de in 1145 gebouwde 

Smeetoren is 9 x 9,8 meter. De toren was dus min of meer vierkant en vrij hoog. De 

Plompetoren moet er volgens oude afbeeldingen ook zo hebben uitgezien. 

Afbeelding 98 (links): de Smeetoren met sterrekundig observatorium (C. Hardenberg 1818). 

Afbeelding 99 (rechts): de Plompetoren met de Plompetorengracht op de voorgrond (P. van 

Liender 1757). 

Er is echter tot op heden slechts één mogelijke toren archeologisch bekend. Van de 

tufstenen fundering van een vierkant of rechthoekig gebouw dat bij de Jacobikerk aan 

de Waterstraat is aangetroffen, wordt vermoed dat het een verdedigingstoren is 

geweest. 76 De breedte bedroeg 9 meter. De toren ligt echter niet in het tracé van de 

laat-middeleeuwse aarden omwalling (zie afbeelding 100). Deze aarden omwalling 

werd langs de Nieuwe Kade aangetroffen, maar de aanleg ervan wordt in de 13 e eeuw 

gedateerd. 77 De vermeende toren aan de Waterstraat zou dus bij een ouder waltracé 

kunnen horen. 

Alle overige torens zijn bekend uit historische bronnen (o.a. uit sloop waarbij het 

tufsteenmateriaal wordt vermeld) of van plattegronden. Wel blijkt dat de situering van 

de zekere en vermoede torens een vrij gelijkelijk verspreid beeld in de omwalling 

oplevert. Van een groot traject tussen de Catharijnepoort en de Smeetoren zijn 

aanwijzingen dat er een tufstenen muur heeft gestaan. De muur zou erg ondiep 

gefundeerd zijn geweest en daardoor na de sloop geheel verdwenen. 78 Dit doet sterk 

denken aan de overdenkingen van een eventuele tufstenen muur op de wal aan de 

Zutphense Rozengracht. 

75 Dolfin, Kylstra en Penders 1989. 10-11 

76 Kylstra 1982, Dolfin, Kylstra en Penders 1989. 11 

77 Archeologische Kroniek Gemeente Utrecht 1978-1980. 47-48 

78 Dolfin, Kylstra en Penders 1989. 11 

80

De Utrechtse omwalling met tufstenen torens past in de traditie van de Utrechtse 

stadsontwikkeling waarbij vanaf het midden van de 11 e eeuw grootschalige 

bouwprojecten in tufsteen worden uitgevoerd. Het begon met de bouw van de nieuwe 

Dom van Adelbold rond 

1020, gevolgd door de 

nieuwe kapittelkerken van 

Bernold en zijn opvolgers. 

Niet alleen de 

geestelijkheid maar ook 

voorname Utrechtse 

burgers bouwden hun 

huizen in tufsteen. Het ligt 

voor de hand dat deze 

burgers direct economisch 

betrokken waren bij de 

grootschalige bouwcampagnes 

in de stad. 

Afbeelding 100: plattegrond 

van de binnenstad van 

Utrecht met de ligging van 

de omwalling en de 

(vermoedelijke) ligging van 

tufstenen poorten en torens. 

7.3.2. Deventer 

In het jaar 1123 verkreeg ook Deventer van de keizer stedelijke privileges waarvan 

kan worden vermoed dat ze gevolgen hadden voor de stadsverdediging. Van een recht 

tot het aanleggen van een stadsverdediging wordt echter niet gesproken. Deventer 

beschikte echter sinds de late 9 e eeuw over een verdedigingswal die 27 hectare van de 

stad omvatte, wat neerkomt op de huidige binnenstad, exclusief het Bergkwartier. 79 

Daarbinnen kon de stad zich nog volledig ontplooien, zeker nadat de stad binnen de 

omwalling rond 1000 flink was ingekrompen door het verlaten van het 

Noordenbergkwartier. 

In Deventer is tot op heden geen enkele toren archeologisch onderzocht en de 

vermeende poorten zijn nooit waargenomen. Uit Deventer zijn maten van één toren 

bekend op grond van een vluchtige inmeting tijdens grondwerkzaamheden in 1970 in 

de Sijzenbaan. 80 Deze halfronde toren was 8 tot 9 meter breed, hetgeen behoorlijk 

overeen komt met de Apensterttoren (8.75 m breed). 

79 Bartels 2006 

80 Bartels 2006. 114-121 

81

Afbeelding 101: de halfronde tufstenen 

toren in de Sijzenbaan naar schetsen 

uit 1970. Overgenomen uit Bartels 

2006, 115, afb. 107. 

Van andere torens wordt vermoed 

dat ze ofwel van tufsteen zijn 

geweest, ofwel er worden tufstenen 

bouwsels genoemd in oude bronnen 

waarvan kan worden verondersteld 

dat het torens van de 

verdedigingswal waren. De 12 e - 

eeuwse tufsteentorens die bekend 

zijn of vermoed worden, zijn zowel 

hoefijzervormig als vierkant en 

komen naast elkaar voor. 

Waarschijnlijk werd hier hetzelfde 

principe gehanteerd als bij de 13 e - 

en 14 e -eeuwse bakstenen 

muurtorens. De torens op de hoeken en de poorten waren vierkant, de tussenliggende 

muurtorens hoefijzervormig. In dat opzicht wijkt het beeld in Utrecht af, waar toch 

vooral vierkante (rechthoekige) torens gestaan zouden hebben. Op grond van de 

vondst van de toren in de Sijzenbaan lijkt het er op dat de torens voorzien waren van 

een “keel”: een boogvormige ingang aan de stadszijde. Bij de nu aan de Rozengracht 

gevonden torens is de keel waarschijnlijk in de 13 e eeuw dichtgezet met baksteen. 


binnenstad van 

Deventer. Locatie 

van Wal en Gracht 2 

met veronderstelde 

tufstenen poorten en 

torens, gesitueerd op 

het paleoreliëf van 

de Deventer 

binnenstad. Naar 

Bartels 2006, 136, 

afb. 156 

Opvallend is de vergelijkbare ligging van de Apensterttoren met de Stakeldertoren te 

Deventer. De laatste was zeker vierkant en hij stond op de plaats waar de landwal 

overging in een oeververdediging langs de IJssel (zie afbeelding 103). Van de 

Stakeldertoren is niet bekend of hij van tufsteen was of teruggaat op een tufstenen 

82

toren. Van ‘onze’ Apenstert is nog niet bekend of hij halfrond dan wel vierkant was. 

De Stakeldertoren lijkt met zijn robuuste uiterlijk en opvallende hoogte veel op de 

Plompetoren en de Smeetoren in Utrecht. 

Afbeelding 103: de vierkante Stakeldertoren 

rechtsonder op een detail uit het schilderij 

van het beleg van Rennenberg in 1578. De 

strategische plek van de toren wordt hier 

treffend verduidelijkt door het ervoor 

liggende Graaf van Burenbolwerk uit 1558. 

Ook in Deventer past de bouw van 

tufstenen verdedigingswerken goed in de 

stadsontwikkeling. Verondersteld wordt 

dat Deventer in de volle middeleeuwen 

fungeerde als stapelplaats van de 

tufsteenhandel naar het noorden, al 

dateren de eerste schriftelijke berichten 

daarover uit de late 12 e eeuw. 81 Vanaf de 

9 e eeuw moeten er al tufstenen gebouwen 

in Deventer hebben gestaan (in Utrecht 

overigens al vanaf de Romeinse tijd). 

Ook in Deventer is vanaf het midden van de 11 e eeuw een grootschalige 

bouwcampagne geweest met de bouw van de enorme Lebuïnuskerk, gevolgd door de 

50 meter lange bisschoppelijke aula er haaks op. Vanaf de 11e eeuw komen op relatief 

grote schaal tufstenen burgerhuizen voor. Dit zou goed passen in het beeld van een 

aanzienlijke groep handelaren die zich met de handel in tufsteen bezighielden en hun 

status wensten te uiten in de bouw van tufstenen huizen. 

7.3.3. Groningen 

Ook de stad Groningen kende een vroege en omvangrijke omwalling. De vondst van 

een muntschat en een gedateerd stuk hout onder de wal hebben een datering 

opgeleverd van de aanleg van de wal rond 1030. 82 Dat is nog in de periode waarin 

Groningen in hoofdzaak bezit was van de Duitse keizer. Mogelijk dat ook bisschop 

van Utrecht, Adelbold II bij de aanleg betrokken was. Hij verwierf in 1024 de rechten 

over Drenthe, waarvan Groningen deel uitmaakt. Een dergelijk grootschalig project 

kan dan ook alleen maar van de belangrijkste domeinheren zijn uitgegaan. In 1040 

wordt de dan reeds omwalde nederzetting geschonken aan de Utrechtse rijksbisschop 

Bernold. De omvang van de omwalde stad was net als in Utrecht vrij groot: 50 

hectare. Net als in Deventer en Utrecht vormde deze omwalling de blauwdruk van de 

laat-middeleeuwse stad. Maar ook in Groningen waren er grote onbewoonde terreinen 

binnen de omwalling en was de bebouwing vooral geconcentreerd aan de noord-zuid 

lopende hoofdstraten en de oost-west as van de Drentse A tot de omgeving van de 

Martinikerk en Walburgakerk. 

In 1995 werd bij een riooltracébegeleiding door de gemeentelijke archeologische 

dienst in de belangrijkste straat van Groningen, de Herestraat, een deel van een 

81 Bartels 2006b 

82 De stadswal is dendrochronologisch gedateerd aan de hand van een plankje onder of in de voet van 

de stadswal: grot 04.1 1009 AD + ³ 20 ± 6: na 1029 AD ± 6 (Ring: augustus 1999). Van der Werf en 

Kortekaas 2004. 

83

tufstenen poort ontdekt die de oudste bouwfase vormde van de Herepoort. 83 De 

poortfundering bestond uit kistwerk met veldkeien en een tufstenen buitenafwerking. 

Slechts één zijde van de poort werd vrijgelegd en de afmeting van de poort kon niet 

worden vastgesteld. Toch moet de poort minimaal 8 meter diep (i.e. in de 

lengterichting van de straat) zijn geweest. Evenmin werd daterend materiaal bij de 

poort aangetroffen. Dat bracht de onderzoekers in de verleiding om de bouw van de 

poort te koppelen aan de aanleg van de wal: vroeg 11 e -eeuws. Nu is het maar de vraag 

of dat klopt. Immers een vroeg 11 e -eeuwse stadspoort zou voor Nederlandse 

begrippen erg oud zijn, zonder parallellen. In Deventer en Utrecht komen tufstenen 

torens en poorten pas een eeuw later voor en die steden waren in de 11 e eeuw van 

grotere betekenis dan Groningen. In Deventer is bovendien duidelijk geworden dat de 

tufstenen torens toegevoegd zijn aan de bestaande oude omwalling. Dat zou in 

Groningen ook erg voor de hand liggen. Een 12 e -eeuwse datering behoort bij gebrek 

aan daterende gegevens tot de mogelijkheden en is in de context van de 

bovenbeschreven steden zelfs erg waarschijnlijk. 84 

In Groningen komen naast de Martinikerk en Walburgiskerk en de wereldlijke 

Herepoort geen tufstenen gebouwen voor. 

Afbeelding 104: De binnenstad van Groningen met de ligging van de 11 e -eeuwse omwalling 

en de tufstenen Herepoort. 

83 

Kortekaas 1996 

84 

Stadsarcheoloog Gert Kortekaas houdt deze mogelijkheid ook zeker open. Hij bevestigde mondeling 

dat de datering niet vast ligt en gebaseerd was op de datering van de wal. 

84

7.4. Evaluatie 

Tufstenen verdedigingswerken in Nederlandse steden zijn een bijzonder verschijnsel. 

Als primair bouwmateriaal wordt tufsteen na circa 1225/1250 niet meer toegepast. 

Vroege stadsommuringen van voor die tijd zijn er in Nederland niet. Het meest nabije 

voorbeeld van een 12 e -eeuwse ommuurde stad is Duisburg aan de Rijn. De oudste 

stadsommuringen in Nederland, zoals die van Den Bosch (eerste helft 13 e eeuw) zijn 

geheel in baksteen uitgevoerd. Ook de Zutphense stadsmuur uit de 13 e eeuw is geheel 

van baksteen, al is in de Engepoort naast de buitenschil van baksteen nog wel tufsteen 

en kistwerk toegepast. Slechts vier steden kennen een oudere stadsversterking waarin 

(tuf)stenen torens en poorten zijn opgenomen: Deventer, Groningen, Utrecht en 

Zutphen. Van die vier steden waren in Utrecht en Deventer de meeste aanwijzingen 

voor tufstenen poorten en torens voorhanden, maar die aanwijzingen komen van 

buiten de archeologische bron. In beide steden is slechts één toren archeologisch min 

of meer bekend. In Groningen is slechts een hoofdpoort, de Herepoort, van tufsteen 

bekend. Zutphen heeft met de vondst van de tufstenen poort en toren(s) aan de 

Rozengracht de meeste archeologische bewijzen voor een tufstenen stadsversterking: 

twee poorten en twee, mogelijk drie torens, maar die zijn slechts zeer gedeeltelijk 

opgegraven. Wel kunnen op grond van topografische aanwijzingen nog eens vijf 

torens en een poort in het waltracé worden verondersteld. 

Afbeelding 105: de Hofpoort in de 

omwalling van de binnenburcht 

omstreeks 1180. Op de voorgrond de 

wal van de ringwalburg, daarachter 

de Lange Hofstraat 

Maquette C.J. Willems. 

Een opvallend verschil is de 

omvang van de omwalling. 

Groningen en Utrecht hebben een 

opvallend ruime omwalling, resp. 

50 en 143 hectare, met veel lege 

ruimten daarbinnen. In Utrecht 

heeft dat vooral te maken met de 

wens om de verspreide 

bewoningskernen aan de Oude 

Rijn en Vecht en de immuniteiten 

van de kapittels binnen de 

versterking te krijgen. In 

Groningen zal vooral het ruim 

opgezette wegenpatroon waaraan 

de bebouwing zich concentreerde, 

reden zijn geweest voor de ruime 

omwalling. Binnen de omwalling 

lagen bovendien diverse kerkelijke 

en heerlijke domeinen. De 

omwalling van Deventer, 27 

hectare, was weliswaar anno 900 zeker niet te ruim maar de stad verkleinde 

aanzienlijk rond 1000 binnen de omwalling zodat de versterking anno 1150 ruim 

genoeg was. Voor alle drie steden geldt dat de stadsontwikkeling tot na de 

middeleeuwen zich grotendeels binnen die vroege omwalling kon afspelen. De 

85

versterking van Zutphen groeide met de omvang van de bebouwing en was feitelijk 

nooit te ruim. In de late 9 e eeuw was de ringwalburg ongeveer 10 hectare groot. Begin 

12 e eeuw werd de palts en de immuniteit van het kapittel omwald. Deze binnenburcht 

besloeg ongeveer 2 hectare. Met de 12 e -eeuwse versterking van de Rozengracht – 

Oude Wand was het stadsoppervlak toegenomen tot zo’n 16 hectare. In de eerste helft 

van de 13 e eeuw kwam daar het wijkje De Hagen bij door de aanleg van de nieuwe 

versterking langs de Berkel – Rijkenhage. Feitelijk compenseerde dat het verlies van 

de stad aan de zuidzijde door IJsselerosie. Met de Nieuwstad werd het stadsoppervlak 

rond 1250 ruim 25 hectare. Pas met de omwalling en gedeeltelijke ommuring van de 

Spittaalstad kunnen we spreken van een ruime jas van 42 hectare. 

Tot slot is er nog een discrepantie in de afstand tussen de torens. In Zutphen lijkt er 

een wetmatige afstand te bestaan van ca. 60 tot 65 meter tussen de torens in zowel de 

12 e -eeuwse omwalling als de 13 e -eeuwse stadsmuur. Deze afstand is bij 

stadsommuringen heel gebruikelijk. Het is de afstand die door de verdedigers met 

bogen langs de flanken tussen de torens trefzeker bestreken kon worden. In Utrecht 

zou men in dat ritme veel meer torens mogen verwachten. Wellicht waren de 

tufstenen exemplaren de belangrijkste en meest strategisch gelegen torens en werden 

de leemten ertussen opgevuld met houten torens? Ook de veronderstelde torens in de 

omwalling van Deventer liggen veel verder uiteen, terwijl in de bakstenen ommuring 

de torens een onderlinge afstand hadden van 50 tot 70 meter. Mogelijk was ook hier 

sprake van houten torens in de palissade. Voor Groningen moet dit haast het geval 

geweest zijn, aangezien hier geen enkele aanwijzing bestaat voor tufstenen torens. 

Voor Zutphen is uiteraard ook nog niet bewezen dat de overige torens in het waltracé 

ten oosten van de Rozengracht van tufsteen waren. Dit zal toekomstig onderzoek 

moeten uitwijzen. 

Feitelijk weten we over de verschijningsvorm van de tufstenen poorten en torens nog 

bijzonder weinig. Het lijkt erop dat de torens in Utrecht vooral vierkant dan wel 

rechthoekig waren. In Deventer is een halfronde toren bekend, maar mogelijk dat ook 

hier vierkante torens voorkwamen. In Zutphen weten we alleen dat ze er zitten. De 

stadszijden zijn geschampt maar de torens zijn niet vrijgelegd. Van de poorten weten 

we nog veel minder. De hofpoort in de Lange Hofstraat is waarschijnlijk wel de best 

bekende tufstenen poort van Nederland: 8 x 8 meter, maar de poort hoorde niet bij de 

stadsversterking maar bij de binnenburcht (zie afbeelding 105). De gereconstrueerde 

poort bij de Rozengracht was waarschijnlijk groter maar er is maar een zeer klein deel 

van gedocumenteerd. Dit geldt ook voor de Groningse Herepoort. 

Daar komt bij dat de funderingen vaak zeer geschonden zijn door afbraak en 

tufsteenwinning, als er al in het geheel iets teruggevonden wordt. De torens en zeker 

de hypothetische muren op de wal waren vaak bijzonder ondiep gefundeerd. Bij het 

slechten van de wal is de muur volledig verdwenen en kunnen torens op het onderste 

kistwerk na volledig zijn gesloopt. 

8. Samenvatting en conclusies. 

De rioolvervanging van de Rozengracht, Broederenkerkhof, Broederenkerkplein en 

Kreynckstraat doorsnijdt de gehele historie van het gebied. Het is opmerkelijk hoe 

divers de thematiek van dit onderzoek is geweest. In dit noordelijke deel van het 

middeleeuwse Barlhezekwartier heeft nog maar weinig archeologisch onderzoek 

plaatsgevonden. De resultaten van dit onderzoek hebben dan ook veel verassende 

nieuwe gegevens en inzichten opgeleverd. 

De rioolsleuf door de Rozengracht bracht met name veel muurwerk (kelders, 

funderingen) van de historische bebouwing aan de Berkelzijde aan het licht. Deze hele 

86

ebouwingsstrook is rond 1890 gesloopt en tot op heden onbebouwd gebleven. Eén 

van de eerste fenomenen die werden aangetroffen, was de 13 e -eeuwse stadsmuur die 

schuin de sleuf over stak. De muur is met (een) verbouwing(en) van een huis aldaar 

flink beschadigd. De 10-lagenmaat bedraagt 72 cm, maar dit betreft vermoedelijk een 

herstelling. De nabijgelegen muurtoren aan het eind van de Barlheze was geheel in 8 

cm dikke stenen uitgevoerd en daarmee zeker 13 e -eeuws. Ook hier bleek de 

buitenschil hersteld te zijn met dunnere stenen. De dikte van de muur bedroeg 

ongeveer 1.30 meter, een dikte die goed overeen komt met de waarneming in 

Barlheze 39 en ernaast in de straat. De muur aan de westzijde was waterkerend en 

stond dichtbij de IJssel. Een dikkere en diep gefundeerde stadsmuur is ook in de 

Waterstraat vastgesteld. 

Aan de stadszijde en later ook deels aan de buitenzijde van de stadsmuur zijn vanaf de 

late middeleeuwen kleine huisjes verrezen. Een precieze datering van de eerste 

bebouwing is niet te geven. De huisjes zijn tot ver in de 19 e eeuw in gebruik gebleven. 

In die tijdsspanne is er veel aan verbouwd. De meeste huisjes zijn op den duur 

voorzien van kolenkeldertjes. De percelering van het gevonden muurwerk is 

grotendeels te koppelen aan de kadastrale minuut van 1832. Archiefgegevens tonen 

aan dat op het meest westelijke perceel in de 19 e eeuw een eekmolen en leerlooierij 

hebben gestaan. De eekmolen was vrijwel zeker een watermolen. 

In het midden van de Rozengracht is aan de noordzijde een laat-middeleeuws 

woonblok van vier huizen gevonden. Hier vonden onder andere De Sint Anthony 

Groote Broederschap en de Mennonisten onderdak. Later is één van de panden een 

leerlooierij geworden. Opvallend is dat op de kadastrale minuut van 1832 links van dit 

blok nóg een huis staat aangegeven (F 711). Dit pand is echter pas na de 

middeleeuwen gebouwd. De middeleeuwse rooilijn liep verder naar het oosten door 

dan we op de minuut zien. Reeds in de 16 e eeuw is er een onderbreking in de 

bebouwing. Er is dan een pleintje dat grenst aan de Berkelkade ten westen van de 

molens. Er zijn twee bestratingsniveaus van het pleintje gevonden: het oudste dateert 

uit de 16 e eeuw en had een bakstenen bestrating, het niveau daar boven had een 

keiendek en dateert uit de 18 e eeuw. 

In het oosten van het tracé zijn de resten van het middeleeuwse watermolencomplex 

en enige jongere en kleinere bijgebouwen aangetroffen. Alleen de zuidwestelijke 

molen (F 699), genaamd Karrekucht, is aangesneden. Ook aan deze middeleeuwse 

molen is flink wat verbouwd. Aan de westzijde is een 17 e - of 18 e -eeuwse muur 

gevonden. De zuidgevel had een duidelijk middeleeuws karakter. Het gebouw was 

onderkelderd en had een vroeg 19 e -eeuwse plavuizenvloer, gelegd op een dikke laag 

opgebaggerd afval uit de molenkolk. 

Ook ten zuiden van de Broederenkerk, in de straat Broederenkerkhof werd een 

rioolsanering begeleid. Hierbij werd onder andere de vroeg 14 e -eeuwse kerkmuur 

gevolgd. Interessant detail zijn aanwijzingen voor twee doorgangen. Eén daarvan 

komt uit bij het zuidportaal (dat bouwhistorisch bij de eerste opzet van de kerk blijkt 

te behoren), de ander bevindt zich ter hoogte van de westgevel van de kerk. De muur 

loopt door tot aan de grens met de Kreynckstraat, alwaar hij een hoek maakt richting 

noorden. Binnen de kerkhofmuur zijn circa 25 graven deels verstoord. Voor zover na 

te gaan gaat het hier om vooral 17 e en 18 e -eeuwse begravingen. 

Ten zuiden van de kerkhofmuur zien we een opbouw die bestaat uit een vrij dunne 

humeuze laag uit de 13 e eeuw en een dikkere 14 e -eeuwse zandige ophoging. Ter 

hoogte van de westgevel van de Broederenkerk bevindt zich een extreem hoge 

zandkop tot (gereconstrueerd) + 9.50 NAP. Hier zijn enkele 12 e -eeuwse sporen gezien 

87

in het profiel, maar het is niet mogelijk een indruk te krijgen van de ruimtelijke 

spreiding ervan. Tevens bevinden zich hier enkele 13 e -eeuwse sporen, waarvan één in 

de oude rooilijn en twee waterputten ten zuiden van de oude straat. 

Ten westen van de kleine hoge zandkop onder het Broederenkerkplein daalt het 

terrein extreem: 4,5 meter over een lengte van nog geen 40 meter! Het rivierduin is 

hier aangevreten door een oude IJsselmeander. Dit moet vóór de 12 e eeuw zijn 

gebeurd. Vanaf de late 12 e -eeuw zijn er immers sporen van bebouwing gevonden aan 

de noordzijde van de Kreynckstraat. Het gaat om houten huizen met lemen vloeren. 

Gedurende de gehele 13 e eeuw is er steeds gebouwd in deze strook. Na ieder fase (in 

totaal waarschijnlijk vier) werd het terrein opgehoogd met mestig materiaal. Hierop 

werd een dun zandlaagje aangebracht en direct daarop de leemvloer. Deze leemvloer 

diende als ondergrond voor het gehele houten huis en de haardplaats. In de 14 e eeuw 

zijn de huizen tussen de Apenstert en de Barlheze versteend. Het muurwerk daarvan is 

echter grotendeels uitgebroken. De huizen tussen Apenstert en Broederenkerkplein 

zijn mogelijk na 1300 niet herbouwd. Het terrein werd onderdeel van de voorhof van 

het Dominicaner 

klooster. Pas vanaf 

het midden van de 

17 e eeuw worden hier 

weer huizen 

gebouwd. De hele 

noordelijke 

straatwand van de 

Kreynckstraat, de 

hele straat Apenstert 

en de zuidelijke 

huizenwand van de 

Rozengracht is in 

1944 

platgebombardeerd 

door geallieerde 

vliegtuigen (zie 



Rozengracht vanaf de 

Pont Neuf. Boven 

omstreeks 1900, onder 

kort na het geallieerde 

bombardement van 14 

oktober 1944. 

In de zuidhelft van de sleuf in de Kreynckstraat werden minstens drie houten 

straatdekken gezien. De straten zijn van elzenhouten stammetjes. De straten waren 

zeker niet compleet en intact aanwezig. Plaatselijk zijn de oude straten geheel 

opgeruimd of deels ontmanteld. In de onderliggende constructie is ook eikenhout 

88

verwerkt. Op een hergebruikt stuk bouwhout na bleken de eiken stammen 

dendrochronologisch niet te dateren. Het bouwhout leverde een datering van 1165 op. 

Mogelijk zegt dit jaartal iets over de eerste generatie houten huizen in de straat, die bij 

de eerste straatophogingen rond 1200/1225 zijn gesloopt. Net als bij de 13 e -eeuwse 

huizen zien we hier steeds een dikke mestige ophoging tussen de verschillende 

straatdekken, die waarschijnlijk gelijke tred hield met de ophogingen op de 

huisplaatsen. 

De 13 e -eeuwse pakketten zijn bijzonder rijk aan vondsten en de conservering is zeer 

goed. Er zijn honderden stuks leer gevonden, maar ook veel aardewerk, bot en metaal. 

Ter plekke zijn aanwijzingen gevonden voor leerproductie en –verwerking en voor 

textielnijverheid. Intrigerend zijn een koperen phalera, een stuk van een zwaardschede 

en een menselijke schedel die van een oud kerkhof (ouder dan 13 e -eeuws) afkomstig 

zal zijn. 

Aan de bebouwingsfase van de Rozengracht gaat nog een defensieve fase vooraf. Op 

een aantal plaatsen in het tracé zijn resten kistwerk gevonden. Dit is een bouwwijze 

die bestaat uit een kern van moerasijzerertsblokken en mortel met een schil van 

tufsteen. Kistwerk in deze vorm komt vooral voor in de 12 e eeuw. In totaal zijn er vijf 

stukken kistwerk waargenomen. De eerste twee vormen samen de muren van de 

beroemde Apensterttoren. Aan de westzijde is de tufsteenschil vervangen door 

baksteen. Hiervan zijn een middeleeuwse en een latere fase gezien. De twee 

bakstenen fases verspringen bovendien ten opzichte van elkaar, hetgeen duidt op 

verbouwingen, waarbij de toren door de eeuwen heen van uiterlijk veranderde. De 

toren had oorspronkelijk een open keel, die echter al in de middeleeuwen is 

dichtgezet. Dit was nodig omdat de toren een geheel andere functie kreeg. Van 

verdedigingstoren binnen het 12 e -eeuwse aarden wallensysteem werd het een 

gevangenistoren binnen de 13 e -eeuwse bakstenen stadsmuur. Het laat-middeleeuwse 

gevangenisterrein was overigens groter dan alleen de toren. Het oostelijk deel hiervan 

keek uit op de steeg met de naam Apenstert. Toen de Apenstert in de 16 e eeuw zijn 

functie als gevangenis verloor kwamen er nieuwe functies in het gebouw cq. 

gebouwencomplex. In een groot deel van het gebouw was in de 18 e eeuw een 

gedoogde Katholieke schuilkerk gevestigd en in de 19 e eeuw een Vrijmetselaarsloge. 

Ook is het in gebruik geweest als wijnpakhuis en is de toren een tijd lang in gebruik 

geweest als kruithuis. 

Het meeste oostelijke blok kistwerk maakt deel uit van een nog grotere constructie 

dan de Apensterttoren, en vermoedelijk is alleen het westelijke stuk muurwerk van 

een poort gevonden. De oriëntatie van de sleuf laat toe dat er een oostelijke 

tegenhanger is die nog redelijk ongeschonden onder de grond zit. Als het hier 

inderdaad om een poort gaat dan markeerde deze de toegang tot de stad aan het 

noordeinde van de oorspronkelijke Hofstraat. Deze Hofstraatroute was de 

prestedelijke noord-zuidroute door de stad. Deze liep oorspronkelijk van de huidige 

’s-Gravenhof (palts) via de Lange Hofstraat over de gracht van de ringwalburg 

(Groenmarkt-Houtmarkt), via de Korte Hofstraat, rechtdoor richting de grafelijke hof 

op de locatie van het latere Dominicanenklooster. De thans gevonden poort vormde in 

de 12 e eeuw de noordelijke poort die buiten de stad uitkwam op de Zutphense Enk en 

de weg naar Deventer. 

Eveneens een nieuw gegeven is het feit dat het stukje Berkel langs de Rozengracht 

teruggaat op de 12-eeuwse gracht van de versterking. De omgrachting ter plekke werd 

in de 13 e eeuw gebruikt in de doorgraving van de Berkel, de Molenbeek, om zo de 

nieuw gestichte watermolens van waterkracht te voorzien. De aanleg van het 

89

grafelijke molencomplex maakte de oude Hofstraatroute onbruikbaar. De Hofstraat en 

de oude poort kwamen uit op de nieuwe molenkolk. Daarom werd de route omgeleid 

en de poort naar het oosten verplaatst: de Engepoort aan het einde van de nieuwe 

Turfstraat. De straat is al omstreeks 1225 een feit, kort erop gevolgd door de bouw 

van deze poort. Daar komt nog bij dat in deze periode het stadsdeel de Hagen 

(Rijkenhage - Oude Wand - Komsteeg) bij de stad wordt getrokken, waardoor de 

Engepoort precies in het midden van de noordelijke stadsgrens kwam te liggen. 

Feitelijk was de Hagen een stadsuitbreiding tussen de vervallen 12 e -eeuwse gracht en 

de nieuwe Molenbeek die ook als stadsgracht ging functioneren. 

Voor de datering van de tuftenen torens zijn we aangewezen op de schaarse vondsten 

uit de resten van de aarden wal. De scherven wijzen op een ruime datering in de 

(tweede helft van de) 11 e of 12 e eeuw. De 11 e eeuw lijkt vrijwel uitgesloten omdat de 

nederzetting zich toen nog binnen de grenzen van de ringwalburg bevond. De 

ringwalburg is in de 11 e eeuw zelfs nog extra versterkt. In de loop van de 12 e eeuw 

begint de bewoning in het stadsdeel tussen de ringwalburg (Markten) en de nu 

aangetroffen versterking (Rozengracht – Oude Wand). De ontwikkelingen in de 

vroege 13 e eeuw maken duidelijk dat deze versterking in elk geval ouder is dan 1200. 

Verder wijst het gebruik van tufsteen en kistwerk op een bouwdatum voor het midden 

van de 13 e eeuw. Als primair bouwmateriaal wordt tufsteen na circa 1225/1250 niet 

meer toegepast. 

Tufstenen verdedigingswerken in Nederlandse steden zijn een bijzonder verschijnsel. 

Tufstenen stadsommuringen zijn er niet in Nederlandse steden. Het meest nabije 

voorbeeld van een 12 e -eeuwse ommuurde stad is Duisburg aan de Rijn. De oudste 

stadsommuringen in Nederland, zoals die van Den Bosch (eerste helft 13 e eeuw) zijn 

geheel in baksteen uitgevoerd. Ook de Zutphense stadsmuur uit de 13 e eeuw is geheel 

van baksteen, al is in de Engepoort naast de buitenschil van baksteen nog wel tufsteen 

en kistwerk toegepast. Slechts vier steden kennen een oudere stadsversterking waarin 

(tuf)stenen torens en poorten zijn opgenomen: Deventer, Groningen, Utrecht en 

Zutphen. Van die vier steden zijn in Utrecht en Deventer de meeste aanwijzingen voor 

tufstenen poorten en torens, maar die aanwijzingen komen van buiten de 

archeologische bron. In beide steden is slechts één toren archeologisch min of meer 

bekend. In Groningen is slechts een hoofdpoort, de Herepoort, van tufsteen bekend. 

Zutphen heeft met de vondst van de tufstenen poort en toren(s) aan de Rozengracht de 

meeste archeologische bewijzen voor een tufstenen stadsversterking: twee poorten en 

twee, mogelijk drie torens, maar die zijn slechts zeer gedeeltelijk opgegraven. 

Wel kunnen op grond van topografische aanwijzingen nog eens vijf torens en een 

poort in het waltracé worden verondersteld. Het regelmatige patroon van afstanden 

tussen de stegen doet het bestaan van deze torens vermoeden. De Vaaltstraat, 

Beukerstraat (poort), Agnietensteeg en Lombardsteeg geven onderlinge afstanden te 

zien van rond de 65 meter. Deze maat is tot aan de Apensterttoren te vervolgen. 

Het moet niet worden uitgesloten dat er tussen de torens en poorten op de wal een 

tufstenen schildmuur heeft gestaan. Dit geldt voor Utrecht, waar aanwijzingen zijn 

voor een gesloopte muur, alsook voor Deventer en Zutphen. Bij het slechten van de 

wal verdwenen ook de muurresten tot en met de fundering. Bovendien werd tufsteen 

later intensief geëxploiteerd voor de productie van trascement. De vroege 

verdedigingswerken in deze steden zijn in elk geval de vroegste uitingen van 

stadsversterkingen in Nederland. 

Feitelijk weten we over de verschijningsvorm van de tufstenen poorten en torens nog 

bijzonder weinig. Het lijkt erop dat de torens in Utrecht vooral vierkant dan wel 

90

echthoekig waren. In Deventer is een halfronde toren bekend, maar mogelijk dat ook 

hier vierkante torens voorkwamen. In Zutphen weten we alleen dat ze er zitten. De 

stadszijden zijn geschampt maar de torens zijn niet vrijgelegd. Van de poorten weten 

we nog veel minder. De hofpoort in de Lange Hofstraat is waarschijnlijk wel de best 

bekende tufstenen poort van Nederland: 8 x 8 meter, maar de poort hoorde niet bij de 

stadsversterking maar bij de binnenburcht. De gereconstrueerde poort bij de 

Rozengracht was waarschijnlijk groter maar er is maar een zeer klein deel van 

gedocumenteerd. Dit geldt ook voor de Groningse Herepoort. 

Daar komt bij dat de funderingen vaak zeer geschonden zijn door afbraak en 

tufsteenwinning, als er al iets teruggevonden wordt. De torens en zeker de 

hypothetische muren op de wal waren vaak bijzonder ondiep gefundeerd. Bij het 

slechten van de wal is de muur volledig verdwenen en kunnen torens op het onderste 

kistwerk na volledig zijn gesloopt. 

91

9. Literatuur 

Baart, J.M. 2001: Medieval Houses in Amsterdam. In: M. Gläser (red.): Lübecker Kolloquium 

zur Stadtarchäologie im Hanseraum III: Der Hausbau. (Lübeck). 159-174 

Bartels, M. H. 2006: De Deventer wal tegen de Vikingen. Archeologisch en historisch 

onderzoek naar de vroegmiddeleeuwse wal en stadsmuren (850-1900) en een vergelijking met 

andere vroegmiddeleeuwse omwalde nederzettingen. Rapportages Archeologie Deventer 18. 

(Deventer). 

Bartels, M.H. 2006b: Tufsteen, duyfsteen, dufsteen; handel, bouw en sloop in harde 

bouwmaterialen in middeleeuws Deventer. In: H. de Beer, C. Hogenstijn & D. Webbink 

(red.): Aan weerszijden van de IJssel, liber amicorum aangeboden aan Henk Nalis ter 

gelegenheid van zijn afscheid als archivaris van de Gemeente Deventer. 21-30 

Bastemeijer, A.F.W.E. & M. Groothedde 1999: De Zutphense burcht van het jaar 1000 tot het 

einde van de twaalfde eeuw. In: M. Groothedde et al. (red.): De Sint Walburgiskerk in 

Zutphen. Momenten uit de geschiedenis van een middeleeuwse kerk. (Zutphen) 31-61 

Bitter, P. 1985: Uit het bodemarchief van Zutphen. Middeleeuwse houten straten. Oud- 

Zutphen, 1-7 

Bouwmeester, H.M.P., H.A.C. Fermin & M. Groothedde (et al.) 2007 (in prep.): Geschapen 

landschap. De Looërenk in Zutphen tussen 9120 BP en 2004 AD. 

Casparie, W.A & K. Helfrich 1995: Houtgebruik in historisch Groningen. In: K. Helfrich, J.F. 

Benders & W.A. Casparie (red.): Handzaam hout uit Groninger grond. Houtgebruik in de 

historische stad. (Groningen) 28-37 

Dolfin, M.J., E.M. Kylstra en J. Penders 1989. De vroege topografie van Utrecht. In: Utrecht. 

De huizen binnen de singels. Den Haag. 

Driel-Murray, C. van 1990: Zwaardscheden en andere vondsten uit de 14 e eeuw uit de 

Marktenroute te Leiden. Bodem Onderzoek in Leiden. Archeologisch Jaarverslag 1988-1989. 

153-201 

Eikelboom, D. 2006: Helaas, toch niet de Apenstert – het verslag van een kleine speurtocht. 

In: Zutphen 2. 31-32 

Fermin, H.A.C & M. Groothedde 2006a: De Zutphense ringwalburg van de 9 e tot de 14 e 

eeuw. Nieuwe gegevens en inzichten uit archeologisch onderzoek en boringen op de 

Zutphense markten. Zutphense Archeologische Publicaties 22. 

Fermin, H.A.C. & M. Groothedde 2006b: Het diftarproject in Zutphen. 25 Verhalen uit de 

middeleeuwse stad. Zutphense Archeologische Publicaties 23. 

Fermin, H.A.C & M. Groothedde 2006c : Tussen de Schullentoren en de Kruittoren. 

Archeologisch onderzoek bij de westelijke stadsmuur van de Nieuwstad tijdens de 

herinrichting van het Stationsplein te Zutphen in 2006. Zutphense Archeologische Publicaties 

26 

Fermin, H.A.C, M. Groothedde & E.J. Harenberg 2007: Het convent van Maria op de Gracht. 

Archeologisch onderzoek in de kelder van het Arsenaal aan de Kloosterstraat 15 te Doesburg. 

Doesburgse Archeologische Publicaties 1 

92

Fermin, H.A.C., M. Groothedde & G.W. van Krimpen 2006 : De middeleeuwen op straat (2). 

Laat-middeleeuwse straatdekken in de Oude Wand in Zutphen. Zutphense Archeologische 

Publicaties 24 

Frijhoff, W.Th.M. 1989: Zutphens geschiedenis 1591-1814. In: W. Th. M. Frijhoff, B. 

Looper, J. van der Kluit, C. E. M. Reinders, R.C.C. de Savornin Lohman, F.W.J. Scholten & 

R. Wartena (red.): Geschiedenis van Zutphen. (Zutphen), 84-132 

Gimberg, J. 1905: Het krijgswezen eener Geldersche stad in de middeleeuwen (Zutphen). 

Bijdragen en Mededelingen van de Vereniging Gelre VIII. 

Groothedde, M. 1984: Houten straatbedekkingen in Zutphen. Hunnepers. 6-13 

Groothedde, M. 1985: Houten straatbedekkingen in Zutphen – vervolg. Hunnepers. 16-19 

Groothedde, M. 1991: De grote stadsbrand van 1284. In: Looper e.a.: Brand in Zutphen. 

(Zutphen) 27-35 

Groothedde, M. 1999: Van straten, muren en poorten. Archeologische waarnemingen bij 

rioleringswerkzaamheden en de opgraving aan de Waterstraat in Zutphen anno 1998 en 1999. 

Bijdragen en Mededelingen Vereniging Gelre, deel XC, 189-221 

Groothedde, M. 1999b: De nederzettingsontwikkeling van Zutphen voor het jaar 1000, in: M. 

Groothedde, G.E. Hartman, M.R. Hermans, W.H. De Jonge, C.O.A. Baron 

Schimmelpenninck Van der Oije & Chr. Te Strake (red.): De Sint-Walburgiskerk in Zutphen - 

Momenten uit de geschiedenis van een middeleeuwse kerk, (Zutphen), 9-30. 

Groothedde, M. 2001: Opgraving Broederenkerkplein 1977. Intern rapport. 

Groothedde, M. 2001a: Der Hausbau in Zutphen zwischen 850 und 1400. In: M. Gläser (red.): 

Lübecker Kolloquium zur Stadtarchäologie im Hanseraum III: Der Hausbau. (Lübeck) 175- 

195 

Groothedde, M. 2002: De eerste bebouwing op de percelen Beukerstraat 63-69. In: J.S. 

Krijnen (red.): Steenrijk in Zutphen. Bouwhistorie van Beukerstraat 65-67. (Zutphen) 

Groothedde, M. 2004: The Vikings in Zutphen (Netherlands) - Military organisation and early 

town development after the Viking raid in 882, in: R. Simek & U. Engel (red.): Vikings on the 

Rhine - Recent Research on Early Medieval relations between the Rhinelands and 

Scandinavia, (Wien), 111-132. 

Groothedde, M. 2004b: Zutphen, Königshof und kaiserliche Pfalz. In: Burgen und Schlösser in den 

Niederlanden und in Nordwestdeutschland. Forschungen zu Burgen und Schlössern 8. 49-58 

Groothedde, M. 2005: Schupstoel 5. Rapportage van het archeologisch onderzoek in 1990- 

1991. Intern rapport. 

Groothedde, M. & D. van Krimpen 2006: De middeleeuwen op straat 1. De archeologische 

begeleiding van de rioolvervanging in de Spittaalstraat in Zutphen. Zutphense Archeologische 

Publicaties 20 

Janssen, J.A.M.M. 1989: Zutphen in de maalstroom der kerkgeschiedenis. In: W. Th. M. 

Frijhoff, B. Looper, J. van der Kluit, C. E. M. Reinders, R.C.C. de Savornin Lohman, F.W.J. 

Scholten & R. Wartena (red.): Geschiedenis van Zutphen. (Zutphen), 267-281 

93

Janssen, H.L., J.M.M. Kylstra-Wielinga en B. Olde Meierink 1996: 1000 jaar kastelen in 

Nederland, functie en vorm door de eeuwen heen. (Utrecht) 

Jongbloed, H.H. 2006: Tussen ‘paltsverhaal’ en ‘IJssellinie’. Averarda van ‘Zutphen’ († 11 

augustus [961] en de geboorte van de graafschappen Zutphen en Gelre (1026-1046). In: 

Bijdragen en Mededelingen Gelre (in druk, Arnhem) 

Klomp, M. 2005: Archeologisch onderzoek Broerenkerkplein. Archeologie en Bouwhistorie 

in Zwolle 5. 6-43 

Kortekaas, G.L.G.A 1988: De Stad-Groninger verdedigingswerken. In: P.H. Broekhuizen et 

al. (red.): Kattendiep Deurgraven, historisch-archeologisch onderzoek aan de noordzijde van 

het Gedempte Kattendiep te Groningen (Groningen) 21-28 

Kortekaas, G.L.G.A 1996: Archeologie in 1995: Herestraat. Hervonden Stad 1996, 8-18 

Kylstra, E.M. 1982: Het nieuwe land. Ontstaan van het gebied langs de utrechtse Waterstraat. 

Ongepubliceerde scriptie TH. Delft. 

Meischke, R. 1988. De gotische bouwtraditie. Studies over opdrachtgevers en bouwmeesters 

in de Nederlanden. (Amersfoort). 

Lensen, L. & W.H. Heitling 1985: Tussen schandpaal en schavot. Boeven, booswichten, 

martelaren en hun rechters. (Zutphen). 

Oakeshott, R.E. 1964: The sword in the age of chivalry. (London) 

Obreen, A.L.H. et al.1906: Vivat’s geïllustreerde encyclopedie. Deel VII (Amsterdam) 

Riemens, J.C. 2003: De Sint Anthony Broederschappen in Zutphen. Een aanvulling. 

(Zutphen) 

Schaïk, R. van 1989: Zutphens geschiedenis: van de elfde tot het einde van de zestiende eeuw. 

In: W. Th. M. Frijhoff, B. Looper, J. van der Kluit, C. E. M. Reinders, R.C.C. de Savornin 

Lohman, F.W.J. Scholten & R. Wartena (red.): Geschiedenis van Zutphen. (Zutphen), 48-83 

Schrickx, C.P. 2006: Het onderzoek op het terrein van de voormalige Winston bioscoop te 

Hoorn (campagne 2004). De opgraving op de percelen Grote Noord 4 en 6 (met bijdrage van: 

T.Y. van de Walle-van der Woude). Verslagen van de Archeologische Dienst Hoorn 3. 

(Hoorn) 

Schut. P.A.C 2003: “De Montferlandsche berg, het sieraad der tusschen IJssel en Rijn 

gelegene landen”. De versterking Montferland (gemeente Bergh) en een overzicht van 

motteversterkingen in Gelderland. Nederlandse Archeologische Rapporten 24 (Amersfoort) 

Spitzers, T. A, 2001: Archaological Data on Domestic Architecture in Deventer from the 9 th 

to the 15 th Centuries. In: M. Gläser (red.): Lübecker Kolloquium zur Stadtarchäologie im 

Hanseraum III: Der Hausbau. (Lübeck). 187-211 

Vermeulen, B, H. Nalis & G. Havers 2006: Razende mannen, onrustige vrouwen. 

Archeologisch en historisch onderzoek naar de vroegmiddeleeuwse nederzetting, een adellijke 

hofstede en het St. Elisabethsgasthuis te Deventer. (Deventer) 

Vilsteren, V.T. van 1987: Het Benen Tijdperk. Gebruiksvoorwerpen van been, gewei, hoorn, 

en ivoor. 10.000 jaar geleden tot heden. (Assen) 

94

Wartena, R. 1976: Inventaris van het Archief van de Sint Anthony Groote Broederschap 

1451-1934 (Zutphen) 

Werff, E. van der, en G. Kortekaas 2004: Gruno's Veste: een wandeling langs de 

vestingwerken van middeleeuws Groningen, Groningen. 

Winter, J.M. van. 2002. Het (palts)graafschap Zutphen en het Hamalandse gravenhuis. In: Bijdragen 

en mededelingen vereniging Gelre 2001. 57-79 

Woldring, J. 2004: Geëerd, Gedoogd, Verloren en Herwonnen. Geschiedenis van de 

Nieuwstadskerk in Zutphen (Meppel) 

95

10. Verantwoording en colofon 

Veldwerk: 

Bert Fermin, Maaike Galema-Jongema, Michel Groothedde, Jochem Koopman, 

Dineke van Krimpen 

Afbeeldingverantwoording: 

1 en 5: Grootschalige Basis Kaart (GBKN), bewerkt door auteurs. 

2 en 10: Stedelijke Musea Zutphen 

6, 94 en 95: BAAC-bv en gemeente Zutphen, bewerkt door auteurs 

8, 38 en 39 en 106: J. Harenberg 1978/1985: Zutphen in Oude Ansichten deel 1 en 2 

(Zutphen). Van 38 en 39 behoren de glasnegatieven tot de collectie P.L.J. Dullaert van 

de stichting Wijnhuisfonds. 

21: particuliere collectie 

45: foto J.S. Krijnen (SR/BMA) 

66: P. Bitter 1985 

85 en 86: C. van Driel-Murray 1990 

91: Gebroeders Van Limburg. Les très riches heures du Duc de Berry. 

98 en 99: internet, www.erfgoed–utrecht.nl (beeldbank Utrechts Archief 

www.hetutrechtsarchief.nl) 

100 en 104: internet, kaart van Utrecht ViaMichelin Map 24, bewerkt door auteurs 

101 en 102: Bartels 2006 

103: Museum de Waag, Deventer. 

105: foto Diederik Mittendorp 

Colofon: 

Dit is een uitgave van de Gemeente Zutphen, Sector Ruimte, afdeling BMA, 

Harenbergweg 1, 7204 KZ Zutphen, archeologie@zutphen.nl 

Auteurs: M. Groothedde en H.A.C. Fermin 

Titel: Verdwenen huizen, tufstenen torens en houten straten rond de Apenstert. 

Riooltracébegeleiding Rozengracht – Broederenkerkhof – Kreynckstraat. 


Vormgeving en lay-out: M. Groothedde en H.A.C. Fermin 

98 pagina’s, 106 afbeeldingen 

Trefwoorden: Zutphen, archeologie, middeleeuwen, tufsteenbouw, stadsversterking 

Copyright: Gemeente Zutphen 2007 

Ciscode: 19466 

Alles uit deze uitgave mag vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt worden d.m.v. 

welke vorm van publicatie dan ook, maar uitsluitend met voorafgaande toestemming 

van de uitgever. 

NUR: 682 

ISBN/EAN: 978-90-77587-28-7 

Zutphense Archeologische Publicaties 

96

Reeds verschenen in de ZAP-reeks: 

ZAP 1 

Thomas Spitzers 1998. ‘Heerlijke’ maaltijdresten. Faunaresten uit de 17de-eeuwse beerput van de 

Hof van Heeckeren te Zutphen. (verkrijgbaar in print) 

ZAP 2 

Thomas Spitzers & Bob Beerenhout1998. Van ‘s Heren Dis. Archeologisch botmateriaal uit een 10 e - 

eeuwse afvalkuil in Huize van de Kasteele in Zutphen. (verkrijgbaar in print) 

ZAP 3 

Gerre van der Kleij 2003. Prehistorische grafvelden en tumuli rondom Zutphen. (verkrijgbaar op 

CD-rom en print) 

ZAP 4 

Anja Reimer 2003. Middeleeuwse houtwal , kenmerk voor Leesten Oost. (verkrijgbaar op CD-rom 

en print) 

ZAP 5 

Jan Bosch 2004. Het verleden in de toekomst. De consequenties voor het Zutphens archeologisch 

beleid na de invoering van het Verdrag van Valletta (Malta). (verkrijgbaar op CD-rom en print) 

ZAP 6 

Jan van Oostveen 2003. Kleipijpen uit Zutphen. (CD-rom, met regelmatige updates) 

ZAP 7 

Michel Groothedde en Michel Hulst 2003. Afval op Stand. Keramiek en glas uit twee adellijke 

beerkuilen uit de late Middeleeuwen. (CD-rom) 

ZAP 8 

Marieke de Jongh, Michel Groothedde en Achim Schreurs 2003. De gebrandschilderd-glasvondst 

van Zutphen. (CD-rom) 

ZAP 9 

Michel Groothedde en Harold E. Henkes 2003. Zutphens glas zonder glans. Glascomplexen uit 

archeologisch onderzoek in de binnenstad van Zutphen. (CD-rom) 

ZAP 10 

Arjan den Braven, Janneke Zuiderwyk en Bert Fermin 2004. De diepte in. Een kelderopgraving in de 

IJlandpanden, Houtmarkt 67-71 te Zutphen. (verkrijgbaar op CD-rom en print) 

ZAP 11 

Bert Fermin en Michel Groothedde 2005. Laan naar Eme 2004 (LnE 101). Bewoningssporen uit de 

Late Bronstijd op de middeleeuwse enk Ovesthamme. (verkrijgbaar op CD-rom en print) 

ZAP 12 

Michel Groothedde 2005. Grachten, wallen en Berkelwater in de fietsenkelder. Verslag van de 

archeologische waarnemingen en documentatie in de bouwput van de ondergrondse fietsenkelder onder 

het Stationsplein. (verkrijgbaar op CD-rom en print) 

ZAP 13 

Erica Rompelman 2005. Zutphen – Houtmarkt 67-69-71. Dierlijk en menselijk botmateriaal uit de 

Karolingische gracht. (verkrijgbaar op CD-rom en print) 

ZAP 14 

Michel Groothedde 2005. Verhalen uit de drek. Drie bijzondere vondsten uit de binnengracht aan de 

Martinetsingel. (verkrijgbaar op CD-rom en print) 

ZAP 15 

Bert Fermin en Michel Groothedde 2005: Onder de wortels van de Kaardebol. Prehistorische 

meanders van de Schouwlaak in Zutphen. (verkrijgbaar op CD-rom en print) 

97

ZAP 16 

Bert Fermin 2005. Spiekers biej laag water zeuk’n. Archeologisch onderzoek naar de 

bewoningsgeschiedenis rond het huis ‘De Revelhorst’. (verkrijgbaar op CD-rom en print) 

ZAP 17 

Michel Groothedde, Bert Fermin & Jeroen Krijnen 2005: ‘Haickfortz huesinge war de armen in 

wonen’. Archeologisch en bouwhistorisch onderzoek naar Hackforts Armenhuisjes. (verkrijgbaar op 

CD-rom en print) 

ZAP 18 

Bert Fermin en Michel Groothedde 2005. Het verleden van Warnsveld verkend. Archeologische 

waarnemingen bij de cunetbegeleiding rond de Bonendaal en het proefsleuvenonderzoek bij Den Bouw 

(Abersonplein 9) in 2004-2005 te Warnsveld. (verkrijgbaar op CD-rom en print) 

ZAP 19 

Bert Fermin en Michel Groothedde 2005. De naakte violist die naast zijn schoenen liep. Beukerstraat 

64 -archeologisch onderzoek in een huis op de gracht. (verkrijgbaar op CD-rom en print) 

ZAP 20 

Michel Groothedde en Dineke van Krimpen 2005. De middeleeuwen op straat. 1 

Rioolvervangingsbegeleiding van de Spittaalstraat in Zutphen, 2003. (verkrijgbaar op CD-rom en print) 

ZAP 21 

Allard van Helbergen en Michel Groothedde 2006. Uit de keuken van Herman Otto (1650-1657). 

Archeologisch onderzoek naar en analyse van de keramische inhoud van een beerput behorende tot het 

huishouden van Herman Otto van Bronckhorst, graaf Van Limburg Stirum. (verkrijgbaar op CD-rom) 

ZAP 22 

Bert Fermin en Michel Groothedde 2006. De Zutphense ringwalburg van de 9 e tot de vroege 14e 

eeuw. Nieuwe gegevens en inzichten uit archeologisch onderzoek en boringen op de Zutphense 

markten. (Verkrijgbaar op CD-rom en print). 

ZAP 23 

Bert Fermin en Michel Groothedde 2006: Het diftarproject in Zutphen. 25 verhalen uit de 

middeleeuwse stad. (verkrijgbaar op CD-rom en print) 

ZAP 24 

Bert Fermin, Michel Groothedde en Dineke van Krimpen 2006: De middeleeuwen op straat (2) Laatmiddeleeuwse 

straatdekken in de Oude Wand in Zutphen. (verkrijgbaar op CD-rom en print) 

ZAP 25 

Bert Fermin en Michel Groothedde 2006: Chamaven op de Nieuwstad. Een Frankisch erf en de 

overgang van hout- naar baksteenbouw in de late middeleeuwen aan de Isendoornstraat in Zutphen 

(verkrijgbaar op CD-rom en print) 

ZAP 26 

Bert Fermin en Michel Groothedde 2006: Tussen de Schullentoren en de Kruittoren 

Archeologisch onderzoek bij de westelijke stadsmuur van de Nieuwstad tijdens de herinrichting van het 

Stationsplein te Zutphen in 2006. (verkrijgbaar op CD-rom en print) 

ZAP 27 

Michel Groothedde en Bert Fermin 2007: Verdwenen huizen, tufstenen torens en houten straten 

rond de Apenstert. Riooltracébegeleiding Rozengracht – Broederenkerkhof – Kreynckstraat. 

(verkrijgbaar op CD-rom en print) 

ZAP 28 

Bert Fermin en Michel Groothedde 2007: Een zeshonderd jaar oud geheim in de Vaaltstraat. Archeologisch 

onderzoek in het huis en de beerput van Vaaltstraat 4 in Zutphen. (verkrijgbaar op CD-rom en print) 

98

ZAP 29 

Bert Fermin en Michel Groothedde 2007: Een laat-middeleeuwse kampontginning aan de Bieshorstlaan. 

Rapportage van het proefsleuvenonderzoek op het terrein van een nieuw landgoed. (verkrijgbaar op CD-rom en 

print) 

ZAP 30 

Bert Fermin 2007: Een rondje om de Warnsveldse kerk. Archeologisch proefsleuvenonderzoek op het Kerkplein 

te Warnsveld. (verkrijgbaar op CD-rom en print) 

ZAP 31 

Bert Fermin en Michel Groothedde 2007: De Buiten Laarpoort. Archeologisch onderzoek aan de Buiten 

Laarpoort en de 16 e -eeuwse vestingwal aan de Berkelsingel in Zutphen. 

ZAP 32 

Bert Fermin en Michel Groothedde 2007: Grachten en panden aan de Zaadmarkt. Archeologisch onderzoek in 

het Grand Hotel du Soleil, Zaadmarkt 91 te Zutphen. (verschijnt najaar 2007, verkrijgbaar op CD-rom en print). 

ZAP 33 

Birgit Berk 2007: Hongerende hoge heren. Onderzoek naar 18 e - en begin 19 e -eeuwse begravingen uit de 

Nieuwstadskerk te Zutphen. (doctoraalscriptie, verschijnt najaar 2007, verkrijgbaar op CD-rom) 

ZAP 34 

Bert Fermin en Michel Groothedde 2007: De Lunetten van Coehoorn. Een proefsleuf door een geslecht lunet in 

de Linie van Coehoorn, Coehoornsingel 3 te Zutphen. (verschijnt najaar 2007, verkrijgbaar op CD-rom en print) 

ZAP 35 

Arjan den Braven, Bert Fermin en Michel Groothedde 2007: Van lusthof tot sloppengang. De resultaten van het 

Definitief Archeologisch onderzoek van het project Wanne – Lievenheersteeg 2007, verkrijgbaar op CD-rom en 

print) 

99

verdwenen huizen, tufstenen torens en houten straten ... - De Mars

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?